نویسنده: الهام هومین فر*
تا چند دهه پیش، توجه اصلی در پروژه های توسعه معمولاً معطوف به ملاحظات اقتصادی بود. دیدگاه حاکم بر این بود که پول می تواند هر گونه اثرات منفی پروژه ها را جبران نماید. لذا نگرانی چندانی از بابت پیامدهای اجتماعی وجود نداشت. در این دیدگاه توجه به اجتماع محلی و نظام همسایگی در حداقل ممکن بود. لذا به شبکه های اجتماعی که پایه های اصلی تأمین کننده حمایت برای مردم در مقابل سختی ها و استرس ها بود، توجهی صورت نمی گرفت.
از اواخر دهه 1960، ارزیابی اثرات زیست محیطی در پروژه ها رایج گشته و اخیراً برنامه ریزان و تصمیم گیران به این نتیجه رسیده اند که لازم است به درک بهتری از پیامدهای اجتماعی پروژه های توسعه دست یافت.
یکی از مهمترین الزامات و شرایط اجرای پروژه های توسعه در بسیاری از کشورها این است که هر سازمانی، پیش از این که اقدامی نماید ( از آنجا که این اقدام بر کیفیت محیط انسانی تأثیر خواهد داشت) و قبل از هر کاری، بایستی EIS (1) یا همان ارزیابی زیست محیطی را فراهم نماید. در تدوین EIS نقش عاملان اجتماعی بسیار برجسته است. بخشی از این EIS اختصاص به ارزیابی تأثیرات اجتماعی (SIA) (2) دارد. اصطلاح SIA برای اولین بار در اوایل دهه 1970 به کار رفت ولی راهنماها و اصول آن(3) در سال 1994 تدوین شد.
اگر بتوان در فرایند تصمیم گیری کارگزاران توسعه، ارزیابی تأثیرات اجتماعی (SIA) را دخیل نمود در آن صورت می توان بهتر تصمیم گیری نمود. به علاوه با پیش بینی کردن و مدیریت نمودن تأثیرات اجتماعی ناشی از پروژه، مزایای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی فراوانی نصیب مردم و اجتماع محلی خواهد شد. نباید از یاد برد که پیامدهای پیش بینی نشده پروژه های توسعه می تواند منافع و مزایای این پروژه ها را به شدت کاهش دهد. از همین جاست که ارزیابی تأثیرات اجتماعی اهمیت می یابد.
تعریف تأثیر اجتماعی و حوزه های آن
منظور از تأثیر اجتماعی(4) هر گونه تأثیری است که پروژه های توسعه بر شیوه های زندگی، کار، روابط اجتماعی، و سازماندهی مردم باقی می گذارند. در این زمینه می توان به تغییر در ارزش ها، هنجارها و باورهای مردم نیز اشاره نمود.در تعریف ارزیابی تأثیرات اجتماعی (SIA) می توان گفت: شناسایی، تحلیل و ارزیابی اثرات اجتماعی ناشی از یک حادثه یا رویداد خاص، به عبارت دیگر، روشی است برای تحلیل این که رفتار ما انسان ها چه اثراتی بر جوانب اجتماعی محیط خواهد داشت. پس ارزیابی تأثیرات اجتماعی ارتباط نزدیکی با تغییرات اجتماعی دارد.
به عبارت دیگر می توان گفت که ارزیابی تأثیرات اجتماعی عبارت است از تحلیل، نظارت و مدیریت بر پیامدهای اجتماعی پروژه های توسعه. این پیامدهای اجتماعی می توانند مثبت باشند یا منفی، آشکار باشند یا پنهان، خواسته باشند یا ناخواسته. هدف از این ارزیابی حصول اطمینان از این امر است که مزایای پروژه توسعه، افزایش یافته و معایب آن کاهش یابد. به عبارت دیگر هدف از این کار، توانمندسازی (5) مردم محلی، فقرزدایی و بهبود وضعیت گروه های محروم و آسیب پذیر جامعه است. برخی از این گروه های محروم و آسیب پذیر عبارتند از: فقرا، سالمندان، زنان، افراد بیکار، کودکان، اقلیت های قومی یا مذهبی.
در چه موقعیت هایی می توان از ارزیابی تأثیرات اجتماعی استفاده کرد؟
معمولاً در سه زمینه ذیل به استفاده از SIA می پردازند:
الف. ارزیابی تکنولوژی جدید؛
ب. ارزیابی پروژه های توسعه نظیر احداث جاده، سد، نیروگاه یا پالایشگاه
ج. ارزیابی طرح های زیست محیطی
قلمرو و ارزیابی تأثیرات اجتماعی
به اعتقاد فین استرباخ (6) (1980) در دوازده حوزه ذیل می توان به ارزیابی تأثیرات اجتماعی پرداخت:1- تغییرات جمعیتی،
2- تغییر در الگوی اشتغال،
3- جابه جایی و اسکان مجدد،
4- اختلال در نظام همسایگی،
5- تأثیر در سر و صدا،
6- تأثیر در ابعاد زیبایی شناختی،
7- تغییر در امکان دسترسی،
8- تأثیر بر تفریحات و اوقات فراغت،
9- ایمنی و بهداشت،
10- واکنش شهروندان،
11- تأثیر بر اجتماع محلی،
12- تغییر در الگوی استفاده از زمین و بهره برداری.
ارزیابی تأثیرات اجتماعی همیشه با تحلیل ویژگی های جمعیتی مردمی که تحت تأثیر پروژه هستند، شروع می شود. پروژه می تواند سبب افزایش یا کاهش جمعیت شود. ورود نیروی کار به منطقه که اغلب سریع ولی موقت می باشد، فشار زیادی بر امکانات خدماتی و زیربنایی موجود در محل وارد می سازد.
پروژه های بزرگ، حداقل در مرحله ساخت پروژه، اغلب به دنبال نیروی انسانی زیادی هستند. با احداث و راه اندازی پروژه، نیروی کار لازم برای بهره برداری از آن کاهش زیادی می یابد. شاید به یک دهم تقلیل یابد. اغلب چنین تصور می شود که پروژه های توسعه برای افرادی که در منطقه زندگی می کنند، فرصت اشتغال فراهم می کند ولی در بسیاری از مواقع، این فرض نادرست است. اغلب کارگزاران توسعه نیروی کار مورد نیاز خود را از بیرون وارد می کنند. تقاضا برای نیروی کار محلی، بسیار کم است و زمانی که پروژه به مرحله بهره برداری می رسد چون نیاز به نیروی انسانی متخصص و ماهر دارد لذا باز فرصت شغلی برای مردم محلی چندان زیاد نمی باشد.
حتی گاهی اوقات پروژه توسعه سبب افزایش بیکاری مردم محلی می شود. در هر گونه ارزیابی تأثیرات اجتماعی بایستی تغییرات احتمالی در اشتغال را ارزیابی کرد و برای کاهش اثرات منفی آن، راهکارهایی ارائه داد.
در برخی از پروژه های توسعه به جا به جایی مردم محلی اقدام می نمایند که در این گونه موارد ارزیابی اثرات اجتماعی این اقدام بسیار اهمیت می یابد. برای مثال می توان به برنامه های اجرا شده در سنگاپور در دهه های 80- 70- 1960 که باعث جا به جایی تقریباً نیمی از جمعیت این کشور شد، اشاره نمود. مطالعات نشان داده که پیامدهای ناشناخته این پروژه ها بسیار زیاد بوده و مانع بزرگی برای موفقیت پروژه ها محسوب شده است. تغییر شرایط فیزیکی زندگی مردم به ندرت باعث بهبود شرایط زندگی اجتماعی و اقتصادی آنها می شود.
پروژه های توسعه اغلب به اشکال مختلف بر عادات سکونتی مردم محلی تأثیر می گذارند. خانه و محله نه تنها پناهگاه مردم هستند بلکه دارای کارکردهای اجتماعی و روانی نیز هستند. فهم این کارکردها، ارزیابی آن ها و جبران این کارکردها، بسیار دشوار است. اغلب مطالعات نشان داده که سالمندان و بی سوادان در انطباق با شرایط جدید به مراتب دشواری بیشتری احساس می کنند تا جوانان و باسوادان، اختلال در نظام همسایگی که در اثر پروژه های توسعه اتفاق می افتد، اثرات روانی و اجتماعی شدیدی بر مردم محلی باقی می گذارد.
آلودگی صوتی: یک مسأله اجتماعی مهم است که بر کیفیت زندگی مردم اثر زیادی دارد زیرا بر خواب، رفتار و ارتباطات مردم شدیداً تأثیر دارد.
تأثیر در ابعاد زیبایی شناختی: معمولاً توجه زیادی به اثرات منفی پروژه های توسعه بر ابعاد زیبایی شناختی منطقه صورت نمی گیرد.
دسترسی: در نتیجه اجرای پروژه توسعه در دسترسی مردم محلی به امکانات و خدمات تغییراتی صورت می گیرد که لازم است مورد بررسی قرار گیرد.
اوقات فراغت: لازم است به اثرات پروژه بر الگوی گذران اوقات فراغت مردم نیز توجه شود.
ایمنی و بهداشت: پروژه های توسعه حتماً دارای پیامدهای ایمنی و بهداشتی هستند و به خصوص در مورد کودکان و سالمندان.
واکنش شهروندان نسبت به پروژه: در این زمینه می توان به تشکیل گروه های فشار برای اثرگذاری بر تصمیم گیران اشاره کرد.
تأثیر بر اجتماع محلی: پروژه های توسعه ممکن است سبب توسعه اجتماع محلی شوند یا سبب افت اجتماع محلی گردند.
تغییر در الگوی بهره بردرای از زمین: پروژه های توسعه معمولاً بر نحوه استفاده از زمین تأثیر دارند نظیر از بین رفتن اراضی زراعی.
پی‌نوشت‌ها:
* کارشناس ارشد پژوهشی و مدرس پژوهشکده سوانح طبیعی ایران
1. Environmental Impact Statement
2. Social Impact Assessment
3. Guidelines and Principles
4. Social impact
5. Empowerment
6. Finsterbusch
1. WCED (the world commission on environment and development), 1987, «our common future» oxford: oxford university press.
2. Vanclay, frank (2003) « SIA principles: International principles for social Impact Assessment , March.
/ج
