نویسنده: آیت الله جعفر سبحانی
مقدمه:
با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیّاً مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَ لاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِکَ وَ لاَ تُخَافِتْ بِهَا وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلاً)
(اسراء، آیه 110)
«بگو خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید، هر کدام را بخوانید برای او نامهای نیک است در «صلات» خویش داد مزن، و آهسته نیز میار، بلکه میان این دو راهی انتخاب بنما». (1)
نظریه برخی از مفسران:
برخی از مفسران معتقدند که مقصود از «صلات» در این آیه (البته قطع نظر از روایات) همان دعا و توجه به خدا است و کلمه مزبور در همان معنی لغوی به کار رفته است، و استعمال لفظ مزبور در نماز اگر چه در قرآن بیشتر است، ولی در آغاز نزول وحی بلکه پس از آن به حدی نبود که مایه فراموشی معنی اصلی آن باشد که زیرا در مواردی در قرآن همین کلمه در معنی دعاء استعمال شده چنانکه می فرماید:(وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ) (توبه، آیه 103)
«بر آنها دعا کن زیرا دعای تو درباره آنها وسیله آرامش آنها است».
گذشته از این در ماقبل آیه قرائنی وجود دارد که نظر یاد شده را تأیید می نماید مثلا در آیه 106 اسراء کیفیت خواندن قرآن را بیان می کند و می فرماید:
(وَ قُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ).
«قرآن را به تدریج نازل کردیم تا آن را به طور آرام برای مردم بخوانی».
سپس در آیات بعدی می فرماید: هر موقع بر مردان با ایمان آیات قرآن خوانده شود (یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّداً) سجده کنان بر چانه های خود به زمین می افتند سپس می فرماید: (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ).
اکنون باید دید طرف خطاب کیست به طور مسلم طرف خطاب در «ادعوا» همان مردان با علم و با ایمانی است که موقع شنیدن قرآن بر چانه خود بر روی زمین، سجده کنان می افتند، سپس به همین افراد که برای شنیدن قرآن سجده کنان روی زمین می افتند دستور می دهد که شما در این حالت (حالت سجده) میان خواندن خدا و رحمان مخیرید، زیرا برای او نامهای نیکو است، بعدا به منظور تعلیم، همین افراد (سجده کنندگان) به رسول خود خطاب می نماید و می فرماید: (وَ لاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِکَ) ای پیامبر در دعا (بصلاتک) راه متوسطی را انتخاب بنما و در نتیجه وظیفه سجده کنندگان نیز روشن می گردد و آنها نیز باید مانند پیامبر میان جهر و اخفات راهی را انتخاب نمایند یعنی ای پیامبر تو هم هرگاه مثل آنان سجده نمودی میانه رو باشد و ای سجده کنان شما هم باید مانند رسول خدا میانه رو باشید.
بنابراین سیاق آیه حاکی است که آیه به کیفیت خواندن نماز ارتباطی ندارد، بلکه مقصود این است که در خواندن خدا در حال سجده و غیره باید میان بلند گفتن و آهسته گفتن راه میانه ای را انتخاب کنیم.
نقد این نظریه:
بیان مزبور کوچک ترین ایرادی از نظر روابط و تناسب ندارد، و یادآوری می شود که لفظ «صلات» در قرآن در دعاء و توجه به خدا نیز به کار رفته است، خصوصا که این سوره مکی است که در هفتمین و یا هشتمین سال بعثت نازل گردیده است، و خیلی بعید است که بگویم: در آن روز با کمی مسلمانان و عدم تشریع نماز برای عموم، لفظ مزبور معنی حقیقی خود را از دست داده بود، و از آن جز نماز چیز دیگری به ذهن تبادر نمی شد زیرا بسیاری از دانشمندان، به سختی توانسته اند بپذیرند که الفاظی مانند «صلات» و غیره در آخرین سالهای بعثت، در (نماز) حقیقت شرعیه گشته و الفاظ مزبور در آن روز معانی لغوی خود را از دست داده بود، تا چه رسد که ادعاء کنیم که از لفظ مزبور حتی در سالهای هفتم و هشتم بعثت، غیر از نماز چیز دیگری فهیمده نمی شد چنان که نویسنده تفسیر یک چنین ادعاء را نموده است.ولی چیزی که می توان در این باره گفت این است که پیشوایان معصوم آیه را ناظر به نمازهای یومیه دانسته اند(2). و مفسران و علماء بزرگ آیه را بر نماز حمل کرده اند بنابراین باید گفت آیه به ما قبل خود ناظر نیست و کلامی است مستقل، و قرآن پس از آنکه از بیان وظیفه سجده کنندگان فارغ گشته است به منظور بیان مطلب دیگر و مستقلی، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خود را با دو خطاب (وَ لاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِکَ) و (قل الحمدلله...) مخاطب ساخته است و هیچ گاه دلیل نداریم که باید روابط تمام آیات یک سوره را حفظ نمود بلکه هرگاه روایات اطمینان بخش برخلاف سیاق آیات حکم کنند، ما ناچاریم اتحاد سیاق را نادیده گرفته و مفاد روایات را بگیریم و یک چنین روایات را روایت مخالف نمی گویند و از اینکه پیشوایان شیعه و مفسران بزرگ از کلمه مزبور همان معنی شرعی فهمیده اند باید پی برد که روز نزول آیه، اصحاب پیامبر و مخاطبین در مجلس وحی به وسیله قرائن حالی نیز همان معنا را فهمیده اند.
در این جا می توان به گونه دیگر نیز سخن گفت و آن اینکه: آیه حکم مطلق «خواندن خدا» را می گوید و آیه آنچنان اطلاق دارد که حتی نماز، را که نوعی خواندن خدا است شامل است در این صورت سیاق آیه نیز حفظ شده و خلاف ظاهری نیز لازم نمی آید در هر حال خواه بگوئیم که آیه ناظر بر صلوات یومیه است و یا مطلق دعوت و خواندن خداست، استدلال پیشوایان بر حکم صلوات یومیه با این آیه ما را بر آن وا می دارد که بگوئیم که آیه در مورد بیان حکم نمازهای یومیه نیز وارد شده است.
سئوالی پیرامون آیه:
اکنون سئوال می شود که اگر در خواندن نماز باید حد وسط را رعایت کرد پس چرا عموم مسلمانان نمازهای ظهر و عصر را آهسته می خوانند.نویسنده تفسیر چون پاسخی بر این سئوال نداشته تسلیم اشکال شده و بر خلاف تمام فقهای اسلام مدعی شده است که نمازها را باید یک نواخت خواند اینک به سخن او گوش فرا دهیم:
«نماز را نه با صدای بسیار بلند و نه خیلی آهسته (که اصلا معلوم نشود که چه چیز می گوئید) نخوانید بلکه بین این دو، طریقه ای اتخاذ نمائید».
تا اینجا آنچه می گوید با نظر مفسران اسلام مطابق است، خصوصا تفسیر «مخالفتة» با جمله ای که میان «پرانتز» قرار داده و توضیح داده است کاملا با روایات مطابق است در این صورت نتیجه آیه این می شود که نماز خود را نه خیلی بلند و نه خیلی آهسته که اصلا نه خودت و نه دیگری بفهمد که چه می گوئی، مخوان.
ولی تعلیلی بر این گفتار می آورد معلوم می شود که وی معتقد است باید تمام نمازها را یک نواخت خواند آنجا که می گوید، باید طوری خواند که مردم بشنوند و متنبه شوند، تشویق گردند... ما می پرسیم: مقصود از این که مردم بشنوند چیست؟ آیا مقصود این است که مردم در نمازهای یومیه با حفظ حد «اخفات» (که در تمام قرنها روش مسلمانان در نمازهای ظهر و عصر همان است) کلمات و جمله ها را بشنوند؟ این مطلب اگرچه مانع فقهی ندارد ولی بسیار نادر است، و نوعاً در نمازهای یومیه انسان تا نزدیک نمازگزار نباشد، موفق به شنیدن کلمات وی نمی شود، و هرگاه منظور این است که بدون حفظ قید «اخفات» مردم صدای نمازگزار را بشنوند این مطلب با ضرورت فقه اسلام(3) مخالف است، و ائمه اهل بیت پیوسته نمازهای یومیه را به طور «اخفات» می خواندند و شیعیان را نیز چنین دستور می دادند که از آنها پیروی نمایند.
پاسخ سئوال از نظر روایات:
خوب است این موضوع را از پیشوایان خود بپرسیم، زیرا قول و فعل آنها به تنصیص حدیث «ثقلین» حجت است گذشته از این از عریق ترین و اصیل ترین نژاد عربند و به حدود زبان خود بهتر از دیگران آشنایند آنان در این مورد بیاناتی دارند که برخی را نقل می کنیم:1- سماعه می گوید: از حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدم که مقصود از آیه مورد بحث چیست؟ فرمود: «اَلمُخافَةُ ما دوُنَ سَمعَکَ وَ الجَهرُ اَن تَرفَقَ صَوتَکَ شَدیداً»: «مخافة»عبارت از این است که طوری سخن بگوئی که خود نیز نشنوی، و «جهر» این است که صدای خود را از حد متعارف بلند تر کنی.
2- اسحاق بن عمار نیز نقل می کند که محضر امام صادق (علیه السلام) شرفیاب شدم و از آیه مزبور سئوال نمودم، حضرت نیز همان جواب قبل را تکرار نمود و نیز افزود: «وَاقرأ ما بَینَ ذلِکَ» و حد فاصل میان این دو را انتخاب کن(4).
و شاید علت این که در آیه از ماده مزید فیه «مخافته» استفاده شده با این که ماده مجرد «خفت» نیز همان را می رساند، همان نفهیم مبالغه در آهسته گوئی است یعنی به قدری آرام سخن بگوید که خود او نیز نشنود.
قاموس می نویسد: «الخفت» (با فتحه): «اسرار المنطق کالمخافتة و التخافت».
در این صورت مبنای تفسیر حضرت این است که چون نهی «ولا تخافت» در برابر نهی و «و لاتجهر» واقع شده است و از طرفی تمام مراتب «جهر» مورد نهی نیست، بلکه جهر شدید مورد نهی است در این صورت مقصود به حکم مقابله اخفات شدید است (که انسان خود نشنود) و در زبان عرب به آن «مخافته» می گویند نه تمام مراتب اخفات.
در نتیجه روشن می گردد که رسم و روش شیعه در نمازهای یومیه از مصادیق «وَابتَغِ بَینَ ذلِکَ سَبیلاً» است، زیرا کیفیت نمازهای مغرب و عشاء و صبح از مصادیق جهر شدید نیست، چنانکه کیفیت اخفات در نمازهای ظهر و عصر از افراد اخفات شدید (مخافته) نیست و مقداری از مراتب جهر و اخفات تحت امر «وابتغ» باقی مانده است. و گویا هدف آیه این است که «لا تجهر بصلوتک (جهراً شدیداً) و (لا تخافت) (اخفاتا شدیدا) «وَابتَغِ بَینَ ذلِکَ سَبیلاً».
به عبارت دیگر: «مخافته» به معنی مطلق آهسته سخن گفتن نیست، بلکه آن نوع آهسته گوئی است که انسان در آهسته گوئی زیاد بکوشد، چنانکه همین لفظ در آیات یاد شده در زیر در این معنی به کار رفته است آنجا که می فرماید:
(یَتَخَافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ عَشْراً ) (طه، آیه 103).
«با کمال آهستگی به یکدیگر می گویند جز ده روز در زیر خاک درنگ نکردیم».
و نیز می فرماید:
(فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخَافَتُونَ * أَنْ لاَ یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ)
(القلم، آیه 23 و 24)
«رو به یک دیگر کردند و با کمال آهستگی به هم گفتند مواظب باشید که امروز فقیری وارد باغ نشود».
بنابراین آنچه از آن نهی شده است مسأله «مخافته» یعنی اصرار زیاد در آهسته گوئی است، نه مطلق آهسته گفتن که روش مسلمانان در نمازهای یومیه ظهر و عصر است.
علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که امام (علیه السلام) «جهر» و «مخافته» را چنین توضیح داد:
«الجهر بهارفع الصوت، والتخافت مالم تسمع نفسک و اقرأبین ذلک»، جهر این است که صدا را زیاد بلند کنی و اخفات آن است که حتی خودت نشنوی هیچ یک از این دو را انجام مده بلکه حد وسط میان این دو را برگزین(5).
مؤید این مطلب شأن نزولی است که مفسران نقل کرده اند و آن اینکه این آیه در رابطه با نماز پیامبر نازل شده است زیرا پیامبر نماز خود را بلند می خواند و مشرکان از شنیدن صدای پیامبر اظهار ناراحتی می کردند و می گفتند این چه عبادتی است؟ از این جهت خدا به پیامبر دستور داد که نماز خود را بلند مخوان، و زیاد هم آهسته مخوان بلکه میان این دو، اعتدال را رعایت کن.
بنابراین نهی در آیه نهم در دو جانب ناظر به مسأله «جهر» و «اخفات» در نمازهای یومیه به اصطلاح فقهی نیست بلکه ناظر به افراط و تفریط در کیفیت خواندن نماز است که انسان نه بیش از حد بلند بخواند و داد بزند و نه بیش از حد آهسته بخواند که تنها حرکت لب ها معلوم شود ولی صدا را نشنود.
عمل مسلمانان در نمازهای مغرب و عشاء و صبح، مصداق جهر جایز و بقیه مصداق اخفات غیرمنهی است و هرگز مخالف قرآن نیست و همان طور که یادآوری شد مقداری از مراتب هر دو موضوع تحت امر (وابتغ...» باقی است.
پی نوشت ها :
1- مربوط به مطلب 59 از کتاب تفسیر آیات مشکله قرآن ص 259 – 260 و هدف از عنوان کردن آیه این است که تمام نمازهای یومیه (برخلاف اتفاق علمای اسلام) باید بلند خوانده شود.
2- به باب (33) از ابواب قرائت و باب (52) از ابواب نماز جمعه از کتاب (وسائل) بازگشت شود.
3- نظریه اهل تسنن در این مسائل نزدیک به فتاوای شیعه است آنان نیز عملاً نمازهای صبح و مغرب و عشاء و جمعه را بلند، و در غیر این دو مورد آهسته می خوانند، برخی مانند «ابوحنیفه» جهر را بر امام جماعت در مورد جهر واجب، و برخی دیگر بر او مستحب می دانند و در این مورد تفاصیلی دارند که در کتاب «الفقه علی المذاهب الأربعة» ج1، ص 178 منعکس است.
4- وسائل الشیعة، ج 4، ص 773 – 774 باب سی و سه از ابواب قرائت.
5- نورالثقلین، ج 3، ص 234.
