صنعت به کجا خواهد رفت؟

تاریخ صنعت اندکی شباهت با جاده ی طویلی دارد که بشریت قرنها از پس قرنهای دیگر در طول آن حرکت می کند. در مبادی تاریخ معبر ما از صحرای بی آب و علفی می گذرد و اختراعات همچون جوانه های ضعیفی هستند که در داخل این صحرا گم شده اند و گاهگاه چشم مسافر با یکی از آنها برخورد می کند: ابزار سنگی، آتش و چرخ از این جمله هستند. در طول قرون وسطی اشجار سرسبز بیش از پیش دیده می شوند. و حتی اتفاق می افتد که چون به یکی از آنها می رسیم دیگری نیز از دور تشخیص داه می شود. طی قرن نوزدهم ناگهان سرزمینی که معبر ما از آن می گذرد تغییر صورت می دهد: علم به وجود آمده است و با سخاوت بی منتهایی هر چه را که با آن برخورد کند بارور می سازد. «در این هنگام شاخ و برگ های ضعیف گذشته به اشجار قوی مبدل می شوند و بشریت در جنگ خرمی وارد می شود که در هر سوی آن مناظر خیره کننده ای وجود دارد و از هر طرف آن صور متفاوتی آشکار می شود که دیده را لذت و روشنی می بخشد.

اختراعات فنی در مقابل علم

اگر فی الواقع لازم است که از گذشته نتیجه ای اخذ کنیم، نتیجه ی مزبور غیر از این نمی تواند باشد: هیچ اختراع فنی نمی تواند حداکثر تأثیر را به دست آورد، مگر در صورتی که به وسیله ی علم بارور گردد. اگر عصای سحر آمیز علم ضربه ای بر اختراعات فنی وارد نسازد، این اختراع جز بازیچه و اکتشاف ناچیزی نخواهد بود که پیدایش آن محصول تصادف و پیشرفت آن ثمره ی تجارب متعدد و بی ارزش است و در هر صورت آینده ی روشنی نخواهد داشت.
قرنها از پس قرنها گذشت و چرخهایی که با نیروی آب حرکت می کردند همچنان به صورت چرخ آسیابان باقی ماندند و نقش آنها فقط منحصر به آن بود که گندم را آرد کنند، عصاره ی زیتون را خارج سازند، پتک آهنگری را به سندان بکوبند و غلطک پارچه بافی را به حرکت در آورند، در قرن نوزدهم ناگهان فورنیرون پیدا شد که مجهز به قوانین دینامیک مایعات و اسباب و ابزار دیگری بود که از تخته ای سیاه و یک جدول لگاریتم تشکیل می یافت و توربین آب از زیر دست او خارج گردید. ناگهان دوران ماشین عظیم الجثه ی مارلی خاتمه یافت و دستگاه کوچک و جمع و جوری جانشین آن گردید که صدها، هزارها، و ده ها هزار اسب بخار نیرو در خود پنهان داشت.
بدون تردید یکی از حیرت انگیزترین اختراعاتی که به دست نابغه ای بی سواد و خود آموخته ساخته شد دینامو یا ماشین گرام است. در یکی از ایامی که گرام در اوج عزت و افتخار بود با فیزیک دانی مواجه گردید که بر تخته ی سیاه با کمک معادلات و انتگرالها روش عمل ماشین او را شرح می داد. گرام مات و مبهوت ماند و چنین اظهار داشت: «اگر برای اختراع این ماشین لازم می آمد که من همه ی این مطالب را بدانم، هرگز موفق به اختراع این ماشین نمی شدم.» شاید این موضوع حقیقت داشته باشد، اما قدر مسلم آن است که اگر دانش مطلق در کار ماشین او دخالت نمی کرد، به طور قطع دینامو به همان حالتی باقی می ماند که گرام آن را به وجود آورده بود یعنی با قدرت ناچیز جریان متصل ایجاد می کرد و قسمت اعظم انرژی خود را در نتیجه ی نقایص فنی از دست می داد. اما خوشبختانه آن کسان که هر روز با انتگرالها سروکار دارند در کار دخالت کردند و آن را تبدیل به مولد جریان متناوب کردند و هر روز ابعاد آن را وسعت بخشیدند تا جایی که شبکه های عصر به وجود آمد که با فشار 325 هزار ولت عمل می نمایند.
چه فراوان و بی شمارند مثالهایی که می توان ذکر کرد تا مدلل گردد که بدون دخالت علم اختراعات فنی محکوم به آن هستند که با سینه مال و افتان و خیزان پیشرفت کنند و یا به کلی متوقف گردند. بدون اکتشافات فیزیک دان بزرگ و برنده جایزه ی نوبل لانگمیر لامپ چراغ برق همان صورت حزن انگیز سابق را با الیاف زغال حفظ می کرد. بدون دخالت شدید و اساسی اصل کارنو موتورهای دیزل هرگز به عرصه ی وجود در نمی آمدند. حقیقت این است که اختراع کردن به مراتب آسان تر است و استفاده از تمام ممکنات فکری که آن را به وجود آورده است کاری مشکلتر... و می توان گفت که فونوگراف به صورتی که از کارگاه های ادیسون خارج شد ممکن بود که دو هزار سال قبل از آن از کارگاههای هرون یا کته زیبیوس خارج شود، زیرا این اختراع بر هیچ دانشی متکی نبود که آن دو مهندس بزرگ از آن بی اطلاع بوده باشند. در هر دو صورت، اگر دخالت دانش تجزیه ی شیمیایی به وسیله ی الکتریسیته و قالب گیری جدید موجب آن نمی گردید که استوانه ی فونوگراف را با صفحات جدید عوض کنند، و اگر اختراع میکروفون و دستگاه بسط دهنده ی صوت شرایط ضبط صوت و ایجاد صوت را اصلاح نمی کرد، اختراع مزبور به صورت بازیچه یا سرگرمی آزمایشگاهی باقی می ماند.
در دوران یونانیان علم ابتدا منحصر به هندسه بود؛ با ظهور ارشمیدس دانش تعادل یا استاتیک نیز بر آن افزوده گشت و در نتیجه ی تعالیم ابرخس یا هیپارک علم نجوم به وجود آمد. پیشرفت آدمی در قلمرو سیاحت و اکتشاف طبیعت موجب بسط قلمرو دیگری گردید که مربوط به موارد استعمال بود و دومی در تحت فرمان اولی راه ترقی پیمود. بعد از پیدایش فنون معماری اولین ماشین ها به وجود آمدند و آنگاه فن بحرپیمایی ایجاد گشت. در قرون بعد که پیشرفت علمی متوقف ماند، دایره ی پیشرفتهای فنی نیز آهسته آهسته و با زحمت بسیار توسعه می یافت. هنگامی که تئوری گازها به وجود آمد ناگهان دو پیروزی فنی عظیم نصیب بشریت گشت که یکی از آن دو پرواز به هوا به وسیله ی بالن ها و دیگری اختراع ماشین بخار است. در این هنگام دانش شیمی از مبداء خویش عازم گشت، مکانیک استدلالی تشکیلات یافت، الکترو دینامیک مبانی خویش را مستقر ساخت و ناگهان در تعقیب آن ابداعات بزرگ فنی قرن نوزدهم با حرکت مسرعه به وجود آمدند: لوکوموتیو، پروانه ی کشتی ها، پیدایش کودهای شیمیایی، تلفن، چراغ های ملتهب برق، زغال سفید، انتقال انرژی به مسافات بعید، اتومبیل، هواپیما، رادیو و غیره... همه ماحصل اکتشافات علمی مزبور هستند.
اکنون وارد آستانه ی دوران معاصر شده ایم و در خط سیر تاریخی خویش به جایی رسیده ایم که نه فقط پیشرفت علم کندتر نشده است، بلکه چنین به نظر می رسد که با سرعت متصاعدی رو به پیشرفت است. آیا لازم است که گیرنده ترین و جالب ترین این اکتشافات را از ابتدای قرن بیستم تا حال یادآوری کنیم؟ فقط در قلمرو علوم فیزیک که عامه ی مردم نسبت به آن روشن تر هستند باید اکتشاف رادیو اکتیویته، نظریه ی نسبی، انرژی هسته ای، تئوری الکترونیک، ایجاد مواد ترکیبی و... را ذکر نماییم. اکتشافاتی که زمانی همچون تئوریهای مطلق به نظر می رسیدند و در برج عاج آزمایشگاه ها پیشرفت می نمودند، تحت تأثیر و فشار الزامات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، جنبه ی علوم عملی را پیدا کردند و روز به روز بر موارد استعمالشان افزوده شد.
در واقع، همین اکتشافات نظری سابق هستند که شورانگیزترین و انقلابی ترین موارد استعمال کنونی را به وجود آورده اند. نه، این بار قطعی است که دیگر خورده کاران صاحب ابداع و مکانیسین های بی اطلاع و صاحب ذوق به وضعی علاج ناپذیر خاتمه یافته است. دستگاه گیرنده ی تلویزیون ما، پارچه های ترکیبی که بر تن داریم و هزار گونه اسباب و ابزار دیگری که هر روز بدون تفکر و به طور خود کار آنها را لمس می کنیم تمامی ثمره ی تجسساتی هستند که مطلقاً نظری و مربوط به قسمتهای عالی علوم است و هیچ یک از آنها ماحصل نبوغ و استعداد اهل عمل و بی اطلاع از علم نمی باشد.
نظریه ی محدود نسبی که سی سال قبل فقط جنبه ی مطالعات نظری و فلسفی جالبی را داشت با ایجاد معادله ی 2 E=mc اینشتین مبنای انرژی اتمی قرار گفت و مطالعه در ویروس ها که تمام فنون معالجه را در عصر حاضر تغییر داده و به صورت نوینی در آورده است فقط در سایه ی ابداع میکروسکوپ الکترونی ممکن گردید که خود از محصولات مکانیک موجی است.
بیشتر از این در این نکته اصرار نورزیم، هیچ یک از خوانندگان ما در این موضوع تردیدی به خود راه نخواهد داد که اختراعات فنی فقط وقتی ارزش و مقام واقعی خود را به دست خواهند آورد که کمک علم آنها را بارور سازد. به این طریق با اطلاع بر شکفتگی های بزرگ دانش در حدود اواخر قرن نوزدهم می توانیم علت شکفتگی های بزرگ فنی عصر حاضر را که از آنها مشتق شده اند دریابیم. اما درباره ی قرن بیستم چه باید گفت؟ شکفتگی خارق العاده و حیرت انگیز دانش قرن بیستم که ما هم امروز شاهد پیشرفت و جریان آن هستیم، پیدایش چه اختراعات و ابداعات فنی حیرت انگیزتری را به ما نوید نمی دهند؟

چشم اندازی از قرن بیستم

اکنون با کوششی عظیم و دارای جنبه های مختلف مواجه می گردیم: بعد از آنکه در طی زمان، از مبادی پیدایش آدمی تا حدود عصر حاضر تاریخ صنایع واختراعات را با توجه به نکات اساسی آن مرور کردیم، اکنون باید نظری کلی درباره ی صنایع و اختراعات دوران معاصر به دست دهیم. اگر فی الواقع بخواهیم فقط طی یک فصل صورتی از دارایی صنعتی و فنی عصر حاضر به دست دهیم و همه را با توضیح وافر و مشروح ذکر کنیم فقط جاه طلبی خویش را نشان داده ایم و به کاری اقدام کرده ایم که از عهده ی انجام آن بر نخواهیم آمد! اگر در طی نظری که به سوی قرن نوزدهم متوجه کردیم توانستیم فقط بعضی جهات اصلی را مورد سیاحت قرار دهیم و به خصوص از سه اکتشاف اساسی یعنی نیروی بخار، پیدایش فولاد و مواد رنگین گفتگو کنیم، چگونه برای ما ممکن خواهد بود که جهات اصلی و نامحدودی را که صنایع و فنون عصر حاضر در آنها به پیشرفت مشغولند مورد بررسی قرار دهیم؟ حقیقت آن است که علوم حاضر در تمام طول جبهه ی خویش به حرکت در آمده اند و ترقیات موارد استعمال علمی نیز در تمام جهات و در هر خطه ای به شدت آشکار است. همه جا و تمامی در یک زمان، تجاوز و حمله بشر بر علیه طبیعت آغاز گردیده است.
توجه فعلی آدمی را برای پیشرفت فنی شاید بتوان با بیان زیر نمایش داد: از دوران قدیم، بشر طبیعت را همچون فرمانفرمای خویش می پنداشت، کم کم آموخت که چگونه می تواند خود را از یوغ آن خلاص کند؛ در این ایام به منظور آنکه خویشتن را به کلی آزاد سازد بی باکانه به تمام مواضع آن حمله آغاز کرده است.
دانش شیمی ابتدا به آدمی آموخت که چگونه می تواند با ایجاد مواد جدید از قبیل کود شیمیایی، دواها برای معالجه و مواد رنگین، کار طبیعت را ادامه دهد. اما اکنون با کمک این علم می تواند چیزهایی «ایجاد کند» که هرگز ایجاد آنها در طبیعت امکان پذیر نبوده است، از قبیل مواد پلاستیک و سیلیکون ها Silicone و غیره. دانشمندان کار پیشرفت و شجاعت را تا آنجا رانده اند که در تغذیه ی شیمیایی آدمی برای دوران آینده نقش مهمی بر عهده ی علف ها و آلگ ها می گذارند، چنان نقشی که انجام آن از عهده ی گندم ساخته نیست.
علم امروز حتی به بشر می آموزد که چگونه خواهد توانست در آینده خود فرمانفروای طبیعت گردد. امروزه می توانند در بعضی شرایط به ایجاد باران های مصنوعی اقدام کنند. فردا، با کمک انرژی اتمی قادر خواهد بود که آب و هوای مناطق مختلف و مسیر جریان آب ها را به نفع خویش تغییر دهد: مناطق قطبی را گرم کند، توده های عظیم یخ را ذوب نماید و خشکی و بی حاصلی صحراها را رفع نماید. ترقیات شگرفی که اکنون در فنون کشاورزی حاصل شده اند قادر هستند که آنچه را که طبیعت ممنوع ساخته بود به مقام اجرا در آورند: زراعت در حدود مناطق قطبی امکان پذیر شده است و متخصصین علم وراثت می توانند نژادهای نباتات و حیوانات را اصلاح کنند و گاهگاهی آنها را با شرایط محلی تطبیق دهند.
پیروزی بر کره ی زمین از پنجاه سال قبل تاکنون با جهش حیرت انگیزی پیشرفت کرده است. سراسر سیاره ای که زمین نام دارد از شبکه ی درهم و برهمی از خطوط آهن و جاده ها پوشیده شده است که روز به روز فشرده تر می گردد و در فن ساختمان از دوران تره زاگه و ملک آدام اصلاحات اساسی به عمل آمده است!
تقریباً تمام ماشین هایی که بر این جاده ها حرکت می کنند تحت حکومت و نفوذ نفت می باشند. اگر دانشمندان ترمودینامیک موفق به ساختن موتورهای انفجاری گردیدند، در عوض پیدایش بنزین کار شیمی دانها می باشد و برای اکتشاف نفت و بهره برداری از آن تمام منابع ریاضیات و الکترونیک را تحت تجهیز در آورده اند.
هنگامی که گفتگو از هواپیمایی به میان آید، دخالت علم چنان آشکاراست که هر گونه توضیحی زائد به نظرمی رسد.
فن هواپیمایی، از لحاظ مطالعاتی که در ساختمان شکل هواپیما و بال هایی آن به عمل آمده است، متکی بر دانش آئرودینامیک می باشد، از لحاظ ساختمان موتورها و قدرت آنها، بر دانش ترمودینامیک متکی است، و از لحاظ تجهیزات داخلی و کنترل حرکت و راهنمایی آن به وسیله ی رادیو، تابع دانش الکترونیک می باشد.
غوغای قرن بیستم که در حال پیشرفت است، یکباره ماحصل سرو صدا و هیاهوی موتورهاست. این موتورها هر لحظه زغال و نفت و الکتریسیته می طلبند. هشتاد سال قبل از این شیمی دان بزرگ فرانسوی ژان باتیست دوما چنین نوشته بود. «قرن بیستم قرن الکتریسیته خواهد بود!» وی هرگز نمی توانست پیش بینی کند که حوادث دوران آینده تا چه حد حق به جانب او خواهد داد و حتی برای خود ما، در این فجر دوران الکتریسیته، قابل تصور نیست که این عامل تا چه اندازه موجب تغییر و تجدد در زندگی بشر خواهد شد. الکتریسیته نشان داده است که می تواند خدمتکاری همه فن حریف و عاملی جهانی و مطلق در پیشرفت زندگی آدمی گردد. این عامل نه فقط قوی ترین ماشین ها و سریع ترین لوکوموتیوهای ما را به حرکت در می آورد، بلکه در کوچکترین و ناچیزترین خدمات زندگانی روزانه و خصوصی نیز یار و مددکار ماست: ماشین های رخت شویی امروز که بر اساس ماوراء صوت عمل می کنند از الکتریسیته تغذیه می نمایند، کوره های القایی فردا و اتومبیل های خودکار پس فردا که از مسافات بعید هدایت خواهند شد نیز همه تابع همین عامل هستند.
برای ایجاد همین نیروی الکتریسیته، که اصولاً مصرف آن هر ده سال در جهان دو برابر می شود، این همه سدهای عظیم بسته شده و منابع بزرگ آن به وجود آمده، و مراکز تولید حرارتی ایجاد شده است و نیز پیدایش تدریجی مراکز تبدیل انرژی اتمی نیز به همین منظور است.
دوران ما در عین حال دوران بتون مسلح است. بتون مسلح نیز ماده ی همه کاره ای شده است که به وسیله ی آن آسمان خراشها ایجاد می کنیم و با اجتماع ده ها هزار تن از این ماده سدهای عظیم به وجود می آوریم. و شاید بهترین نماینده ی مشخص تمدن این عهد پیدایش سدهای عظیم و پر قدرتی باشد که تیرهای عظیم فولادی را رو به آسمان افراشته و بر آنها خطوط جریان برق نصب کرده است تا نیروی صاعقه را تحت خدمت آدمی در آورد.

انقلاب در فن وسایل خودکار

اگر چه هر گونه تقسیم بندی دقیق و پیشرفته ای دارای نقایص بسیار خواهد بود و ایجاد کننده ی آن را در معرض انتقادات بدیهی قرار می دهد، اما برای آنکه نظری کلی در دست داشته باشیم می توانیم تاریخ تمدن مادی را به سه دوره ی اساسی تقسیم کنیم: دوره ی اول تا اواسط قرن هیجدهم کشیده می شود، دوره ی دوم تا پایان جنگ دوم جهانی ادامه می یابد و ما امروز دوره ی سوم آن را افتتاح کرده ایم.
در واقع می توان گفت که تا بدو پیدایش انقلاب صنعتی در اروپا توسعه ی مدنیت به علت نایابی منابع نیروی محرک با کندی بسیار انجام می گرفت. تنها منبعی که در دسترس قرار داشت قدرت بازوی آدمی و عضلات حیوانات بوده است. استفاده از انرژی آب و باد به طور استثنایی انجام می گرفت و این دو منبع در واقع حکم مکملی را داشته اند.
انتشار ماشین بخار تغییر اساسی در این وضع پدید آورد و تولید انرژی به فراوانی انجام گرفت. اما ایجاد این انرژی خود موجب احتیاجات دیگری شد و این احتیاجات از نو موجب پیدایش صنایع جدید، ماشین های نوین و محصولات تازه ای گردیدند و از جمله می توان گفت که واقعاً بخار موجب گردید تا تولید انرژی الکتریک که عامل همه کاره ی تمدن جدید است به وجود آید.
دوره ی اول دوره ی کوشش عضلانی بود، عهدی بود که غلام و رعیت و اسب و گاو به ایجاد قوا می پرداختند. دوره ی دوم عهد ماشین بود. در این عهد مقام کارگر ترقی یافت و وی به جای آن که تولید کننده ی انرژی باشد توجه از آن و هدایت آن را بر عهده گرفت. دیگر دوران کوشش بدنی برای کارگران خاتمه یافته بود و دست های ایشان که قرن های متمادی اسباب و ابزار را به کار وا می داشت از این پس می بایست اهرم ها را فرمان دهد و دگمه ها را بفشارد.
اکنون این دوران نیز پایان یافته است و با پیدایش دانش الکترونیک و فن ایجاد وسایل خودکار عهد سوم شروع گردیده است و در واقع بشر در آستانه ی دومین انقلاب صنعتی قرار گرفته است. از این پس دیگر آدمی احتیاج ندارد که ماشین ها را هدایت و اداره کند و حتی کار آن ها را مورد بازرسی قرار دهد: ماشین خود قادر به هدایت خویش است و می داند که چه کاری باید انجام دهد. ماشین قادر است برنامه ای را که قبلاً برای کار آن معین کرده اند کاملاً رعایت کند و در موارد لزوم اشتباهات خویش را تصحیح نماید. چنانکه می دانیم اساس چنین قدرت حیرت انگیزی عبارت از استفاده از «مغز های الکترونی» می باشد. «حافظه ی الکترونی» برنامه ی کار را به صورت تحریکات الکتریکی ثبت می کند و لوله های الکترونی بر حسب فرمانی که از طرف این حافظه به ایشان داده می شود عملی یا عمل دیگری را اجرا می کنند.
از جمله در کارخانه های اتومبیل سازی فورد در کلولند Cleveland مجموعه ای به طول 470 متر شامل 42 ماشین کاملاً خودکار است. این مجموعه بر روی هم 530 عمل مشخص و متمایز از یکدیگر را انجام می دهد و این اعمال با نظم و ترتیب خارق العاده یکی بعد از دیگری در مجموعه ی موتورهای مزبور منتقل می شود. از این پس با وجود ماشین های خودکار افراد بشر حتی احتیاج ندارند که عقربه ها و صفحات مدرج را نظارت کنند و دگمه ها را فشار دهند: ماشین به جای ایشان تمام این اعمال را انجام می دهد.
این توضیحات چنین معنی می دهند که با ایجاد دومین انقلاب صنعتی، بشر بالاخره مقام بزرگی را که شایسته ی آن است اشغال می نماید. امتیاز بشر بر حیوانات از لحاظ بدنی قدرت عقل و منطق اوست، انقلاب دوم صنعتی به وی اجازه خواهد داد که از این پس به جای عمل دست کار مغز را انجام دهد.
وظیفه ی آدمی از این پس آن نیست که عمل ماشین را بازرسی کند و در مواقعی که ماشین ضعفی از خود نشان دهد کار آن را چاره جویی نماید. به عکس کار وی آن است که چنین ماشینی را اختراع کند و برای آن برنامه ی کار ترتیب دهد. مفهوم این موضوع آن است که بعد از این کار آدمی قبل از هر چیز و حتی منحصراً تفکر است و بس و باید هوش و استعداد خویش را به فعالیت وا دارد.
برای اینکه بشر بتواند چنین پیروزی حیرت انگیزی به دست آورد شش هزار سال کوشش و شاگردی در مکتب طبیعت لازم گردید. این کوشش و شاگردی با ساختمان اولین ابزارهای سنگی عهد حجر قدیم شروع گردید و منتهی به ایجاد دستگاه های خودکار الکترونی شد.
چنین پیروزی شگرفی را هیچ کس به بشر نبخشید و هیچ نیرویی در وصول به آن مؤثر واقع نشد و نیز پیدایش آن در سرنوشت وی ثبت نشده بود.
فقط با قدرت علم توانست آن را از چنگال طبیعت خارج سازد.
منبع: روسو، پی یر، تاریخ صنایع و اختراعات، حسن صفاری، تهران: امیر کبیر، چاپ هشتم، 1390.