نویسنده: کالین ا. رُنان
مترجم: حسن افشار
مترجم: حسن افشار
مدت ها گمان رفته است که نخستین پیشرفت ها در اخترشناسی علمی در بابل به دست آمده است؛ و این به طور کلی درست به نظر می رسد. اما در جاهای دیگری نیز پیشرفت هایی حاصل شده است که شاید راهشان با اطلاعاتی که منتقل گشته هموار شده باشد. این اطلاعات یا از راه های بازرگانی انتقال یافته است یا با گزارش های مسافران و مکتشفان. به هر حال، یک دریافت کننده شناخته شده چین بوده است. در چین، تمدن بزرگی شکوفا شد که به علم بسیار دلبسته بود. در بعضی نقاط اروپا نیز دستاوردهایی در اخترشناسی حاصل شد. شاید این اروپاییان اولیه در دیگر شاخه های علم نیز به چیزهایی دست یافته بوده اند، ولی ظاهراً هیچ مدرکی دال بر آن به جا نمانده است.
پرآوازه ترین نمونه این دوره کلانسنگی(1) - وجه تسمیه اش استفاده ساختمانی از تخته سنگ های عظیم است - میلسنگ است. این مجموعه گرچه در مراحل مختلف و در طول قرن ها بنا شده، ساختمان اصلیش در حدود سال 2800 پیش از میلاد یعنی در عصر نوسنگی قامت افراشته است. آخرین مراحل تکامل آن در سال 1100 پیش از میلاد یا به عبارتی در اوایل عصر مفرغ به پایان رسیده است. استفاده از سنگ های به دقت تراشیده ای به بلندی تا 9 متر (30 پا) و وزن تا 50 تن و نیز استفاده از اصل انتاسیس حاکی از استقلال تکنیک های ساختمانی آن است؛ هرچند در سال های اخیر آشکار شده است که میلسنگ منحصر به فرد نیست، بلکه تنها یکی از ساختارهای کلانسنگی بسیاری است که در سرتاسر بریتانیای بزرگ (به ویژه در غرب استکاتلند) و نیز در بریتانی پراکنده است. دیری است که نشان داده اند این نظر کهنه که میلسنگ یک معبد در ویید(2) بوده کاملاً بی پایه است، گرچه باستان شناسان همچنان بر این باورند که بنایی مذهبی بوده است. نظری که کم تر پذیرفته شده این است که میلسنگ همچنین رصدخانه ای بوده که برای کسب اطلاعات تقویمی و احتمالاً آگاهی از زمان وقوع خسوف و کسوف ها طراحی شده است. ولی مدارک محکمی در تأیید این نظر وجود دارد.
وارسی دقیق میلسنگ و دایره ها یا حلقه های سنگی دیگر، و بررسی آماری و تفصیلی نتایج، جای شک باقی نمی گذارد که آن ها واقعاً رصدخانه هایی بوده اند که بر اساس تجربه و به حکم نیاز به مشاهده طلوع و غروب خورشید و ماه برای تنظیم یک تقویم موسمی طرحریزی و بنا شده اند. آن ها از این رو مورد نیاز بوده اند که در عرض جغرافیایی محل قرارگیریشان نمی توان طلوع و غروب ها را به آن خوبی که در مصر و بین النهرین امکان پذیر است مشاهده کرد. در عرض های جغرافیایی بالا، نه خورشید و نه ماه، هیچ یک چنان شتابان در افق فرو نمی روند و چنان چابک از افق برنمی خیزند. مسیر ظاهری آن ها در هنگام طلوع و غروب مایل تر است؛ و این افزون بر آشفتگی هوا عوامل دیگر، تعیین دقیق لحظه ناپدید شدن یا پدید آمدن آن ها را دشوار می سازد - و دشواری را زمان بیشتر دوام شفق در این عرض ها دامن می زند. البته شفق بر مشاهده طلوع و غروب خورشید و ماه اثر نمی گذارد، ولی مشاهده سیارات و ستارگان در افق را عملاً غیرممکن می سازد.
حلقه سنگی با استفاده از خورشید و ماه به عنوان شاخص های تقویم و با مشاهده نقاط حداکثر و حداقل شرقی طلوع، و نقاط معادل غربی افول، مسئله را حل می کند. در تابستان، روزها بلندتر می شود. خورشید در افق شرقی از نقاط شمالی تری برمی خیزد و در افق غربی در نقاط شمالی تری غروب می کند. در میانه تابستان، در بلندترین روز سال، خورشید به شمالی ترین نقاط طلوع و غروب خود رسیده است. در زمستان عکس این اتفاق می افتد؛ و در میانه زمستان، این نقاط طلوع و غروب از همیشه جنوبی ترند. این نقاط حداکثر را با فرو بردن نشانه هایی عمودی در زمین می توان مشاهده کرد؛ و موضع شمالی ترین یا جنوبی ترین نقاط طلوع یا غروب را با موضع دو نشانه می توان مشخص کرد. گاهی یک مشخصه طبیعی در افق - مثلاً فرورفتگی بین دو صخره - به عنوان نشانه به کار می رفت؛ در نتیجه فقط یک نشانه سنگی باید افراشته می شد. از این موارد، فراوان شناخته است. بیشتر به این دلیل از سنگ استفاده می شد که مقاومتش در برابر آب و هوای مرطوب از هر ماده طبیعی دیگری بیشتر بود. فکر ایجاد رصدخانه های حلقوی از سنگ، بی تردید، تجربه ای طولانی در پس خود داشت؛ و یقیناً همین تجربه طولانی بود که به برپایی نشانه های خاصی برای ماه انجامید؛ زیرا پس از قرن ها مشاهده آشکار می شد که فقط موقعی خسوف و کسوف روی می دهد که ماه و خورشید در مواضع معینی نسبت به یکدیگر قرار گیرند. آرایش پیچیده یکی از حلقه های سنگی در میلسنگ این امکان را قویاً مطرح می کند که حلقه مذکور، علاوه بر چیزهای دیگر، «محاسبه گر خسوف» نیز باشد، گرچه به دست مردمی ساخته شده که هیچ زبان نوشتاری نداشته اند. با این همه، برای قضاوت های قطعی در این باره که سازندگان حلقه های سنگی چه کم - یا چه زیاد - می دانسته اند باید احتیاط کرد. پاره ای علامات رمزگشایی نشده روی برخی سنگ ها یافته شده است؛ و شواهدی در دست است حاکی از این که یحتمل آنان تقویم موسمی 365 روزه ای با 16 «ماه» خورشیدی داشته اند. حلقه های سنگی، گورها، و ظروف سفالی که آن ها از خود به جا گذاشته اند بی تردید نشان می دهد که تمدنشان می تواند زحمت بررسی بیشتر را جبران کند.
عنوان شده است که آنان، برای ساختن دوایر سنگی در محوطه ای نسبتاً بزرگ، از یک مقیاس اندازه گیری - یارد کلانسنگی - استفاده کرده اند. در حال حاضر هنوز در این باره بحث است که آیا واقعاً چنین مقیاسی وجود داشته یا خیر. می گویند این مقیاس معادل 0/829 متر (2 فوت و 8 اینچ) بوده است. به هر حال، استدلال های آماری و غیره احتمال وجود آن را افزایش می دهد. پس هیچ بعید نیست که با تمدنی روبرو باشیم که دست کم تا مرحله داشتن دستگاه منظمی از مقیاس های اندازه گیری پیش رفته بوده است.
پی نوشت ها :
1. Megalithic
2. Druid متعلق به روحانیت سلت در بریتانیا و گل.
