نویسنده: کالین ا. رُنان
مترجم: حسن افشار
مترجم: حسن افشار
تاریخ خود یک علم است و همانند هر علمی ویژگیهای خاص خود را دارد. شاید مهمترین این ویژگیها آن باشد که « تاریخ علم» از سویی با تمام « تاریخ» بطور کلی، و از سویی با تمام علم، بستگی و پیوستگی نزدیک دارد. نمی توان درصدد گزارش چگونگی ترقی و تکامل علم - یا یکی از علوم - در یک دوران بود و به رویدادهای سیاسی، وضع اجتماعی و اقتصادی، و عوامل گوناگون تاریخی خارج از محدوده ی خاص علم که بر تحول - یا گاه رکودِ - علمی دوران تأثیر داشته اند، و حتی وضع موقعیت شخصی اهل علم، بی توجه بود. عوامل حرکت و پیشرفت علم نه فقط در خود علم بلکه در موقعیت تاریخی و شرایط اوضاع احاطه کننده ی آن است. علم از این موقعیت اثر می گیرد و به نوبه خود بر آن تاثیر می گذارد و به قولی تاکنون در باب نقش و تاثیر علم بر تولید سخن بسیار رانده اند اما علم خود دوچندان مدیون تولید است.
امروزه مورخان علم به این واقعیت بی توجه نیستند کما اینکه جرج سارتن مورخ شهیر تاریخ علم می گوید: « علم هرگز در یک خلاء اجتماعی تکامل پیدا نمی کند... هر مرد دست در کار علمی، مرد زمان و مکان خویش است و از خانواده و ملت و طبقه و مذهب خویش متأثر می شود... هر مورخ علم... ناچار مورخ اجتماع نیز خواهد بود»(1). و پی یر روسو در مقدمه تاریخ علوم خود می نویسد: « علم یک نمود اقتصادی... ارتباط دارد... و نمی توان تاریخ علم را بدون تبعیت از تاریخ عمومی نوشت».(2) و جان برنال در کتاب «علم در تاریخ» خود علم را واقعیتی اجتماعی می داند که تکامل آن را نمی توان در تجرید بررسی کرد.(3)
از سوی دیگر، رشد علم با جهان بینی و فلسفه ی دوران خود و سطح تکامل اندیشه و افکار بستگی دارد و هر یک از علوم به نوبه ی خود با دیگر رشته ها و شاخه های علمی مربوط است و تحولات هر شاخه ی علمی بر دیگر شاخه ها اثر می گذارد.
از این رو مورخ علم گویی باید خود علامه ی جامع العلومی باشد که نه تنها علم یا علوم مورد بررسی خود را، اگر نه در حد تخصص حتماً در حد تسلط، بشناسد و بداند، بلکه با همه ی علوم و با فلسفه جامعه شناسی آشنایی داشته باشد و نیز به دانشی همین اندازه مبسوط در تاریخ به مفهوم وسیع کلمه نیازمند است تا بتواند تحولات علمی را در متن موقعیت تاریخی آن قرار داده و بررسی کند و علاوه بر این همه باید صاحب چنان دید و درایتی باشد که وی را قادر سازد این تحولات را تحلیل و علت یابی و تبیین کند و ارتباطات چند جانبه میان عوامل و پدیده های متنوع موثر بر آنها را بیابد. نه فقط در نوشتن یک تاریخ عمومی علم، بلکه حتی در یک بررسی محدود( به یک رشته ی علمی خاص، یک دوره ی خاص یا یک سرزمین معین) از این ضرورت گریز نیست.
اگر امروز نوشتن تاریخ عمومی علم کمتر رایج است و بیشتر در زمینه های خاص و محدود تحقیق می شود بیشتر به علت آن است که بررسی های عمومی به قدر کافی انجام شده( در غرب، نه در ایران که آثار معدود موجود موجود در مورد تاریخ عمومی علم، خلاء را هنوز پر نکرده است) و تاریخ علم به سوی تدقیق و عمیق شدن و پرداختن بیشتر به جزییات و دقایق پیش می رود. اما از تاریخ های اختصاصی و ویژه ما را از آثار عمومی بی نیاز نمی کنند و بدون داشتن برداشت و شناخت کلی از چگونگی ترقی دانش بشری در همه ی اعصار، در همه ی جهان و در همه ی رشته ها، شناخت یا تحقیق در یک زمینه ی خاص ناقص و ابتر می ماند و هر گوشه از تاریخ علم را وقتی می توان به درستی شناخت که در ارتباط با مجموعه ی تاریخ علم نگریسته شود.
اغلب متخصصین در علوم گوناگون، به ضرورت اطلاع از تاریخ علمی که در آن تخصص دارند، و نیز از تاریخ کلی علوم، واقفند. شناخت نظریه ها و آرا و اصول کنونی و رایج هر علم، محتاج آگاهی به چگونگی نشو و نمای آن در طول زمان و گذر از کوره راه آزمونها و جدلها و تلاشها و کاوشها است. بدون این آگاهی، متخصص در چارچوب تنگ و باریک رشته ی ویژه ی خود محدود و نسبت به هر چه بیرون آن چشم بسته و بی خبر می ماند. تا چندی پیش، گرایش به تخصص، و دقت یافتن فوق العاده ی علوم مختلف، باعث شده بود« همه چیز دانی» و احاطه بر همه ی دانشها و معارف که ویژگی «حکما» اعصار پیشین بود به عنوان امری متعلق به گذشته و ناممکن در زمان ما نفی و طرد شود و « همه چیز دانستن» مرادف « همه چیز را ناقص دانستن» تلقی شود. اما اکنون گرایش فوق العاده به تخصص نیز به تدریج مقبولیت خود را از دست می دهد و این واقعیت درک شده است که تخصص در هر رشته محتاج داشتن دید علمی کلی و اطلاع از همه ی معارف است و متخصصی که فاقد آن باشد ذهن و اندیشه ای محدود خواهد داشت. جای آن دارد که حتی در مدارس و به طریق اولی در دانشگاه ها، تاریخ علم هم در کنار علوم گوناگون آموخته شود و دانش پژوهان به گذشته و پیشینه ی آنچه اکنون در اختیار آنهاست و به تلاشهایی که از ثمره ی آن برخوردارند آگاهی یابند.
از نکات دیگری که در بررسی تاریخ علم اهمیت دارد آنست که تاریخ علم وقتی به معنای واقعی یک علم است که از چنگ تعصبات و جانبداری های قومی و ملی و غیره خلاص شود و واقعیات را بیطرفانه و بدون غرض ورزی مورد بررسی قرار دهد. خوشبختانه امروز اکثر کتب تاریخ علم از قید اینگونه پیشداوری ها رها هستند و به همه تمدن ها و اقوام و ملل توجهی یکسان و فراخور خود مبذول می دارند.
پی نوشت ها :
1. سارتن، جرج، تاریخ علم، ترجمه احمد آرام، تهران. امیر کبیر. 1336، ص شانزده.
2. روسو، پی یر. تاریخ علوم. ترجمه حسن صفاری، تهران. امیرکبیر. 1358، ص17.
3. برنال، جان، علم در تاریخ(ج1). ترجمه حسن اسدپور پیرانفر، کامران فانی، تهران. امیرکبیر. 1354، ص18.
