شرح حال شهید ثانی(قده) (911-965ق)
شهید ثانی، شیخ زین الدین(جبع 911- استانبول 965ق) فرزند نورالدین علی عاملی جبعی شامی، معروف به ابن الحجه و مشهور به شهید ثانی، از استوانه های دین و اعاظم علمای امامیه وطرف اجازات. ولادت و نشأت وی در جبع، ازقرای جبل عامل بود؛ پس از اخذ علوم و فنون ادب و پس از وفات پدرش(925ق) به شهر میس هجرت نمود و به حوزه درسی شیخ علی بن عبد العالی کرکی ملحق گردید و شرائع و ارشاد و قواعد علامه را نزد او تلمذ کرد.سپس درسال(933ق) راهی کرک نوح گشت و به حوزه درس همسر خاله خود شیخ علی میسی پیوست و همچنین از محضر سید حسن بن سید جعفر صاحب المحجه البیضاء کسب فیض کرد، تا اینکه به زادگاه خود جبع بازگشت(934ق) و به ارشاد و قضای حوایج مردم پرداخت. سپس به دمشق هجرت نمود(937ق) و به حوزه درس فیلسوف امامی شیخ شمس الدین محمد بن مکی پیوست و کتب طب و شرح الموجز النفیسی و غایه القصد و حکمه الاشراق سهروردی را نزد او تلمذ کرد و کتاب الشاطبیه و قراءات مختلف را نزد شیخ احمد بن جابر فرا گرفت. از آنجا ابتدا به حجاز(944ق) و سپس راهی عتبات مقدسه عراق(946ق) شد و ازعلمای آن دیار کسب فیض نمود و به درجه والای اجتهاد نایل گردید. او از کربلا به سوی قسطنطنیه حرکت کرد(951ق) و به ارشاد و تدریس پرداخت و دراین هنگام بود که تولیت مدرسه نوریه بعلبک سوریه به او تفویض گشت و راهی این شهر شد و فقه مذاهب پنج گانه را در مدرسه نوریه تدریس می کرد. شهید جماعتی از مشایخ سنی خود را در اجازات خویش به شاگردانش نام برده است ازجمله آنها: شیخ شهاب الدین احمد شافعی، شیخ ملاحسین جرجانی، شیخ زین الدین مالکی و شیخ ناصر الدین شافعی و چند تن دیگر. شهید ثانی که سفرهای بسیاری به ممالک اسلامی داشته با علما و فلاسفه فریقین روابط دائمی برقرارکرده بود. رفته رفته آوازه بلندی در محافل علمی و مجامع دینی یافت و شیعیان از(948ق) در امر تقلید و مرجعیت به او رجوع نمودند؛ به طوری که مورد احترام کافه طبقات مردم بود و به نشر احکام دین کوشش فراوانی داشت و در امر تربیت طلاب و در راه ترویج تشیع و احیای مکتب اهل بیت: تلاش ورزید و مرجعیت عظمی و ریاست مذهبی تامه علمای شیعه را به خود اختصاص داد.
مؤلفات و آثار شهید ثانی
شهید ثانی مؤلفات گران قدر و مهمی درحدود هشتاد عنوان از خود به یادگار باقی گذاشته است که بعضی ازآنها به چاپ رسیده است. دراعیان الشیعه، 79عنوان از مؤلفات او ضبط شده است. بعضی ازآنها عبارت اند از کتاب الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه در فقه که مکرر به طبع رسیده است و از کتب فقهی درسی حوزه های علمی شیعیان در جهان است؛ تمهید القواعد الاصولیه؛ فتاوی المختصر؛ اسرارالصلاه؛ منیه المرید فی آداب المفید؛ بغیه المرید؛ کفایه المحتاج فی مناسک الحاج؛ کشف الریبه عن احکام الغیبه؛ االبدایه فی علم الدرایه؛ جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الایقاعات؛ غنیه القاصدین فی اصطلاحات المحدثین؛ انوار الهدی فی مساله البداء؛ الرساله العتقادیه فی معرفه الله؛ منظومه فی نحو؛ حقائق الایمان؛ منار القاصدین فی اسرار معالم الدین؛ البدایه فی سبیل الهدایه؛ مبرد الاکباد؛ مسکن الفوائد؛ اسرار الزکاه والصوم والحج(1).التنبیهات العلیّه یا اسرار الصلاة
اسرار الصلاه یا التنبیهات العلیّه علی وظائف الصلاه القلبیّه یکی از کتابهای شهید ثانی(911-965ق) است که مانند سائر آثار شان مورد توجه علما و دانشمندان- از قرن دهم تاکنون- قرار گرفته است. و بهترین دلیل بر این مدّعا وجود بیش از دویست نسخه خطی از ابن رساله اسرار الصلاه است که اجمالاً به معرفی آن خواهیم پرداخت.و نیز وجود ترجمه های مختلف که در کتابشناسی و نسخه شناسی اسرار الاصلاه به تعدادی ازآنان اجمالاً اشارت رفت و مفصلاً در اینجا بحث خواهد شد.
شهید ثانی حداقل سه رساله در موضوع احکام و آداب نماز به صورت مستقل به نگارش در آورده است که عبارتند از:
1. المقاصد العلیّه که شرح کتاب الفیّه شهید اول(م786ق) که شرح هزار واجب از واجبات نماز است، شیخ آقا بزرگ تهرانی در وصف این رساله می نویسد: «المقاصد العلیه فی شرح الرساله الألفیه الشهیدیه، للشیخ زین الدّین بن علی بن احمد الشامی العاملی، الشیهد الثانی، المستشهد سنه(966هـ) و هو شرح مزح. أوّله: الحمدالله الذی شرع فرایض الصلاه..، فرغ منه 9بیع الاول سنه(950ق). وقد طبع بایران سنه(1313هـ». (2)
ازکتاب المقاصد العلیّه شهید ثانی بیش ازهفتاد نسخه شناسائی شده است که در نسخه شناسی شهید ثانی به آن خواهیم پرداخت.
2.الفوائد الملیّه، که شرح کتاب نفلیّه شهید اول است، که شرح سه هزار مستحب از احکام استحبابی نماز است، در وصف این رساله در ذریعه نوشته شده: «1670. الفوائد الملیه فی شرح الرساله النفلیه. للشیخ الشهید زین الدین العاملی(م966هـ) وهو شرح مزج فرغ منه صفر(955هـ) رأیت نسخه منه فی(المجلس) کتب فی رجب(963هـ) (ثمان سنوات بعد التألیف) و قوبلت مع نسخه المقروه علی مصنفه؛ و یوجد منها نسخاً فی(دانشگاه: 2023/1و3161) تارخی کتابت النسخه الاولی 1062و الثانیه ج 957/1. ونسخه منه بخط زین العابدین بن احمد فی(971هـ) فی مدرسه فاضلخان.
اوله: [الحمدلله الذی شرع لنا معالم دینه الفرضیه و النفلیه و شرح صدورنا بلمعه من بیان دروس الاحکام التکلیفیه... ] و طبع مع«المقاصد العلیه» بطهران فی 1313... ». (3)
ازکتاب الفواد الملیه شهید ثانی بیش از شصت نسخه خطی شناسایی شده است که در کتابشناسی و نسخه شناسی شهید ثانی به آن می پردازیم.
3. گفته شده که شهید ثانی رساله ای هم به نام الصلاة لا تقبل إلاّ بالولایه نیز تالیف کرده است.
(4) هیچ نخسه خطی از این رساله تاکنون شناسائی نشده است و به احتمال قوی این رساله قسمتی از آثار دیگر شهید ثانی است که به این نام در ریاض العلما و دیگر آثار معرفی شده است.
4. کتاب التنبیهات العلیّه علی وظائف الصلاة القلبیّه و أسرارها، که سومین آن رساله ها در بیان اسرار و رموز قلبی نماز است.
نسخه های خطی التنبیهات العلیّه یا اسرار الصلاة
همان طورکه گذشت برای رساله اسرار الصلاة شهید ثانی بیش از دویست نسخه خطی شناسائی شده که فهرست وار بیست نسخه خطی قرن دهم و یا اوائل قرن یازدهم را در اینجا ذکر خواهیم کرد، و سایر نسخه شناسی اسرار الصلاه به کتابشناسی و نسخه شناسی شهید ثانی موکول می کنیم.1. مجلس، ش 8172/2، به خط شهید ثانی، 9ذی الحجه951، 25برگ، فهرست مختصر مجلس، ص 207.
2. کتابخانه دانشگاه تهران، ش 1820، قرن10، هشتاد برگ، فهرست دانشگاه تهران، ج 8، ص414.
3. کتابخانه محلس شورای اسلامی، ش 8176/2، قرن 10، 62برگ، فهرست مختصر مجلس، ص 207.
4. کتابخانه فرهنگ و هنر مشهد، ش الف/16، نسخ 951، 88صفحه، فهرست فرهنگ و هنر مشهد، ص 14.
5. کتاب خانه ملی ایران ش 2582/4، نسخ 959، 39برگ، فهرست ملی، ج12، ص 525.
6. کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی اشکوری، ش 1629، شوال ،981، 45برگ، فهرست خطی اشکوری، ج 5، ص 36.
7. کتابخانه مهدوی درقم، شوال981، مجله تراثنا، سال18، شماره 1و2، ص210.
8. دانشگاه تهران، ش 7203/7، نستعلیق983، فهرست دانشگاه ، ج 16، ص486.
9. دانشگاه حقوق تهران، ش 50/3د، نسخ 983، فهرست حقوق تهران، ص 305.
10. کتابخانه ملی تهران، ش 2954/3، نستعلیق984، فهرست ملی، ج14، ص 62.
11. مجلس شورا، ش 9319/3، نسخ 986، 33برگ، فهرست مختصر مجلس، ص 207.
12. دانشگاه تهران، ش 3465/1، قرن 11، 43 برگ، فهرست دانشگاه، ج11، ص 2472.
13. کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 721/2، فهرست نسخه های اهدائی به آستان قدس رضوی، ص 289.
14. کتابخانه مدرسه فیضیه قم، ش 1319/1، فهرست نسخه های خطی مدرسه فیضیه، ج 3، ص 79.
15. کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ش 4239/1، نستعلیق 1005ق، فهرست مرعشی، ج 11،
16. کتابخانه دانشگاه تهران، ش 1988/2، نسخ 1018، فهرست فیلمهای دانشگاه تهران، ج 1، ص 633.
17. دانشکده ادبیات تهران، ش 305/2، نسخ 1019، فهرست ادبیات تهران، ص 45.
18. کتابخانه ملک تهران، ش 675/1، نستعلیق 1025، فهرست ملک، ج 5، ص 141.
19. کتابخانه مسجد اعظم قم، ض 769/2، نسخ 1026، فهرست مسجداعظم، ج 1، ص 499(درایتی).
20. کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 18440، نستعلیق 1044، فهرست آستان، جلد 21، قسمت اوّل، ص 291.
وصف التنبیهات العلیه از زبان علما
شهید ثانی در مقدمه رساله نام کتاب را چنین وصف کرده است: «... و هذه علی أسرارها القلبّیه، و سمیّتها ب التنبیهات العلیّه علی وظائف الصلاة القلبّیه. ورتّبتها ترتبیب القادمه[: أی الألفیّه] علی مقدّمه و فصول ثلاثه و خاتمه». (5)ابن العودی یکی از شاگردان شهید ثانی درکتاب بغیه المریده فی الکشف عن أحوال الشهید، که قدیمی ترین رساله در شرح حال شهید ثانی است، درباره این رساله می نویسد: «...منها رساله فی أسرار الصلاه القلبیّه رتّبها علی ترتیب الألفّیه. و ذکر وظائف کل باب باعتبار ملاحظه القلب للأسرار الباطنیّه حسب ترتیب الواجبات الظهاره». (6)
شیخ حرّ عاملی می نویسد: «... رساله أسرار الصلاه ... و رساله فی أن الصلاه لا تقبّل إلا بالولایه... ». (7) صاحب ریاض العلماء می نویسد: «... رساله أسرار الصلاة... و رساله فی أن الصلاة لا تقبل إلاّ بالو لایه... » (8).
ابوعلی حائری صاحب منتهی المقال: «... رساله فی أسرار الصلاة القلبیّه». (9) صاحب روضات الحنابت تنها به رساله«.... و رسالته فی ان الصلاة لا تقبل الاّ بالولایه» اشاره کرده است و نامی از رساله اسرار الصلاه یا التنبیهات العلیّه نبرده است. (10).
سید محسن امین درباره این رساله نوشته است: «19. رساله فی أسرار الصلاه سماها التنبیهات العلیه علی وظائف الصلاة القلبیه و أسرارها، جعلها ثالثه الرسالتین الأ لفیه فی واجبات الفرائض الیومه، و النفلیه فی مستحباتها، و التنبیهات فی أسرارها، و بعض الماصرین جعل التنبیهات والأ سرار اثنین، و هما واحد، مطبوع عده مرات». (11)
همانطور که گفته شد، کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی همان کتاب التنبیهات العلیه است، و بعضی تصور کرده اند این دو عنوان برای دو تالیف از شهید ثانی است که اشتباه است، و صاحب اعیان الشیعه این اشتباه را متذکر شده اند.
مفصل ترین معرفی درباره کتاب أسرار الصلاة شهید ثانی توسط شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه است، بنگرید:
2015. التنبیهات العلیه علی وظائف الصلوة القلبیه و أسرارها، للشیخ زین الدین ابن علی بن أحمد الشامی العاملی الشیهد فی(966هـ)، جعله ثالث الرسالتین الشریفتین«الا لفیه» فی واجبات الفرائض الیومیه و النفلیه فی مستحباتها و التنبیهات هذا فی أسرارها، أوله(الحمدلله مطلع من اختاره من عباده علی خفایا الأسرار)، فرغ من تألیفه یوم السبت التاسع من ذی الحجه(951هـ)، و یأتی شرحه الموسوم بـ«جامع الخیرات»، طبع بایران مکرراً، منها فی(1305هـ) طبع مع الحواشی، و التعلیقات علیه من المولی عبدالرسول الفیروز کوهی نزیل طهران والمتوفی بها حدود (1325هـ)، و نسخه قرب عصر المصنف توجد بکربلا فی مکتبه السید عبدالحسین الحجه، و هی بخط الفقیه الشیخ علی به الشیخ علی بن الفقیه الفرزلی الشامی العاملی، فرغ من کتابتها فی المشهد الرضوی فی(983هـ). و کتب له اجازه فی شهر رجب من تلک السنه شیخه الفقیه الشیخ زین الدین قاسم بن محسن مجاور العتبه الرضیه الرضویه». (12).
درکتب تراجم و شرح حال نگاری اهل سنت، شرح حال و آثار شهید ثانی کم و بیش ذکر شده است ولی از اسرار الصلاة شهید ثانی نامی به میان نیامده است.
ترجمه های کتاب اسرار الصلاة
تاکنون بیش از ده ترجمه و حاشیه از کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی شناسائی شده است که در اینجا برخی از آنان را ذکر می کنیم:1. ترجمه اسرار الصلاه، محمد صالح بن محمد صادق واعظ(قرن12) این رساله خطی جزء کتابخانه محدث ارموی بوده و به کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی قم منتقل شده است، و در فهرست نسخه های خطی این کتابخانه این گونه معرفی شده است:
«ترجمه اسرار الصلاة، ش 2943(فقه- فارسی)
از: محمد صالح بن محمد صادق واعظ«ق 12)
در ترجمه اسرار الصلاة«التنبیهات العلیه» شهید ثانی و در خاتمه اسرار الحج وی را نیز ترجمه نموده و در پایان بعضی آیات و روایات در مواعظ را نیز ترجمه و به آن افزوده است که ترجمه چهل سوره امیر مؤمنان(ع) نیز جزء آنهاست. مترجم این کتاب را به نام شاه سلطان حسین صفوی ترجمه نموده، روایتها را به عربی نقل کرده و زیر نویس فارسی آنها را آورده است.
آغاز: «هرچند آراء و عقول دانشوران کشور کمال و وهم و خیال مهندسان بی شبه و مثال در بحر تفکر و اندیشه غوص نمایند».
انجام: «زدناهم عذاباً فوق العذاب، مردمان از روی عذاب در روز قیامت زیادمی کنیم ایشان را عذابی از بالای عذاب».
نستعلیق و آیه ها و احادیث نسخ معرب، از سده دوازدهم، عناوین و ترجمه عبارات عربی شنگرف، روی برگ اول تملکی بتاریخ(1270هـ) با مهر مربع«العبد المذنب محمد» و مهر بیضوی«عبدالوهاب بن محمد مهدی الموسوی» دیده می شود، صفحه ها مجدول به مشکی و زر و لاجورد، برگ اول دارای سرلوح زرین، جلد دو رو تیماج رو مشکی ضربی اندرون قرمز.
157 گ، 14 س، 25×15 سم » (13)
رساله بالا توسط صاحب نسخه خطی، یعنی محدث ارموی دریکصد و چهل صفحه رقعی به سال 1368قمری به زیور طبع آراسته شد، و چاپ اوّل آن توسط چاپ تابان صورت پذیرفت و از روی آن توسط کتابفروشی داوری قم افست شد. لازم به ذکر است در فهرست مرکز احیاء میراث اسلامی اشکوری متذکرشده اند که مترجم اسرار الحج شهید ثانی را نیز ترجمه نموده است، که با دیدن اصل نسخه خطی و بررسی کتاب اسرار الحج شهید ثانی، انتساب و عدم انتساب اسرار الحج و ترجمه آن مشخص خواهد شد. ولکن به احتمال قوی ترجمه مناسک الحج(کبیر) شهید ثانی ترجمه شده و ملحق به ترجمه أسرار الصلاة شده است، نه اینکه رساله ای مستقل در اسرار الحج باشد.
قابل ذکر اینکه تصحیح کتاب ترجمه اسرارالصلاه محمد صالح بن محمد صادق واعظ توسط آقای محمدعلی روحی انجام گرفته و به اهتمام محدّث ارموی به چاپ رسیده است، مقدمه محدث ارموی بر ترجمه أسرار الصلاة محمد صالح واعظ چنین است:
این کتاب که به عنایت و توفیق پروردگار جلت عظمته، به منظور مطالعه و استفاده برادران دینی بطبع رسیده و در دسترس ایشان گذارده می شود. ترجمه ایست از متن عربی کتاب موسوم به تنبیهات علیه معروف به اسرار الصلاه تألیف تحریر أجل تاج المجتهدین زین الدین معروف به شیهید ثانی(قده) که جلالت شأن او و نفاست آثار و تألیفاتش مستغنی از شرح و بیان و بی نیاز از اقامه دلیل و برهان است، چون اصل کتاب که از مشاهیر تألیفات شهید علیه الرحمه است به زبان تازی بوده و مورد استفاده عموم فارسی زبانان قرار نمی گیرفته بنا براین در اواخر دوره سلاطین صفویه یکی از فضلاء موسوم به محمد صالح به محمد صادق واعظ(ره) به قصد اینکه یادگاری از خود درصفحه روزگار باقی گذارد به ترجمه آن پرداخته و درباره موارد که مقتضی دیده چیزی بر ترجمه اصل کتاب افزوده از آنجا که طبع و نشر این ترجمه برای استفاده همه برادران دینی بویژه پیروان مذهب جعفری و علاقه مندان مسلک اثنی عشری مفید بنظر آمد. در انجام مقصود با جناب حاج آقا جمال الدین اخوی رئیس شعبه هفت دیوان کشور به مقام مذاکره درآمدم زیرا که ایشان مانند پدر والا گهر خود مرحوم خلد آشیان حاج سید نصرالله تقوی رضوان الله علیه علاقه مفرطی به اشاعه علم و ادب و نشر طبع آثار بزرگانی که از مفاخر ملی محسوب می شوند دارند و در این علاقه گوئی مصداق«الولد سرّ أبیه» و همچنین«ومن یشابه آبه فما ظلم» قرا گرفته اند و از این روی در این مدت قلیل یعنی پس ازفوت مرحوم والد ماجدش(که فریب شانزده ماه می باشد) به نشر آثار سودمندی که فعلا تحت طبع است اقدام فرموده که عن قریب ان شاءالله تعالی مورد استفاده علاقمندان قرار خواهد گرفت آنچه را از آثار گذشتگان که
جنبه دینی و مذهب داشته باشد و گمان برود که مورد استفاده عموم قرار خواهد گرفت بیشتر مورد توجه قرار می دهند. باری ایشان نیز نشر و اشاعه این کتاب را مفید بحال مسلمین دیده وسیله طبع آن را فراهم ساختند و انجام این امر را برعهده اینجانب گذاشتند. اینجانب نیز مقدمات آن را فراهم کرده تصحیح طبع را به فاضل محترم آقا محمد علی روحی و فقه الله تعالی واگذار کردم زیرا نظر به کثرت اشتغال خود نتوانستم به تصحیح آن بپردازم امید آنکه آقای روحی نیز به توفیق ایزدی و به توجه ولی عصر امام زمان عجلاالله تعالی فرجه به خوبی از عهده تحیح برآمده روح شریف مؤلف و مترجم را بدین وسیله شاد و بانی طبع و این جانب را نیز خرسند و ممنون فرماید. چون مترجم(ره) قطعه از عبارت شهید(ره) را در کتاب یعنی ما بنی خطبه کتاب و مقدمه آن را که مشتمل است بر بیان شهید(ره) داعی خود را به تألیف آن به توهم عدم لزوم ترجمه آن ترجمه نکرده بود ما برای اینکه فائده کتاب برای خوانندگان تمامتر و بیشتر عاید باشد و عظمت و اهمیت آن بایشان به تصریح شهید(ره) معلوم شود آن را نیز ترجمه کرده و ضمیمه مقدمه خود قرار دادیم و به جهت تیمن و تبرک عین خطبه شهید رضوان الله علیه را با عبارت عربی قطعه فوق الذکر در صدر ترجمه درج کردیم. و السلام علی من اتبع الهدی.
«رب اجعلنی مقیم الصلوه ومن ذریتی ربنا وتقبل دعاء»
به تاریخ اول محرم الحرام من شهور هذه السنه 1368الهجریه القمریه مطابق دوازدهم آبان ماه هزار و سیصد و بیست و مهفت هجری شمسی.
میرجلال الدین حسینی«محدّث»
2. ترجمه أسرار الصلاة، سید جعفر دارایی
درفهرست الفبائی آستان قدس رضوی، ص 47چنین معرفی شده است:
«اسرار الصلاة، عربی و فارسی، ترجمه رساله سابق الذکر[أسرا الصلوة= التتنبیهات العلیّه] ازشهید ثانی، مترجم، سید جعفر دارابی، شماره نسخه خطی 8324، مختلف الخط ، بی تاریخ».
همین نسخه خطی در فهرست کتب فقهی خطی آستان قدس، ج 21، قسمت اول، صفحه 266به نحو دیگری معرفی شده است، بنگرید:
«ترجمه التنبیهات العلیه، ش(8324) (فارسی)
از جعفر بن ابی اسحاق هاشمی علوی فاطمی موسوی نجفی(قرن13 هـ ق) ترجمه تحت اللفظی روان و توضیح عبارات می باشد که آن را به دستور محمّد ولی میرزا نگاشته است. این ترجمه به جز چهار صفحه مقدمه کلاًّ زیر سطور نوشته شده است.
آغاز: «بسمله، الحمدلله الذی جعل الصّلاه للمؤمنین میزاناً و معراجاً ولو صولهم الی اسرار ملکوت العبودیّه قرباناَ و منهاجاً».
انجام: «در روز شنبه نهم شهر ذی حجه الحرام و آن اول.» (ازبرگ آخر چند کلمه ساقط است).
نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: قرن سیزدهم، کاغذ: نخودی آهار مهره، 16س، 110گ 21×15، ترجمه به شنگرف، برخی از اوراق دارای حواشی به لفظ«منه دام عمره» و«منه زید مره»، جلد: تیماج زرشکی یک لا، خریدرای آستان قدس درشهریور1331).
3. ترجمه التنبیهات العلّیه، محمد زمان تنکابنی اصفهانی. خطی این رساله درکتابخانه آستان قدس رضوی مشهد به شماره 24156نگهداری می شود، درفهرست خطی آستان قدس به این نحو معرفی شده است. «ترجمه النتبیهات العلّیه، ش(24156) (فارسی)
احتمالاً ازمحمد زمان تنکابنی اصفهانی(قرن 11و12هـ ق.)
ترجمه و شرحی است روان برتنبیهات العلّیه شهید ثانی. مترجم درباره این ترجمه چنین می نویسد:
«... رساله تنبیهات مشهوره به أسرار الصلاة از مؤلفات قدوه المحققین... الملقّب بالشهید الثانی که در این باب مشتمل است بر اشارات کافی و تنبیهات وافی لیکن با وجود وفور فواید و شمول منابع به علت عربیعت آن اکثر براداران دینی و خلاّن یقینی را اطّلاع بر رموز و دقایق آن کما هوحقّه متعذّر و متعسّر بود لهذا این فقیر بی بضاعت از توفیقات الهی استمداد جسته خلاصه(ای) از فواید آن را با بعضی نکات غریبه که متفرقه دیده و شنیده شده بود به فارسی ترجمه و ایراد نمود... » (14).
آغاز: زیباتر کلمه که ترجمه آن تذکره ارباب عقول و أفهام تواند بود».
انجام: «و ما را و ایشان(را) بر راه و جاده سیّد ابرار و آل اخیار آن حضرت(ص) و از نصایح و مواعظش بهره مند گردند... برحمتک یا ارحم الراحمین.»
نستعلیق، کاتب: محمّد نقی بن محمد سبزواری، تاریخ
کتابت: شانزدهم شوال1184، کاغذ: نخودی، 15س، 146گ 17/8×11/8، جلد: تیماج مشکی ساده، خریداری آستان قدس درخرداد 1376» (15).
4. جامع الخیرات فی شرح أسرارالصلاة، مولی محمد علی بن محمد حسن آرانی کاشانی(ره) در ذریعه چنین معرفی شده: «جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولی محمد علی بن محمد حسن الأرانی الکاشانی، المجاز من المولی احمد النراقی فی 1217، شرع فیه فی اوّل جمادی الاولی1243، کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتی فی حرم المیم» (16).
5. شرح و تعلیقه اسرار الصلاة، شیخ عبدالحسین تهرانی(م بعد1283). شیخ آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعه(الکرام البرره) می نوسید: «الشیخ عبدالحسین الطهرانی(..._ بعد 1283).
هوالشیخ عبدالحسین بن علی الطهرانی فاضل بارع.
کتب بخطه(أسرار الصلاة) للشهید الثانی و فرغ منه فی الأحد تاسع ربیع الأول سنه 1283هـ. و عبرعن نفسه بأقل الطلاب، و کتب علی هوامشه بعض الشروح و التحقیقات التی تنبی عن فضل و براعه، ومعلوم أن وفاته بعد التاریخ المذکور، ولیس هوشیخ العراقین الذی توفی فی سنه 1286هـ جزماً فانه فی آخر ریاسته العامه و غایه جلالته لا مجال له لا ستنساخ بعض الکتب و لا یعبر عن نفسه یوم ذاک بأقل الطلاب».
هم نام شیخ عبدالحسین طهرانی مشهور به شیخ العراقین، رساله ای دارد به نام مصباح النجاه فی أسرار الصلاه، که در این رساله نیز ذریعه، ج21، ص122چنین معرفی شده است.
«4226: مصباح النجاه فی أسرار الصلاة و سرّ الاستغفار بین السجدتین، للشیخ عبدالحسین بن علی الطهرانی، شیخه العراقین، المتوفّی1286، ترجمناه فی طبقات اعلام الشیعه، کرام: 713». مرتّب علی مقدّمه و فصول و خاتمه، ألّفه أوان کونه فی اصفهان فی 1252. وله ثلاثون سنه، نسخه عن خط المؤلّف الشیخ غلامحسین بن ملا باقر النوری بامرالنوری بأمر الشیخ عبدالکریم الیزدی الحائری القمی المدفن، وطبعه احمد الفرهومند الکتبی فی طهران 1378.
کتبه باسم محمّد شاه بن عباس میرزا ابن فتحعلی شاه، معبّراً عن نفسه بعبد مولاه الحسین. أوّله:
حمد ایزد واجب آمد از نخست
فحه هستی ز رنگ ریب شست
کتابته 1251، مبسوط مجدول مذهّب فی کتب الشیخ جعفر سلطان العلماء، و یوجد منه فی(دانشگاه (2880) بخط المؤلّف کتابته ع 1274/1. أوّله: [الحمدالله الذی جعل الصلاه عمود الدین و معراج المؤمنین... فبعد، یقول عبد مولاه الحسین]. وجاءفی فهرسها أنّه ألّف باصفهان فی 1252فی خمسه مقدعمات و عده فصول و خاتمه.
6. اسرار نماز، ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی، علی اکبر مهدی پور، چاپ سوم 1420ق، چاپ چهارم 1382ش، 288صفحه رقعی، موسسه انتشارات رسالت، قم. مترجم مقدمه ای مفصل در 48صفحه برای کتاب نوشته است که شامل بحثهای معراج مؤمن و میزان اعمال و شرایط قبولی نماز و اسرار نماز، سپس کتابنامه اسرار نماز که شامل سی کتاب و رساله در این موضوع معرفی شده و در ارتباط با ترجمه های فارسی اسرار الصلاة شهید ثانی می نویسد:
«کتابی که در پیش رو دارید ترجمه کتاب پر ارج«اسرار الصّلاة» ازفقیه بزرگ جهان تشیّع، زین الدیّن بن علیّ بن احمد شامی عاملی، معروف به«شهید ثانی» است، که به سال 966هـ به جرم دفاع از حریم ولایت به پایتخت پادشاه عثمانی«استبانبول» برده شده، درآن جا به شهادت رسید. اسرار الصّلاة شهید ثانی که«التّنبیهات العلیّه علی وظائف الصّلاة القلبیّه» نام دارد، همانند دیگر کتب مؤلّف مورد توجّه فضلا و دانشمندان قرار گرفته، نسخه های فراوانی ازآن استنساخ شده در اقطار و اکناف جهان منتشر شده است و پس از پیدایش و گسترش صنعت چاپ، مکرّر به چاپ رسیده و منتشر شده است.
بر کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانی شرحهایی نوشته شده که به یکی از آنها تحت عنوان«جامع الخیرات» اشاره کردیم، و شرح دیگری توسّط سیّد مرتضی حسین، ازعلمای برجسته لاهور، تحت عنوان«شرح اسرار الصّلاة» نگارش یافته است. (17)
این کتاب به زبانهای مختلف ترجمه شده و دوبار به فارسی ترجمه و منتشر شده است. یکبار توسطّ«محمّد صالح بن محمّد صادق واعظ»، که به اهتمام«سیّد جلال الدیّن محدّث» به سال 1368هـ در 160صفحه به چاپ رسیده است و یکبار دیگر توسّط«محمّد حسین بختیاری کوه سرخی» استاد دانشکده الهیّات مشهد ترجمه شده و به صورت سلسه مقالاتی در«نامه آستان قدس رضوی» در 5شماره منتشر شده است. (18)
مترجم اوّل مطالب بسیاری را بر متن کتاب افزوده، بدون این که موارد تغییر یافته را مشخّص کند و مترجم دوم مطالب بسیاری را از کتاب انداخته، بدون این که به مطالب حذف شده اشاره کند، یکبار دیگر این کتاب به دستور شاه سلطان حسین صفوی و توسّط مولی محمد زمان تنکابنی به فارسی ترجمه شده، که نسخه ای از آن به تاریخ کتابت 1118هـ در کتابخانه مرحوم سید حسن صدر موجود است(19) که ما دسترسی به آن نداریم، از این رهگذر به ترجمه سومی نیاز بود که با حفظ امانت در ترجمه مطالب کتاب در حدع امکان با تعبیراتی ساده و روان در اختیار خوانندگان فارسی زبان قرار گیرد.
این ترجمه از روی متن عربی«اسرارالصلاة» چاپ 1313هجری در ضمن«رسائل شهید» به فارسی برگردان شده است. (20)
7. ترجمه اسرار الصلاة، به نام اسرار قلبی نماز، مترجم: غلامحسین روشن نژاد، مشهد، به نشر، 1387ش، وزیری، 135ص، مقدمه کتاب در بیست صفحه به شرح حال و مقام و زندگانی شهید ثانی پرداخته، سپس سفرهای علمی و حج و به سفرهای عراق و بیت المقدس و ترکیه اشاره می کند، و در پایان به شهادت شهید و خاندان شهید ثانی و شاگردان شهید و آثار شهید پرداخته شده است، سپس درباره ترجمه کتاب مطالبی دارد که عیناً در اینجا آورده می شود:
«جامع ترین عبادتها دراسلام نمازاست، و آن مقدار که در کلام الهی و احادیث رسیده از معصومین به نماز تأکید شده، نسبت به هیچ عبادتی سفارش نشده است، و این عبادت مخصوص به اسلام نیست و در دیگر ادیان نیز رایج بوده است. چنان که، قرآن کریم، در جایهای مختلف به نماز در دیگر ادیان تصریح نموده...
... با توجه به این سفارشها، بسیاری از علمای بزرگ به بیان نماز و مسائل عرفانی آن پرداخته اند و اسرار الصلاة ها نوشته اند. بدیهی است که هر کدام از این نوشتارها جای خویش را دارند، اما این کتاب از ویژگیهای خاصی برخوردار است که در دیگر کتابها کمتر دیده می شود، این کتاب درعین حالی که آداب عرفانی و باطنی نماز را می آموزد، انسان را با آفات نفسانی و شیطانی نماز آشنا می کند و درمان مؤثر را نیز بیان می دارد، ازخصوصیات مهم این کتاب تأثیر گذاری فراوانش بر خواننده است، چرا که عالمی عامل و دل سوخته که سر در راه اعتقاداتش داده است، آن را نوشته و سخن کز دل بر آید، لا جرم بر دل نشیند. و با این که مسائل عالی و عرفانی دراین کتاب مطرح می گردد ولی همه فهم است و نیازی به اطلاعات وسیع علمی نداشته و با مثالهای محسوسی که بیان می دارد، هرانسانی را به درک عمیق مطالب سوق می دهد.
امیدوارم که این ترجمه نیز چون کلام رسای شهید ثانی- با استعانت از روح آن بزرگوار- برای همگان سودمند باشد. برای ترجمه نسخه ویراسته آقای صفاءالدین بصری را که با تحقیقات جامع ایشان در سال(1371هـ ش) توسط انتشارات آستان قدس رضوی منتشر گردیده است، اساس قراردادم که زحمات ایشان قابل تقدیر و تشکر است. هرکجا که در متن به آیه ای از قرآن و حدیثی استشهاد شده بود، نشانی آیه و متن حدیث را آورده ام و در ترجمه آیات قرآنی، ترجمه خوب آقای محمد خواجوی را درنظر داشته ام. نام فارسی این کتاب را از دیباچه مؤلف بر گرفته ام که فرمود: «و این رساله در برگیرنده اسرار قلبی نمازاست» (21).
8. شرح اسرار الصلاة شهید ثانی، مولانا سید مرتضی حسین صدر الافاضل ازعلمای مشهور لاهور تصانیف زیادی از خود به یادگار گذاشته است که یکی از آنان«شرح اسرار الصلاة شهید ثانی» است. (22)
9. اسرار و رموز قلبی نماز:
مترجم: مرحوم استاد سید محمد حسین بختیاری کوه سرخی(1284ش-1356ش).
شیخ محمد حسین بختیاری کوه سرخی(م 1284-1356ش) درروستای بختیار از توابع کوهسرخ کاشمر زاده شد. تحصیلات مقدمات را بنا به روال معمول در مکتب خانه گذراند، سپس جهت ادامه تحصیل به شهر قم و مشهد مهاجرت نمود و از محضر استادانی همچون مرحوم آیه الله میلانی و میرزا احمد کفایی[فرزند آخوند خراسانی(ره)] بهره فراوان برد و به کسب حکم اجتهاد ازسوی آیه الله برورجردی مفتخر گردید. تدریس درس خارج فقه و اصول در مدرسه میرزا جعفر در صحن عقیق، و نگارش بیش از شصت مقاله در این خصوص و ترجمه آثار عربی از دیگر خدمات وی به جامعه علمی کشور می باشد. نامبرده کتابی نیز به نام اصول المختار در موضوع فقه و اصول ناشته که توسط دانشگاه مشهد به چاپ رسیده است.
وی سرانجام درسال 1356شمسی در 72 سالگی وفات یافت و در گورستان خواجه اباصلت مشهد به خاک سپرده شد.
آثار: اصول المختار، ترجمه رساله مسار الشیعه شیخ مفید(23).
قابل توجه اینکه ترجمه حاضر، قبلاً در مجله آستان قدس رضوی به نام«نامه آستان قدس» در شش شماره بین سالهای 1350ش تا 1355به چاپ رسیده است.
جناب آقای تقی بینش در وصف این مترجم می نویسد:
نکته ای که در پایان این مقال ضرورت دارد آورده شود این است که اگر چه به قول سعدی به سخن باید نگاه کرد نه به گزارنده آن ولی من عقیده دارم خلق و خو و منش هر کسی در سخن و کارش اثر می گذارد و به قول همان سعدی بین واعظ متعظ و غیر متعظ فرق بسیار است سر این که سخنان بزرگان دین و دانش در دلها می نشیند و مؤثرمی افتد همین است که به آنچه گفته و نوشته اند مؤمن بوده اند و گفتار و کردارشان بهم می ساخته است.
آقای حاج شیخ محمد حسین بختیاری کوه سرخی استاد والا مقام دانشکده الهیات مشهد غیر از مراتب علمی و تحصیلات عالی و اجازه هایی از علمای اعلام و مراجع تقلید مکارم اخلاقی و فضایل معنوی بسیار دارند با ایمان و فروتنی و تقوی شایان.
ایشان دیری است که با نامه آستان قدس همکاری دارند وهم اکنون ازاعضای هیئت تحریریه این مبارک نامه و مصدر خدمت هستند. نگارنده این سطور ضمن مسألت توفیق ایشان در خدماتی از این قبیل موقع را برای اظهار امتنان از همکاری صمیمانه و ارزنده ایشان مغتنم می شمارد. (24)
مترجم در پایان کتاب اصول المختار خود می نویسد:
بیاری و مددگاری قادر متعال هفدهم شهرالله الاعظم(ماه مبارک رمضان) روز جمعه 1386قمری برابر نهم دیماه 1345شمسی بپایان رسید.
در اینجا برخود لازم می دانم به موجب فرموده شریف: «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق»از آقای دکتر محمود مهدوی دامغانی و آقای سید عبدالحسین هاشمی رئیس دفتر دانشکده الهیات و معارف اسلامی صمیمانه تشکر نمایم، زیرا آنان مشوق اصل اینجانب، در چاپ و نشر این کتاب بوده، و در این زمینه ازهر گونه کمک و راهنمائی دریغ نداشته اند.
همچنین از همکاری آقای محمد علی خاکساری، دانشجوی فاضل رشته معقول دانشکده الهیات، که در چاپ این کتاب، تحمل زحمات فراوان نموده اند، بی نهایت سپاسگزارم. امیدوارم مساعی مبذوله نامبردگان، به پیشگاه حضرت ولی عصر(عج) مورد قبول قرار گیرد، سعادت و موفقیت آنان را در راه پیشرفت معارف اسلامی، ازخداوند مسألت دارم.
الا حقرمحمد حسین بختیاری کوهسرخی
مترجم به غیر ازالتنبیهات العلیه شهید ثانی، دیگر رساله های علمی و مشکل سایر دانشمندان را ترجمه کرده است که عبارتند از:
1. ترجمه رساله زوراء جلال الدین دوانی(830-928/903) مجله نامه آستان قدس، شماره چهارم، دوره هفتم، مسلسل28، مرداد 1347ش. به چاپ رسیده است.
2. ترجمه رساله مسار الشیعه شیخ مفید(متوفای 413ق) مجله نامه آستان قدس، شماره ی یک و دو، دوره هشتم، مسلسل 29و 30، اسفند 1347ش.
تصحیح ترجمه اسرار الصلاة
این ترجمه اسرار الصلاة در پنج شماره مجله نامه آستان قدس بین سالهای 1350تا 1355 ش بدین شرح به چاپ رسید.1. نامه آستان قدس، ش 1و 2، دوره نهم، شماره مسلسل 33و 34، فروردین 1350ش/صفر 1391ق.
2. نامه آستان قدس، ش 3، دوره نهم، شماره مسلسل 35، تیرماه 1351ش.
3. نامه آستان قدس، ش 4، دوره نهم، شماره مسلسل 36، خرداد 1353ش/1393ق.
4. نامه آستان قدس، ش 1، دوره دهم، شماره مسلسل 37، اردیبهشت 1353ش م 1394ق.
5. نامه آستان قدس، ش 1، دوره جدید، شماره مسلسل 38، 1355ش.
نسخه خطی از این ترجمه در دست نبود، لذا تصحیح کتاب براساس متن چاپ شده در مجله نامه آستان قدس است، که با حروفچینی و مقابله دقیق متن به تقطیع کتاب پرداخته شد، و با ویرایش صوری و یک دست کردن رسم الخط کلمات و اصلاح محتوائی بعضی موارد، آماده مراحل بعدی که تخریج آیات قرآنی و روایت شریفه و تخریج تمام متون دینی که در ترجمه اسرار الصلاة از آن نام برده و یا مطلب نقل شده بود، پرداختیم(25).
و این ترجمه توسط حقیر تصحیح شد و دبیرخانه کنگره بین المللی شهیدین در 224صفحه همزمان با برگزاری کنگره شهدین در مهر 1388به زیور طبع آراسته شد.
چاپهای سنگی کتاب اسرار الصلاة
خانبابامشار در فهرست کتابهای چاپی عربی، چاپهای سنگی اسرار الصلاة یا التنبیهات العلیه شهید ثانی را معرفی می کند:«تنبیهات العلیه علی وظائف الصلاة القلبیه: (اسرار الصلوة).
شیخ زین الدین بن ابن الحجه نورالدین علی الجبعی العاملی الشهید الثانی.
طهران، (1305ق)، سنگی، وزیری. 97+66+58+40+23+10ص. با عقائد النصیریه و غیره.
طهران، (1312ق) سنگی وزیری، باهتمام حاج شیخ رضا طهرانی، 307ص، با حقایق الایمان و کشف الریبه.
طهران، (1320ق) سنگی، وزیری، 152+149ص، با عقاید النصیریه و کشف الفوائد و حقایق الاسرار و غیره.
طهران، (1300ق)، سنگی، رقعی، 31ص، بارساله کر، ازمحمد بن ابوالقاسم حسینی تبریزی و رساله موجزة از ابن فهد حلی در یک مجلد.
ایران، (1296ق) سنگی. خط محمد ابراهیم.
طهران، (1313ق)، سنگی.خشتی، 333ش، ضمن مجموعه الافادات» (26).
خانبابامشار در فهرست کتابهای فارسی بعضی از چاپهای اسرارالصلاة برای دیگر عالمان و ترجمه تنبیهات العلیة را معرفی کرده :
«اسرار الصلاة: ملا عباس بن اسماعیل بن معصوم قزوینی، (1294ق)، سنگی(1304ق).
اسرار الصلاة: (یا، رموز نماز) شیخ محمد بن علی اکبر فرید نهاوندی. مشهد، (1330ش)، سربی، 448ص.
اسرار الصلاة: ملا علی اکبر کرمانی، (1271ق)، سنگی، خشتی، شماره صفحه ندارد.
اسرار الصلاة: (ترجمه تنبیهات العلیة علی وظایف الصلاة القلبیه)
شیخ زین الدین شهید ثانی، ترجمه محمد صالح بن محمد صادق واعظ(معاصر شاه سلطان حسین صفوی).
به تصحیح سید جلال حسینی[ارموی]، طهران، (1368)، سربی، رقعی، 158ص. (27).
چاپهای حروفی التنبیهات العلیّة
کتاب التنبیهات العلیة بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سه بار تصحیح شده که عبارتند از:1. مطبعه الدار الاسلامیّة، بیروت، (1410ق/1989م)، اعداد: محمد علی قاسم ، وزیری.
2. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مصحّح صفاءالدین البصری، 218صفحه وزیری، شمیز، طبع اوّل، (1413ق/1371ش)، شامل 60صفحه مقدمه در ابتدای کتاب و هشت فهرس در آخرکتاب است.
3. مرکز احیای اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی، مصحّح عباس محمدی، 98صفحه وزیری، چاپ شده ضمن کتاب المصنّفات الأربعه، ازصفحه 207تا 303مقدمه ای شامل 10صفحه دارد و در پایان کتاب المصنّفات الأربعه، هفت نوع فهارس فنی آورده شده و توسط بوستان کتاب قم، چاپ اول، (1423ق/1380ش) به چاپ رسیده است.
ویژگی اسرار الصلاة
یکی از ویژگی های کتاب اسرارالصلاة شهید ثانی، داشتن روایت و احادیث قدسی منحصر بفردی که در دیگر کتب پیشینیان موجود نیست، لذا بسیاری از کتب شهید ثانی جزء مصادر کتاب بحار الأنوارعالمه مجلسی(م 1110ق) قرارگرفته است، ایشان در مقدمه بحار می نویسد: «و کتاب مسالک الأفهام و... وکتاب منیة المرید، و کتاب أسرارالصلاة و... و سائر الرسائل المتفرّقه للشهید الثانی رفع الله درجته» (28).احادیث قدسی که از شهید ثانی در بحار الأنوار نقل شده است، مصححین بحار الأنوار آدرس به التنبیهات العلیة(اسرار الصلاة) شهید ثانی داده اند، و مصححین کتاب التنبیهات العلیة هم آدرس و منبعی قبل از شهید پیدا نکرده اند، ناچاراً آدرس به بحار الأنوار داده اند، و این خود گویای منحصر بفرد بودن بعضی ازاحادیث در آثار شهید ثانی است و نیز در آثار شهید اوّل از این موارد بسیار دیده می شود.
حضرت آیه الله جوادی آملی در کتاب نماز زیباترین جلوه نیاش، ص 19می نویسد: «مردمی که زمینی می اندیشیدند هم اکنون آسمانی فکر می کنند تا در سایه این تفکر آسمانی به خالق آسمان و زمین برسند، چوان انسان وقتی در نماز گفت: «الله اکبر، استصغر من بین السماوات العلی و الأرض الی الثّری» وقتی گفت: الله اکبر، تمام نظام کیهانی در پیشگاه او خاشع و خاضع اند و کوچک جلوه می کنند، که این در اسرار الصلاة مرحوم شهید ثانی آمده است».
تأثیر و تأثرهای اسرار الصلاة شهید ثانی
کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی از دو کتاب بیشتر تأثر پذیرفته است که بسیار مشهود است، یکی از کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة منسوب به امام جعفر صادق(ع) که توسط عبدالرزاق گیلانی(قرن11)، شرح شده(29) و در ذریعه، ج 21، ص 110و 111مفصلاًدرباره انتساب این کتاب از شهید ثانی و نسخه خطی این کتاب از روی خط شهید ثانی مطالب سودمندی موجود است. دیگری کتاب احیاء علوم الدین غزالی است که شهید ثانی از آن مطلب نقل کرده است.نا گفته پیداست که قبل از شهید ثانی، شخصیتهای مانند شیخ الرئیس(م 427) و ابن طاووس(م664) و ابن فهد حلی(م841ق) رساله هایی در ارتباط با اسرار الصلاة داشته اند و بی شک شهید ثانی از رساله های گذشته نیز تأثیر پذیر بوده است.
اما تأثیر گذاری اسرار الصلاة بر کتابهای بعد از خود بسیار مشهودتراست، لذا در کتاب الأنوار النعمانیّه سید نعمة الله جزائری و اسرا الصلاة میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و صلاة الخاشعین شهید دستغیب و کتابهای آداب الصلاة و سرّ الصلاة امام خمینی(ره) به خوبی تأثر پذیری این کتاب ها از التنبیهات العلیه شهید ثانی نمایان است. و بر کسی پوشیده نیست که کتاب اسرار الصلاة شهید ثانی از زمان خود تاکنون ده ها ترجمه و حاشیه و شرح شده و در کتابهای دانشمندان بعد از شهید ثانی بسیاری به آن ارجاع داده شده و مورد استقبال متأخرین قرار گرفته است.
پایان نامه بر اساس أسرار الصلاة شهید ثانی
پایان نامه ای بر اساس سه اثر عرفانی اسرار الصلاة شهید ثانی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و حضرت امام خمینی(ره) توسط آقای ابوطالب مریدی در دانشکده الهیات و فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی نوشته اند، از آن جائی که حضرت امام(ره) و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی بسیار از أسرار الصلاة شهید ثانی متأثر بوده اند، می توان این پایان نامه را بر اساس أسرار الصلاة شهید ثانی به حساب آورد. آقای ابوطالب مریدی درسال(1374ش) درمقطع کارشناسی ارشد، با استاد راهنمائی آقای دکتر دینانی و استاد مشاور دکتر شیخ الاسلامی پایان نامه اش را به پایان رسانده اند. و در مقطع دکترا با عنوان صفات جمال و جلال از دیدگاه عرفان درسال (1377ش) رساله نوشته اند.ده ها رساله و پایان نامه های عرفانی در مقطع دکترا و کارشناسی ارشد به رشته تحریر درآمده که دربسیار ی ازآنان از آثار شهید ثانی خصوصاً اسرار الصلاة ایشان استفاده های فراوانی برده اند، ولکن هیچ کدامشان اسرار الصلاة شهید ثانی را عنوان پایان نامه های خود قرار نداده اند.
اسرار الزکاة و الصوم و الحج
شهید ثانی به جزء اسرار الصلاة، اسرار دیگر ابواب فقه را نوشته و در فهارس نسخ خطی به آن نسبت داده اند که باید اصل نسخه خطی و متن آن بررسی شود سپس چنین نسبتهایی را به شهید ثانی بدهیم. در فهرست موضوعی نسخه های خطی فقه آستان قدس رضوی، جلد 21(قسمت اول)، ص 109چنین کتابی به شهید ثانی نسبت داده اند، بنگرید: اسرار الزکاة و الصوم و الحج، ش(21730) (عربی).از زین الدین بن علی بن احمد، مشهور به شهید ثانی(966هـ ق) مختصری است استدلالی در بیان فضیلت اداء زکات و ثواب و اعمال رزوه و حج.
مؤلّف درباره پرداخت زکات و انفاق مال، مردم را به سه دسته(اقویا، متوسطان و ضعیفان) تقسم کرده و در ستایش اقویا فرموده است: آنچه دارند در راه خدا انفاق می نمایند فهؤلاء الذین«صدقوا ما عاهدوالله)، متوسطان بیشتر از آنچه خدا واجب کرده می بخشند و ضعیفان همان بخیلانند که غیراز واجب الهی هیچ نمی دهند. یادآور می شود: این رساله از جواهر القرآن» تألیف امام محمد غزالی استخراج شده است.
آغاز: «بسمله، هذا اصول فی اسرار الزکاة و الصوم... الاصل فی الصدقة و الزکاة قال الله تعالی مثل الذین ینفقون... ».
انجام: «کل عبد بقدر استعداد المتنبّه بصفاء قلبه و قصور همته علی مهمات الدین».
نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: پنجشنبه شانزدهم ذی حجه 1129، کاغذ: نباتی آهار مهره، 15س، 9 گ23×13/5، عناوین به شنگرف، جلد: مقوّا، اهدایی مقام معظّم رهبری در خرداد 1373.
صاحب کشف الحجب والأستار ظاهراً همان نسخه آستان قدس رضوی را دیده است و این کتاب را معرفی و نسبت به شهید ثانی داده است: «اسرار الزکاة و الصوم و الحج للشیخ الأجل زین الدین علی بن احمد بن محمد الشهید الثانی المستشهد سنة ست و ستین و تسعمائه، و هو مستخرج من کتاب جواهر القرآن للغزالی من العامه. اوّله: الأصل فی الصدقة و الزکاة. قال الله تعالی«مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبّة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة و الله یضاعف لمن یشاء»الخ» (30).
سید محسن امین غیر از أسرار الصلاة عنوان دیگری با نام آداب الصلاة به شهید ثانی نسبت می دهد که ظاهراً درست نباشد: «76. آداب الصلاة و هو غیر أسرار الصلاة المتقدم» (31).
و نیز ایشان نقل قول صاحب کشف الحجب را آورده است: «77. أسرار الزکاظ و الصوم و الحج عن کشف الحجب، أنّه استخرجه من جواهر القرآن للغزالی، و یمکن کونه منار القاصدین فی أسرار معالم الدین المتقدم» (32).
در فهرستواره ی نسخه های خطی و عکسی اشکوری، ص 45نسخه خطی اسرار الزکاة و الصوم و الحج ازشهید ثانی معرفی شده است. مجموعه ای جزو کتب محدث ارموی به شماره 4376موجود است که در آن ضمن کتاب النتبیهات العلیّة شهیدثانی، رساله اسرار الزکاة و الصوم و الحج، چهارمین رساله آن مجموعه به حساب می آید که به شهید ثانی نسبت داده اند.
قابل ذکر اینکه تمام اطلاعاتی که تاکنون در منابع آمده است که در موضوع اسرار الزکاة و الصوم و الحج درباره یک متن نسخه خطی است که مقدمه رساله نوشته شده: «هذا اصول فی اسرار الزکاة و الصوم و الحج أضمّ بالرسالة الشیخ الفاضل زین الملة و الدین شیخ زین الدین من جواهر القرآن من تصنیفات امام غزالی لتناسبها ألیها. الاصل فی الصدقة و الزکاة قال الله... ».
با این دو سطر مشخص می شود که این رساله ازشهید ثانی نبوده، بلکه کاتب نسخه در مجموعه ای که التنبیهات العلیّه شهید ثانی در آن وجود داشته، به جهت اینکه مجموعه ای کامل از رساله های عرفانی را داشته باشد، اسرار الزکاة و الصوم و الحج از جواهر القرآن غزالی را ضمیمه التنبیهات العلیه شهید ثانی کرده است نه اینکه، این رساله اسرار الزکاة و الصوم و الحج از آثار شهید ثانی باشد. توجه کنید: «أضمّ بالرسالة شیخ زین الدین من جواهر القرآن... غزالی لتناسبها إلیها».
پی نوشت ها :
1. منابع: احیاء الداثر، 90، الاعلام، 64/3؛ اعیان الشیعة، 143/7؛ امل الآمل، 85/1؛ ایضاح المکنون، 111/1به بعد؛ الذریعة، 22/1به بعد؛ روضات الجنات، 352/3؛ ریاض العلماء 365/2؛ شهداء الفضیله، 132؛ فهرست اعلام الذریعه، 935/2، لؤلؤ البحرین، 5 معجم المؤلفین، 193/4؛ منتهی المقال، 297/3؛ نسیم قزوین، 136/1؛ نقد الرجال، 292/2؛ مراقد المعارف، (5)397/1. ر. ک: (دایره المعارف تشیع، (چ 1، تهران: نشر شهید سعید محبی، 1383ش، ج 10، ص 151-153، شهید ثانی، عبدالحسین شهیدی صالحی).
2. ذریعه، ج 21، ص 382.
3. ذریعه، ج16، ص 360.
4. أمل الآمل، ج 1، ص 86؛ ریاض العلماء، ج 2، ص 371؛ ریحانة الادب، ج 3، ص 283؛ شناخت نامه شهدیین، ج 3، ص 84و 97.
5. المصنفّات الأربعة، ص 221؛ التنبیهات العلیّة، ص 14.
6. الدرالمنثور، ج 2، ص 186؛ شناختنامه شهیدین، ج 3، ص 48.
7. أمل الآمل، ج 1، ص 86.
8. ریاض العلماء، ج 2، ص 369-370.
9. منتهی المقال، ج 3، ص 298.
10. روضات الجنات، ج 7، ص 353-387؛ شناختنامه شهدین، ج 3، ص 116-129.
11. اعیان الشیعه، ج 7، ص 155؛ شناختنامه شهیدین، ج 3، ص 170.
12. ذریعه، ج 4، ص 452.
13. فهرست خطی اشکوری، ج 7، ص 367و 369).
14. مترجم کتابی به نام«نجاة العارفین» نیز دارد که در اواخر نسخ از آن نام برده است.
15. فهرست کتب فقهی خطی، آستان قدس رضوی، جلد 21، قسمت اول، صفحه 265و 266.
16. ذریعه، ج 5، ص 51.
17. تذکره علمای امامیّة پاکستان، ص 348.
18. نامه آستان قدس رضوی، دوره نهم شماره 1تا 4، دوره دهم شماره 1و دوره جدید شماره 1، به شماره های مسلسل 33تا 38به سالهای 1350تا 1355مشهد مقدس.
19. الذریعه، ج 4، ص 78.
20. رسائل شهید، عنوان کتابی است که درسال 1313 هجری در تهران به چاپ رسیده و ده رساله ارزنده از شهید ثانی را در بردارد، کتاب«اسرار الصّلاة»از صفحه 101تا صفحه 167این مجموعه مندرج است.
21. اسرار قلبی نماز، ص 20و 21.
22. ایشان صاحب کتاب مطلع الانوار(تذکره علمای شیعه)است، رجوع کنید به تذکره علمای پاکستان، ص 348.
23. فهرست مشاهیر کاشمرمنابع:
1- علی طاهریان«معرفی چهره ها » پیش شماره چهارم، تیرماه 1384.
2- ایرج سعادتمند، ترشیز، نگاهی به تاریخ و جغرافیای شهرستان کاشمر، چاپ اول، مشهد موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی ضریح آفتاب 1384ش.
3- سایت مشاهیر، سازمان میزاث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی.
24. مجله نامه آستان قدس، شماره 3، دوره هشتم، مسلسل 31، مهر 1348ش.
25. لازم به ذکر است که اکثر تخریج منابع و مصادر این کتاب به استناد کتاب التنبیهات العلیة، چاپ مرکز احیای اسلامی دفتر چاپ دفتر تبلیغات اسلامی است که ضمن کتاب المصنفّات الأربعه ازصفحه 207-303به چاپ رسیده، و در سال 1380 ش/1422ق توسط بوستان کتاب به زیور طبع آراسته شده است، می باشد.
26. فهرست کتابهای چاپی عربی، خانبابامشار، ص 420و 421. و نیز صفحه 51.
و نیز در همین صفحه اسرار الصلاة حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی که به سال 1339قمری، چاپ سنگی، در 143صفحه معرفی شده است.
27. فهرست کتابهای چاپی فارسی، خانبابامشار، 92.
28. بحارالأنوار، ج 1، ص 19.
29. مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق 7عبدالرزاق گیلانی، تصحیح رضا مرندی، چاپ اوّل، قم،پیام حق، 1377ش.
30. کشف الحجب والاستار، ص44 ، کنتوری در صفحه 45و 143به معرفی اسرار الصلاة یا التنبیهات العلیة شهید ثانی پرداخته است.
31. اعیان الشیعة، ج 7، ص 156.
32. اعیان الشیعه، ج 7، ص 156.
