نفیسی و رودکی

چکیده

یکی از بزرگ ترین آثار سعید نفیسی، محقق برجسته ایران، درباره رودکی است. کتاب محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی تأثیر فراوانی بر رودکی شناسی گذاشته است. این مقاله به بررسی تاریخچه، خصوصیات، مزایا و بعضی ایرادات این کتاب می پردازد.

واژگان کلیدی:

رودکی، نفیسی، تحقیق، نقد، دوره بیست ساله.
سعید نفیسی، یکی از ماندگارترین محققان در تاریخ پژوهشهای ادبی ایران است. او مردی پرکار بود و در وادیهای مختلفی قلم زد و در بسیاری از آنها پیشرو یا یکی از پیشروان بود. نگاه نفیسی به تحقیقهای خود، نگاهی ابزاری و تازه بود. او به دنبال جاودانگی از راه کار پژوهش و پی افکندن کاخهایی که از باد و باران گزند نمی یابند نبود، بلکه کارهای خود را پایه هایی می دید برای آیندگانی که باید آنها را زیر پا گذارده، بالا بروند. از همین جهت او زیاد می نوشت و تصحیح می کرد، با اینکه می دانست که«در بسیار،‌ بد بسیار خیزد». هدف او گسترش فرهنگ، حفظ متون و فراهم آوردن کتاب برای مطالعات نسلهای بعدی بود و این نکته ای است که بسیاری در هنگام بررسی آثار او از نظر دور داشته اند.
دوره ای که نفیسی پژوهشهای خود را آغاز کرد، در تاریخ تحقیقات ادبی اهمیت فراوانی دارد، چون پایه پژوهشهای ایرانی در ایران، در این دوره گذاشته شده است و محققان این دوره که عموماً تحت تأثیر محمد قزوینی و مستشرقان اروپایی هستند، خصوصیات و سلیقه های مشترکی دارند که قابل بررسی است.
از جمله این علایق، توجه بسیار آنها به متون فارسی و به ویژه متون دوره اول است، یعنی متونی که تا اواخر قرن پنجم نوشته شده اند. این دوره، دوره آغاز ادب فارسی است و آثار آن، اصالت و خلوصی دارند که برای پژوهشگران دوره بیست ساله که به دنبال بازسازی دورانهای فراموش شده و از دست رفته فرهنگ ایرانی بودند، جذابیت خاصّی داشت. این کشش باعث می شد که بسیاری از محققان این دوره، به دنبال روشن کردن زندگی شاعران گمشده آن دوران و جمع آوری اشعار آنان از میان تذکره ها و فرهنگها و ... باشند.
نفیسی هم در آن زمان، در جوّ دوران خود زندگی می کرد. او که پایان جوانی را می گذرانید همراه کسانی مانند عباس اقبال، رشید یاسمی، بدیع الزمان فروزانفر و امثال آنان جزو امیدهای تحقیق بشمار می رفت و طبیعی بود که به پژوهشهای رایج آن زمان، که اولویت هم داشتند بپردازد. البته او بر بسیاری از همکارانش برتریهایی هم داشت: آشنایی به چند زبان خارجی، علاقه فراوان به کتاب و داشتن کتابخانه ای غنی و حوصله ای فراوان برای مطالعه و رونویسی کردن متون.
با وجود این امکانات و علایق و آن جنبش احیای آثار قدما، عجیب نیست که نفیسی هم تصمیم گرفت کاری بزرگ کند و به بررسی زندگی و اشعار پدر شعر فارسی بپردازد. پیش از نفیسی در ایران، درباره رودکی کار پایه ای نشده بود. از آنچه موجود بود می توان به دیوان رودکی چاپ فریدون میرزا در 1315قمری، که پر بود از اشعار قطران تبریزی، یک مقاله کوتاه در روزنامه ملتی، اشاراتی در تاریخ ادبیات ناتمام عباس اقبال در مجله دانشکده و فصلی از سخن و سخنوران بدیع الزمان فروزانفر اشاره کرد. البته مستشرقان مانند ویلیام جکسن، هرمان اته، سردنیسن راس و ادوارد براون کارهای خوبی در زمینه رودکی انجام داده بودند که هیچکدام ترجمه نشده بودند و ایرانیان هم با واسطه از وجود آنها اطلاع داشتند، خلاصه اینکه زمینه خوبی برای کار درباره رودکی موجود بود و نفیسی هم به خوبی از این زمینه استفاده کرد.
او کتاب خود را محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی نامید. کتابی در سه مجلد به قطع رقعی و 1480صفحه که در فاصله سالهای 1309 و 1310(جلد 1و 2)و 1319 (جلد3)به چاپ رسید. تا آن زمان، هیچ کتابی بدین وسعت و حجم درباره شاعر یا نویسنده ای در ایران به چاپ نرسیده بود. نفیسی دلیل این تأخیر در چاپ را سنگ اندازیهای ناشر قبلی(ترقی)، و همت ناشر بعدی(ادب) می داند؛ و چه تغییر مبارکی، چون جلد سوم از جهت چاپ و کاغذ در سطح بسیار بالاتری از جلدهای قبلی قرار دارد. خود نفیسی در مقدمه کتاب گفته است که تألیف آن چهار سال طول کشیده(1) و در بخش تشکرات نیز آغاز چاپ را دو سال و هشت ماه پس از پایان تألیف دانسته است(2). جالب این است که تاریخ مقدمه اول کتاب مرداد 1302 و مقدمه دوم اردیبهشت 1306 است که هر دو در غلطنامه به 1306 و 1309 تغییر یافته اند.
کتاب در دو بخش اصلی است: کتاب اول، اندر احوال رودکی و کتاب دوم، اندر اشعار رودکی، به علاوه تعلیقات؛ که کتاب اول بیشتر تألیف را در برمی گیرد. جلد اول: شامل منابع اشعار و بررسی محیط زندگی رودکی در باب اول از کتاب اول است که چهار بخش است: 1- بخارا در زمان رودکی؛ 2-سمرقند در زمان رودکی؛ 3-محیط زندگی؛ 4-علوم و معارف ماوراءالنهر در زمان سامانیان، جلد دوم؛ شامل بابهای دوم: ترجمه حال رودکی، سوم:آثار رودکی، چهارم: رودکی و قطران است. جلد سوم: شامل بابهای پنجم، رودکی در نظر مردم خاور، ششم، رودکی در نظر مردم باختر و کتاب دوم است که خود در 9 باب است. بعد از اینها تعلیقات مفصل نفیسی و فهرست اعلام بسیار کاملی قرار دارد.
درباره روش کار نفیسی، باید گفت: او تحت تأثیر تاریخ ادبیات نویسان فرانسه در قرن 19 و اوایل قرن بیستم و به خصوص کسانی مانند هیپولیت تن(3) است. کسانی که اعتقاد داشتند عوامل بیرونی مانند زمان، نژاد و مکان مهم ترین تأثیر را در پیدایش هنرمند و شیوه او دارند و در تحقیقات خود به این عوامل بیشترین توجه را نشان می دادند. نفیسی هم به همین دلیل مفصل ترین بخش کتاب خود را به وضع محیط رودکی اختصاص می دهد و به مسائلی مانند جغرافیای تاریخی سمرقند و بخارا، تاریخ ماوراءالنهر از پیش از اسلام تا زمان رودکی، حکام عرب آنجا و تاریخ سامانیان به طور مشروح می پردازد. البته این را هم باید در نظر داشت که در بیشتر این موارد او نقل کننده روایات قدماست و کمتر تحلیلی از خود به دست می دهد مگر در مواردی مانند علل شکست ایران از اعراب. در بخش احوال رودکی این حالت کمتر به چشم می خورد و نفیسی مجتهدانه عمل می کند و پس از نقد اقوال مختلف نتایجی را که به نظرش صحیح می آید استخراج می کند.
اشعار را نفیسی، با استفاده از مأخذ مختلف قدیم و جدید(78 مأخذ در چاپ اول و 93 مأخذ در چاپ دوم)جمع آوری کرده و به هر کدام از مأخذ شماره ای داده است که در پای هر شعر ذکر شده اند. در تصحیح متن روش، التقاطی است و صورتهایی را که کهنه تر به نظر می آمده در متن جای داده و بقیه را با ذکر مأخذ به حاشیه برده است. تعلیقات کتاب، بیشتر ذکر احوال و اشعار 53 نفر از شعرای بی دیوان قرن چهارم است که نفیسی به بهانه ذکر نام آنها در شعر معروف منوچهری در مدح عنصری به بررسی آنان می پردازد.
کتاب نفیسی، ارزشهایی دارد که بعضی برای زمان خود و بعضی حتی برای این دوران هم قابل توجه اند. به بعضی از این مزایا اشاره می کنیم:
این کتاب اولین تحقیق بدین تفصیل و جامعیت درباره یک شاعر است و از این جهت راهگشای آثاری مانند حافظ شیرین سخن محمد معین و بحث در احوال و اشعار حافظ قاسم غنی بوده است. کتاب، مجموعه ای غنی از اطلاعات است. مثلاً در فصل مربوط به تاریخ ماوراءالنهر به نکاتی اشاره می شود که قبلاً به هیچ وجه مورد بررسی قرار نگرفته بودند و حتی اکنون هم بعضی از این مسائل تازه اند و کار جدیدی درباره آنها انجام نشده است. جمع آوری و بررسی اقوال درباره رودکی به ترتیب موضوعی هم، کاری ارزشمند و تازه است و بسیاری از مؤلفان بعدی این مطالب را عیناً از روی نفیسی نقل کرده اند. فصلی که به بررسی آمیختگی اشعار رودکی با شعر قطران می پردازد هم جالب توجه است، چون در این کتاب، با اینکه اصل موضوع تازه نبود، مسئله به طور دقیق بررسی و حل می شود و نفیسی هم بنابر روش علمی، عین اشعار مورد بحث را نقل می کند. یکی دیگر از کارهای تازه نفیسی، جمع و نقل و ترجمه اقوال محققین غربی و شرقی درباره رودکی در جلد سوم است. این کار در ایران به هیچ وجه سابقه نداشت و حتی اکنون هم چندان رایج نیست. چون محققان اصولاً علاقه ندارند بگویند قبل از آنها هم درباره موضوعی کاری انجام شده است. ولی نفیسی با توجه به آگاهی بر ارزش کارش عین مطالب مستشرقان را نقل و نقد می کند و این هم از شجاعت و هم از امانت علمی او حکایت دارد و مجال مقایسه را به آیندگان می دهد.
جمع آوری اشعار یک شاعر بی دیوان، قبل از نفیسی به این وسعت و دقت رایج نبود، مقایسه کتاب نفیسی با دیوان رودکی چاپ فریدون میرزا به خوبی این نکته را روشن می کند و جمع آوری اشعار با استفاده از 78مأخذ، اکثراً خطی، حتی اکنون هم کاری بزرگ است.
علاوه بر این، ذکر منابع اشعار و اختلاف نسخ راه تحقیق برای آیندگان را باز می گذارد که در مورد صحت انتساب اشعار و متن آنها بررسی کنند. تعلیقات کتاب هم در زمان خود بسیار ارزشمند بود و برای سالها تنها مأخذ محققان درباره اشعار دوره اول بشمار می رفت. نظم کتاب و ویراستاری آن هم قابل توجه است. کتاب، فصل بندی منظم و منطقی، پارگراف بندی خوب، پیوستگی مطالب و فهرست تفصیلی و فهرست اعلام کارگشا دارد. قابل ذکر است که اینگونه کارها در آن زمان آنقدر رایج نبود و حتی اکنون هم بسیاری از کتابها خالی از اینگونه ارزشها هستند. یک کتاب تحقیقی لازم نیست، یک اثر ادبی هم باشد، اما باید گفت: نثر نفیسی در این کتاب نثری خوب و زیباست و مقدمه کتاب به خصوص ارزشی ادبی دارد و نمونه خوب یک نثر انشایی است.
طبعاً کتابی با این وسعت و قدمت، بی عیب نخواهد بود. این عیوب چند منشأ دارند: جوان بودن تحقیق در ایران و روشن نبودن اصول و اهداف آن، جنس کار که جمع آوری اطلاعات و تصحیح اشعار قدماست و روش شخصی و خاص نفیسی. یکی از ایراداتی که می توان بر کتاب وارد کرد تفصیل بیش از اندازه و غیرلازم آن است. بسیاری از مطالب جلد اول اصولاً ربطی به رودکی ندارند و نمی توانند داشته باشند. در واقع، نفیسی، قاعده صحیح لزوم شناخت محیط شاعر را به صورت مبالغه آمیزی اعمال کرده است.
علاوه بر این مجموعه جمع آوری شده، عموماً شامل نقل مستقیم مطالب کتابهای قدماست نه بررسی و تحلیل این اطلاعات که بتواند اثر محیط را بر روی رودکی نشان دهد. در واقع این جلد، مجموعه اسنادی است که می تواند با بررسی و تحلیل در درک محیط رودکی مفید باشد. به قول استاد زرین کوب:
«درست است که برای شناخت رودکی و شعر او، حاجت بدان نیست که تاریخ ماوراءالنهر از قدیم ترین ایام تا روزگار ما دانسته شود، اما از تحقیق درست در باب عصر رودکی بازمانده شعر او را بهتر می توان فهمید».(با کاروان حلّه، ص 3).
در فصل احوال رودکی، گاهی نفیسی ساده از مسائل می گذرد و از قراینی ضعیف برای اثبات نظر خود استفاده کرده، خیلی زود نتیجه گیری می کند و به «مرا مسلّم است» می رسد. نکته دیگر توجه نکردن او به خصوصیات شعری رودکی است که البته در آن زمان رایج نبود و عیبی هم بر او نیست اما کتاب را ناقص کرده است.
در کنار ارزش کار نفیسی در جمع آوری اشعار رودکی، ایراد مهمی هم دیده می شود که تکیه بر این کتاب را برای تحقیق درباره زبان و بیان رودکی دور از احتیاط کرده است. نفیسی تمایل زیادی داشت که اشعار رودکی را هرچه بیشتر کند. بنابراین گاهی دیده می شود که او اشعاری را که صاحب ندارند و در کتابهای قدیم آمده اند به خاطر زبان کهنه و بعضی خصوصیات لفظی یا شباهت به اشعار رودکی به او منسوب می کند. از این جهت اشعاری در این کتاب آمده اند که هیچ سندی بر انتساب آنها به رودکی نیست. استفاده از مأخذ ناهمگون و کم اعتبار هم ایرادی بر کتاب است؛ پیداست که در مقابل لغت فرس یا لباب الالباب اعتماد بر مأخذی مانند مدارج البلاغه هدایت، شعر العجم، منتخبات فارسی شعر و امثال آن جایگاهی ندارد و باعث ضعف تحقیق می شود.
شاید نکات و خرده گیریهای دیگری هم بتوان به کتاب وارد کرد مانند بحث درباره ترجمه بعضی عبارات عربی، که درباره آن مقاله ای هم نوشته شده(4) و امثال آن که اهمیت چندانی ندارند.
باید توجه داشت که این ایرادها به هیچ وجه از ارزش کار نفیسی نمی کاهد. این کتاب چه در زمان خود و چه در این زمان جزو قلّه های تحقیق به شمار می رفت و می رود. شاید کمتر کسی در ایران کنونی باشد که اگر در زمان نفیسی بود می توانست ثلث کار او را هم انجام دهد. بحث در این است که پخته خوارانی که می خواهند از کار نفیسی به صورت کورکورانه استفاده یا الگوبرداری کنند باید به این ایرادات توجه داشته باشند. خود نفیسی هم بر بعضی از این ایرادات وقوف داشت و آنها را قابل تغییر می دانست. از این جهت در سال 1341 چاپ جدیدی از این کتاب در یک جلد منتشر کرد که در طی زمان جای چاپ قبلی را گرفت. نفیسی در این چاپ اذعان می کند که:
«در آن زمان وسائل چاپ در طهران به مراتب پست تر از امروز بود وانگهی در سی سال پیش، که این کتاب را فراهم کردم قهراً به حکم طبیعت و گذشت روزگار بسیار ناآزموده تر و نادان تر از امروز بودم و در این مدت به لغزشها و خطاهای فراوان که در صحایف آن رفته است خود بیش از دیگران پی برده ام».(محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ص1).
در کنار تغییرات و تصحیحاتی در متن، که بعد از مقایسه دقیق معلوم می شود. و اضافه شدن مطالب و اشعار و منابع تازه، که نتیجه پیگیری نفیسی بوده است، و الحاق یک فرهنگ لغت، تغییرات کلی تری هم به چشم می خورد.
«در این چاپ برای اینکه از حجم کتاب کاسته شود برخی از مباحث را که اینک دیگر زاید می نمود عمداً حذف کردم. زیرا که در چاپ نخستین، منابعی را که در تدوین اشعار رودکی به کار برده ام معرفی کرده ام و بسیاری از آنها که در آن زمان مجهول بود اینک دیگر کاملاً معروف شده و حاجتی به شناساندن نیست. اشعار دیگران را که به رودکی نسبت داده اند دیگر ضرور نیست در این چاپ دوم منتشر کنم. دیوان قطران نیز چاپ شده است و حاجت به انتشار اشعار وی که به نام رودکی آورده اند نیست. ترجمه مقالات خاورشناسان درباره رودکی نیز ضرور نمی نماید. نسخه بدلهای اشعار نیز در چاپ اول هست و تنها برخی از محققان را سودمندست و برای دیگران جز افزودن بر حجم کتاب فایدتی ندارد. بحث درباره شاعران معاصر رودکی نیز در خود کتاب جداگانه ای است که آن را نیز در دست تهیه دارم و به جای خود انتشار خواهد یافت.»(محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی).
در این میان حذف بعضی از فصول مانند حذف مأخذ و نسخه بدلهای اشعار تأسف برانگیزند. چون این چاپ راه تحقیق را بر محققان آسان گیر، که همّت رجوع به چاپ اول را نداشتند، بست و به آن به عنوان مأخذ نهایی اشعار رودکی اعتماد کردند.
کتاب نفیسی، تأثیر فراوانی بر تحقیقات ادبی به طور اعم و رودکی شناسی به طور اخص گذاشت. محققانی مانند استاد معین و غنی و... روش نفیسی را در بررسی مفصل اوضاع محیطی درباره حافظ به کار بستند. کسانی مانند ژیلبر لازار و دبیر سیاقی بررسی درباره شعرای بی دیوان را ادامه دادند و نتایج خوبی گرفتند. تأثیر کتاب بر رودکی شناسی غیرقابل انکار است. تقریباً تمام کتابهایی که در ایران درباره رودکی- زندگی، شعر و یا گزیده- نوشته شده اند، تلخیص یا تکمله ای بر کار نفیسی محسوب می شوند. آثار محققان خارج از کشور هم مستثنی نیستند.
کتاب عبدالغنی میرزایف با عنوان ابوعبدالله رودکی، قرائنی کمونیستی از کتاب نفیسی است و دیوان چاپ براگینسکی هم همان چاپ نفیسی است.
البته محققانی هم بوده اند که در هنگام بررسی رودکی به کتاب نفیسی رجوع نکرده اند و آن را دقیق ندانسته اند که شاید بتوان گفت: تنها دلیل در این مورد مسائل علمی نبوده است.

پی نوشت ها :

1.دیباچه جلد اول، ص 5.
2.همان، ص 9.
3.Hippolyte Taine
4.مهدی الحسینی یثربی، انتقاد بر کتاب احوال و اشعار رودکی، ارمغان، سال دوازدهم، شماره3: 206-199/ شماره4: 270-262. مؤلف این مقاله به دقت عبارات عربی و ترجمه های فارسی نفیسی را مقابله و اغلاط او را ذکر کرده است.

منابع تحقیق :
1-زرین کوب، عبدالحسین، با کاروان حلّه، تهران:انتشارات جاویدان، 1356.
2-نفیسی، سعید. محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، سه جلد، تهران: انتشارات ترقی- ادب، 1319-1309.
3.نفیسی، سعید. محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران: انتشارات ابن سینا، 1341.
منبع :اکبری، منوچهر(1387)، رودکی سرآمد شاعران فارسی، تهران، خانه کتاب، چاپ دوم: 1388.