نویسنده: پی یر روسو
مترجم: حسن صفاری
مترجم: حسن صفاری
همه ی اهالی پاریس ساعت زیبایی را که در کنار رودخانه ی سن زینت بخش برج مربع شکل کاخ دادگستری است به خوبی می شناسند. این ساعت که در طی قرون چندین بار احیاء گردید (و آخرین بار در سال 1849 بود) از اخلاف بسیار دور اولین ساعت دیواری است که در فرانسه ساخته شد.
تا قرن دهم میلادی عملی ترین طریقه برای تعیین اوقات استفاده از ساعت آبی بود اساس این روش همواره عبارت بود از جریان آب با سرعت ثابت اما به تدریج وضع آن بسیار پیچیده شد و یک سلسله ماشینهای تزیینی بر آن افزودند. مشخص ترین مثال از این نوع ساعت های با مکانیسم پیچیده، ساعتی است که در سال 807 میلادی از طرف هارون الرشید به شارلمانی پادشاه فرانسه هدیه شد. در این ساعت آب متدرجاً به سطوح مشخصی نزول می کرد و در نتیجه نزول سطح آب هر ساعت دریچه ی کوچکی باز می شد و گلوله هایی از آن خارج می گردید و بر روی زنگی می افتاد. عده ی این دریچه ها دوازده بود و هر کدام بعد از باز شدن مجدداً به وسیله ی سواران کوچک خود کاری بسته می شدند.
از آنجا که تمام مکانیسم حرکت ساعت آبی با محورها و دستگاههای خودکار آن فقط از سقوط مقداری آب نتیجه می شد روزی از روزها کسی به این فکر افتاد که به خوبی می توان به جای آب ماده ی سیال دیگری را به کار برد و مثلاً می توان مانند ساعت های شنی قدیمی از شن نرم استفاده کرد و حتی می توان قطعه سنگی را به انتهای نخی آویخت و آن را به تدریج ساقط کرد. با این حال تا قرن سیزدهم میلادی از این فکر استفاده نشد و هنگامی درصدد بهره برداری از آن افتادند که دستگاه چرخهای دندانه دار در هم که از زمان ارشمیدس فراموش شده بود و زنگهای چکشی مجدداً مورد استعمال یافتند. برخلاف آنچه که ممکن است تصور شود برای آنکه سقوط وزنه ای که عامل حرکت بود به تدریج و با نظم انجام گیرد از آونگ استفاده نمی کردند، زیرا استفاده از آونگ فقط از قرن هفدهم میلادی به وسیله ی هویگنس Huyghens متداول شد بلکه دستگاهی به کار می بردند که آن را «دستگاه صفحات و چرخهای تقاطع» می نامیده اند.
کهنه ترین این دستگاهها، این «ماقبل ساعت ها» که سیستم حرکت دهنده ی آن تا زمان ما باقی مانده یکی عبارتست از ساعت شهر بووه در فرانسه که متعلق به قبل از سال 1324 می باشد و یکی دیگر ساعت شهر دوور Douvres در انگلستان است که اکنون آن را در ساینس میوزیوم لندن Science museum محفوظ نگاه داشته اند و متعلق به سال 1348 میلادی است. هیچ کدام از این دو ساعت دارای صفحه و عقربه نبوده اند و فقط اکتفا به آن می کردند که ساعتی یک بار زنگ بزنند. فقط در اواخر قرن چهاردهم بود که اولین ساعتهای صفحه دار به وجود آمد و ساعت کاخ دادگستری پاریس از جمله ی آنهاست. این ساعت که در سال 1370 به وسیله ی یک نفر آلمانی به نام هانری دوویک Henri Devic ساخته شد. جانشین ساعت بدوی تر و قدیمی تری گردید که در حدود سالهای 1310 تا 1314 به امر فیلیپ لوبل Philippe le Bel پادشاه فرانسه کار گذاشته شد. ساعت مزبور فقط یک عقربه داشت و می بایست تقریباً در تمام اوقات یک نفر ساعت ساز در آنجا حاضر باشد تا از توقف و مشکلات دیگر آن جلوگیری کند و مخصوصاً وزنه های آن را که یکی 500 و دیگری 1500 لیور وزن داشت بالا برد. در واقع دقت این نوع دستگاهها تا آن حد بود که هر بار که اشتباه حاصل از نیم ساعت در روز بیشتر نمی بود ناظر می بایست نهایت رضایت را داشته باشد.
این موضوع حقیقت دارد که مردم قرون وسطی چندان پابند ساعت صحیح نبوده اند. معمولاً صدای ناقوس دیرها یا کلیساهای مجاور تقسیمات اصلی شبانه روز را به ایشان اطلاع می داد. خود دیر یا کلیسا برای آنکه بتواند ساعت درستی به منظور ادای فرایض دینی در اختیار داشته باشد یا از ساعت آفتابی، یا از ساعت آبی و یا بالأخره از ساعهای شنی استفاده می کرد و شبها نیز با نظاره ی ستارگان اوقات معین می شد گاهی نیز وسیله ی دیگری به کار می برده اند که از قول آقای ژان گرانیه Jean Granier در اینجا نقل می کنیم: «راهبی را وا می داشتند که در تمام مدت شب آیاتی با طول معلوم را از کتاب مقدس مرتباً تلاوت کند. این راهب که به جای ساعت به کار می رفت می توانست با اندکی تمرین دقت قابل ملاحظه ای به دست آورد و رجحان وی بر رصد ستارگان این بود که حتی در اوقاتی که آسمان پوشیده از ابر بود مورد استفاده قرار می گرفت (1)».
با این حال به تدریج ساعت سازی مکانیکی تکمیل شده و در وزنه ای که عامل حرکت بود اصلاحاتی به عمل آوردند به طوری که ساعت مکانیکی جانشین روشهای قدیمی گردید. کم کم ساعت سازی با زیب و زیورهایی که در آن درست می کردند، با ساز و طنبوری که به آن متصل می ساختند و نمایش صحنه های مهیجی که در آن هویدا می شد یکی از هنرهای اساسی و مهم گردید. اولین ساعت بزرگ شهر استراسبورگ که مابین سال های 1352 و 1354 ساخته شد یک تقویم دائمی، دستگاه سیارات و خروسی را نشان می داد که در هر ساعت با آواز خود وقت را اطلاع می داد و گذشته از آن در ابتدای هر ساعت دسته ای از زوار خودکار پیدا می شدند که می آمدند و در مقابل مریم عذرا سجود می کردند.
ساعت های بزرگ شهرهای زیر نیز تقریباً مربوط به همین دوران می باشند: ساعت های بزرگ فرانکفورت و لوند (2) Lund (سال 1380) ساعت شهر لیون (سال 1383)، ساعت شهر ویلینگن (3) Villingen (سال 1400)، ساعت شهر لوبک (4) Lubeck (سال 1405) و ساعت شهر دانتسیگ (5) Danzig (سال 1470).
شهر نورمبرگ در کشور آلمان مرکز این هنر آمیخته با دانش گردید. از همین شهر بود که در اواخر قرن سیزدهم میلادی اولین ساعت های خصوصی خارج گردید که از جمله ی اشیای بسیار لوکس محسوب می شد و فقط مهمترین اشخاصی می توانستند چنین شیء گرانبهایی را دارا باشند. کم کم در نتیجه ی اختراع فنرهای پیچی که جانشین وزنه ی متحرک می گردید ساعت های بزرگ دست و پاگیر جای خود را به ساعت های قابل حمل و نقل دادند و شناسایی زمان در اختیار همگان قرار گرفت.
امروزه خوب می توانیم تأثیری را که اختراع ساعت مکانیکی بر تمدن بشری اعمال کرد مورد مطالعه قرار دهیم. کار صنعتی که با ساعات تفننی و دلخواه توافق نمی یابد معیار و میزانی به دست آورد و به این وسیله بازده آن افزایش یافت. نظم دقت بی مانند حرکات آسمانی از این پس به وضوح مشاهده می شد و در آدمی این فکر را ایجاد می کرد که این نمودها وابسته به علل خلل ناپذیری هستند. از این مشاهده و از این فکر مفهوم قوانین طبیعی علت و معلولی نتیجه می گردید یعنی قطعیت یافتن این نکته که طبیعت به وسیله ی قوانین ریاضی قابل تعیینی اداره می شود و در واقع اساس علم از اینجا نتیجه می گردید.
قرون وسطی افتان و خیزان، بد یا خوب، در فواصل بادها و طوفانها، و فی مابین هجوم ها و قحطی ها و حمله ی امراض واگیردار و انواع تاخت و تازها و قتل و غارت ها، با سرعتی که هر آن در حال افزایش بود ترقیات بزرگی نصیب معماری و فن فلزکاری کرد قوای محرک طبیعی را تحت اراده و مورد استفاده ی بشر قرار داد، با نهایت دقت و فعالیت در آزادی مادی غلامان و رعایا کوشید. رواج کار چاپ و فن کاغذسازی پیشقدم آزادی فکری و روحی برای این طبقه شد در حالی که اختراع ساعت مکانیکی چنین نوید می داد که با پیدایش مردانی از قبیل فرانسیس بیکون Francis Bacon و گالیله Gailee و دکارت Descartes و نیوتون Newton (6) به زودی آزادی فرهنگی نیز برای همه تأمین خواهد شد.
مسلماً در سال 1453 (7) هنگامیکه ترکان با فتح قسطنطنیه بر اهالی منحط بیزانس که در مجادلات و مباحثات خود خفه شده بودند فائق آمدند هنوز فجر طلوع نکرده بود اما به خوبی واضح بود که اولین انوار صبح صادق در حال ظهور است. از همین اوقات اولین ماجراجویان بزرگ فکری از قبیل راجر بیکون و گییوم دوکام پیشقدم شده و نوید آینده روشنی را می دادند.
پی نوشت ها :
1- رجوع شود به کتاب اندازه گیری زمان تألیف ژان گرانیه (پرس اونیورسیتر دوفرانس) Presse universitaire de France سال 1943.
2- شهر لوند در کشور سوئد و در مجاورت دریای بالتیک واقع است و دانشگاه آن شهرت دارد. (یادداشت مترجم)
3- ویلینگن شهر کوچکی است در جنوب آلمان واقع در ناحیه ی باد Bade که در داخل جنگلهای سیاه قرار گرفته و یکی از مهمترین مراکز ساعت سازی و ساختمان جعبه های موسیقی است. (یادداشت مترجم)
4- لوبک بندر بزرگ آلمانی در مجاورت دریای بالتیک و از مراکز مهم صنعتی و تجارتی آن کشوراست. (یادداشت مترجم)
4- با اینکه در این حواشی فقط به معرفی اشخاص یا شهرهایی می پردازیم که در نزد عامه ی مردم کشور ما معروف نیستند و شهر دانتسیگ از این لحاظ که مبداء جنگ دوم بین المللی بوده است شهرت خاصی دارد متذکر می شویم که این شهر در لهستان و نزدیک مصب رود ویستول واقع است. شهری است بزرگ که اهمیت نظامی و تجارتی و صنعتی آن بسیار است. (یادداشت مترجم)
5- سال 1453 طبق قرارداد به عنوان خاتمه قرون وسطی محسوب می گردد. (یادداشت مترجم)
