نویسنده: آیت الله جعفر سبحانی
(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلاَ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لاَ تَحْوِیلاً) (اسراء، آیه 56)
«بگو بخوانید کسانی را که جز خدا «معبود» می دانید آنان نمی دانند بلا را از شما بر دارند و نه بگردانند»
(أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ کَانَ مَحْذُوراً ) (اسراء، آیه 57)
«آنان که می خوانید نزدیک ترین آنها، در طریق تحصیل «وسیله» هستند و به رحمت او امیدوارند و از عذاب او بیم دارند و به راستی عذاب پروردگار حذر کردنی است».
آگاهی از مفاد آیه، نیاز به روشن شدن نقاط مختلفی از آیه دارد:
الف- وسیله چیست؟
«وسیله» در لغت عرب به معنی «رغبت»(1) و «منزلت»(2) می باشد و گاهی نیز در عملی که مایه تقرب می گردد، نیز به کار می رود.خلاصه: گاهی در معنی مسببی که خود تقریب و منزلت است به کار می رود، و گاهی در معنی «سببی» یعنی چیزی که تقرب را پدید می آورد، به کار می رود و در آیه هر دو معنی مناسب است، هرچند معنی نخست روشن تر است.
امیر مؤمنان (علیه السلام) لفظ «وسیله» را در معنی «سببی» به کار برده و می فرماید:
«اِنَّ أفضَلَ ما تَوَسَّلَ بِهِ المُتَوَسِّلونَ اِلیَ اللهِ اَلإیمانُ بِهِ و بِرَسولِهِ وَ الجَهادُ فِی سَبیلِهِ» (نهج البلاغه، چاپ عبده، خطبه 106).
(نخستین چیزی که توسل گران به آن متوسل می شوند، ایمان به او و پیامبر و کوشش در راه خدا است).
ب- اعراب آیه:
«اولئک: مبتدا است و خبر آن «یَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ» می باشد جمله «الَّذِینَ یَدْعُونَ» که موصول وصله و صفت اولئک است و ضمیر «صله» محذوف گردیده یعنی: آنان را که می خوانید، خود، خواهان تقرب به سوی پروردگارشان می باشد.در جمله «أَیُّهُمْ أَقْرَبُ» سه احتمال وجود دارد:
1- «ای» موصول است نه استفهامی و جمله بدل از واو جمع «یبتغون» است البته بدل بعض از کل، و مفاد جمله چنین است:
«نزدیک ترین معبودها به خدا، خود خواهان تقربند، چه رسد به غیر آنها.
2- ممکن است «ای» را استفهامی بگیریم در این صورت کلمه ای مانند «یستعلمون» و «یطلبون» و امثال آن مقدر است.
3- ممکن است «ای» استفهامی باشد و بدل از«واو»، «یبتغون» باشد ولی به این شرط که فعل یاد شده معنی حرص و ولع داشته باشد، مفهوم آیه چنین است:
معبودهای آنان به دنبال تحصیل تقرب هستند و به حرص می کوشند که کدام یک از آنها به وسیله اطاعت و بندگی و انجام کارهای نیک نزدیک تر خواهند بود.
در میان معانی بالا، معنی اول با بیان آیه مناسب تر است(3).
ج- معبودهای آنان چه کسانی بودند؟
شکی نیست که معبودهای پنداری آنان، موجودات زنده و عاقل بودند نه از این جهت که لفظ «الذین» در آیه قرینها است، زیرا این لفظ به خاطر «مشاکله» به بتهای سنگی، فلزی و چوبی نیز گفته می شود، بلکه به خاطر جمله های: «یَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخَافُونَ ...» که بی شک از آن یک موجود زنده است.از آنجا که معبودهای آنان به صفات عالی انسانی مانند «تقرب جوئی» «امید» و «بیم» توصیف شده اند، قطعا مقصود از آن، معبودهای بشری مانند «فرعون» و «نمرود» و یا «شیاطین» و «اجنه» کافر و متمرد نیست زیرا هیچ کدام از آنها از این صفات عالی برخوردار نبودند.
مگر این که در ظاهر الفاظ تصرف کرده و بگوئیم آنان نیز در باطن در برابر عظمت حق، خاضع بوده و به رحمت وی امید دوخته و از عذاب او بیم داشتند، هر چند در برابر پرستندگان خود، به این مطلب تظاهر نمی کردند البته یک چنین تفسیر، خلاف ظاهر آیه است.
قدر مسلم معبودهائی هستند که سهمی از قداست و نزاهت داشته اند، مانند فرشتگان و پری ها و اولیا و صالحان، و شما می توانید با مراجعه به آیات، مصادیق این نوع «معبودهای» مقدس را به دست آورید اینها عبارتند از:
1- جن: در میان عرب، گروهی که شاید در اقلیت بودند، جن و پری را عبادت می کردند، و در آیات قرآن به این موضوع اشاره شده است مانند:
(وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا یَصِفُونَ) (انعام، آیه 100)
«برای خداوند از جن که خدا آنان را نیز آفریده است، شریکانی قرار داده اند و از روی جهالت برای او پسران و دخترانی ساخته اند، خداوند از چنین شریکان و فرزندان منزه است و از آنچه توصیف می کنند، برتر است».
(وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلاَئِکَةِ أَ ه?ؤُلاَءِ إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ * قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنَا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ) (سبأ، آیه 40)
«روزی همگی را محشور می کنیم، سپس به فرشتگان می گوئیم آیا آنان شما را می پرستیدند، ؟ می گویند ترا تنزیه می کنیم، تو ولی ما هستی نه آنان بلکه جن را می پرستیدند، و بیشتر آنان به آنها ایمان داشتند».
این دو آیه می رساند که در میان عرب علاوه بر پرستش اصنام و اوثان، گروهی نیز جن پرست بوده اند و او یک موجود زنده و عاقلی است.
2- فرشتگان: در میان عرب گروهی نیز فرشتگان را می پرستیدند و آیات قرآن نیز بر این مطلب گواهی می دهند:
(وَ لاَ یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلاَئِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْبَاباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ) (آل عمران، آیه 80)
«هرگز بشری را (که خداوند به او کتاب و حکمت و نبوت داده) امر نمی کند که فرشتگان و پیامبران را پروردگار خود بدانید آیا امر به کفر می کند پس از آنکه اسلام آوردید؟»
(لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لاَ الْمَلاَئِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ)
(نساء، آیه 172)
«هرگز مسیح و فرشتگان مقرب، ابا نداشتند که بنده خدا باشند».
از این دو آیه استفاده می شود که در میان این گروه افرادی نیز بودند که موجودات روحانی و مقدس را پرستش می کردند، هرچند تعداد آنها بسیار کم بوده و غالباً اصنام و اوثان را می پرستیدند.
3- حضرت مسیح: وی از انسان هائی است که در عصر نزول قرآن مورد پرستش بوده است و قرآن بر این مطلب تصریح کرده است و اگر پیامبران دیگری مورد پرستش بوده اند، در قرآن نام و نشانی از آنان نیست ولی هرگز «احبار» و «راهبان» معبود حقیقی یهود و نصاری نبودند و اگر قرآن ایشان را «ارباب» نامیده است، به خاطر این است که سخنان آنان را در مقابل تورات پیرامون حلال و حرام می پذیرفتند و دستگاه تشریع الهی را در اختیار آنان می دانستند اینک برخی از آیات که بر عقیده به الوهیت حضرت مسیح در میان پیروان خود گواهی می دهد.
(لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ) (نساء، آیه 152)
«مسیح اباء ندارد که بنده خدا باشد».
(لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ...) (مائده، آیه 72)
«کسانی که می گویند خدا همان مسیح است، کافر شده اند».
(وَ قَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ) (توبه، آیه 30)
«مسیحیان گفته اند، مسیح فرزند خدا است».
(وَ إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ) ؟ (مائده، آیه 116)
«هنگامی که خدا به عیسی گفت: آیا تو به مردم گفته ای که من و مادرم را جز خدا معبود اتخاذ کنید» ؟
د: چرا آیه ارتباطی به توسل ندارد؟
پیروان خط وهابیگری به جمله «فَلاَ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لاَ تَحْوِیلاً» تمسک جسته می گویند معبودهای عرب به نص آیه قادر بر رفع بلا و برگردانیدن آن نبودند، در این صورت، تمام انسانها، جز خدا قادر بر چنین کاری نیست، و دعوت غیر خدا جایز نمی باشد.ولی یک چنین استدلال بر ابطال توسل جز مغالطه چیزی نیست و آیه مورد بحث ارتباطی به توسل ندارد زیرا:
اولاً: آیه پیرامون افرادی گفتگو می کند که وسیله را می پرستیدند و آنها را عبادت می کردند، در آیه قبل یادآور شدیم که لفظ «دعوت» و دیگر مشتقات آن در این موارد به معنی خواندن مطلق نیست، بلکه مقصود آن نوع خواندنی است که وسیله را «اله و خدا» بداند هر چند «خدای کوچک» و خدای عزوجل را «اله الالهه» پندارد در این صورت مفاد آیه با توسل افراد موحد که وسیله را بندگان عزیز درگاه الهی می دانند و دعای آنها را مستجاب می اندیشند فرق جوهری دارد.
ثانیاً: پرستش گران چون این نوع از معبودهای «قدیس» را «معبود» و «اله و خدا» می دانستند، در آنان به قدرت متناسب با مقام الوهیت معتقد بودند.
عقائد آنان درباره معبودهای خود این بود که آنان از یک نوع استقلال در تدبیر جهان آفرینش و نزول رحمت و رزق و جل منافع و دفع مضار، و شفاعت بندگان، برخوردارند تو گوئی جهان آفرینش در قلمرو قدرت و تدبیر و مجموع سرنوشت بشر از نظر سود و زیان، خوشبختی و بدبختی در کف قدرت آنها است.
به خاطر چنین عقیده پنداری، آنان را می پرستیدند و از آنها حاجت می خواستند و چشم امید به آنها دوخته و درخواست شفاعت می کردند.
قرآن، برای انتقاد از چنین عقیده پنداری در آیات بی شماری هر نوع قدرت و توانائی را از آنان سلب نموده و آنان را کمتر از آن دانسته است که مالک و ضرر، شفاعت و رزق باشند و برای روشن شدن موضوع، آیاتی را به عنوان نمونه که پیرامون مطلق معبودهای دروغین، اعم از «قدیس» سخن می گوید منعکس می کنیم:
(قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لاَ یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرّاً وَ لاَ نَفْعاً) (مائده، آیه 76)
«بگو چیزی را جز خدا، می پرستید که برای شما مالک کوچک ترین نفع و ضرر نیست».
(قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ) (یونس، آیه 31)
«بگو چه کسی شما را از آسمان و زمین روزی می رساند چه کسی مالک گوش و دیدگان شما است».
(وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لاَ یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لاَ یَسْتَطِیعُونَ) (نحل، آیه 73)
«جز خدا موجوداتی را می پرستند که برای آنان در آسمانها و زمین مالک روزی نیستند».
این آیات روشنگر عقاید عموم بت پرستان عصر جاهلی است که تمام آنان (خواه گروه هائی که قدیسین را می پرستیدند و یا آنها که جمادات را پرستش می نمودند) در معبودهای خود یک نوع قدرت و توانائی، آنهم به صورت استقلال و اصالت قائل بودند و آیات یاد شده و غیر آنها، همگی به عنوان تخطئه از چنین عقیده پنداری وارد شده است.
و آیه مورد بحث نیز ناظر به چنین عقیده پنداری است و می فرماید:
(فَلاَ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لاَ تَحْوِیلاً)
(اسراء، آیه 56)
«مالک نفع و ضرر شما نیستند».
و اگر از جانب خدا ضرری متوجه شما گردد آنان قدرت بر دفع آن ندارند و آیه زیر، آیه مورد بحث را به روشنی تفسیر می کند:
(قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرَادَ بِکُمْ ضَرّاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ نَفْعاً)
(فتح، آیه 11)
«بگو چه کسی می تواند مانع از اراده خدا گردد، اگر بخواهد ضرری وارد کند و یا نفعی برساند».
با ضمیمه کردن این دو آیه به خوبی روشن می گردد که هدف آیه، نفی هر نوع استقلال در فاعلیت، و استقلال در رسانیدن سود و زیان، فاعلیت تام در برابر اراده خدا است و اما این که آنان مالک هیچ نوع قدرت و توانائی، حتی قدرت مکتسب از جانب خدا و با اذن مستقیم او یا لااقل قدرت بر دعاء خیر درباره بندگان متوسل به خدا ندارند، هرگز از آیه استفاده نمی شود، بلکه آیات دیگر حاکی از قدرت غیر مستقل و توانائی غیر اصیل، و به اذن خدا می باشد.
قرآن، فرشتگان و انسان و اجنه را صاحب قدرت معرفی می کند:
قرآن مجید افراد این طبقه را اعم از معبود و غیر معبود، دارای قدرت های اکتسابی و فعالیتهای انتسابی، معرفی می کند و اعتراف به چنین فاعلیت های غیر مستقل و مالکیت های اکتسابی را مانع از آن نمی داند که درباره آنان به گونه ای سابق نیز قضاوت و داوری کند.اینک آیات مربوط به سه گروه:
قرآن فرشتگان را گیرندگان ارواح (4) حاملان عرش (5) و مدبران آفرینش (6) می داند و بررسی آیات مربوط به جن در سوره صافات آیه 9-10 قدرت اکتسابی آنها را روشن می سازد همچنانکه آیات مربوط به انسان مانند آیه 70 سوره اسراء، قدرت اکتسابی انسان را آشکار می نماید.از این جا مفاد این آیه، و آیات دیگری که دستاویز گروههای نافی توسل به ارواح مقدسه است روشن می گردد.
اگر کسی موجودی جز خدا را در کار و فاعلیت مستقل بداند، برای خود معبودی جز او تصور کرده و در جرگه مشرکان قرار می گیرد، و قرآن به انتقاد از این اعتقاد بر می خیزد و می گوید: «فَلاَ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لاَ تَحْوِیلاً» (توانا بر رفع بلا و برگردانیدن آن نیستند) و اگر برای او چنین استقلالی قائل نشود و او را شنونده و بیننده بهقدرت حق بداند و از او درخواست کند که در حق او شفاعت کرده و دعا کند در این حالت دو صورت وجود دارد:
1- اگر او دارای چنین مقام و موقعیت نباشد در این موقع، کار این شخص احمقانه و ابلهانه خواهد بود نه شرک و دو بینی.
2- اگر او دارای چنین مقام و موقعیتی باشد، دعاء و درخواست او عاقلانه و به موقع خواهد بود، درخواست این فرد از این دو گروه عیناً بسان درخواست کسی است که در میان چاه قرار گیرد، اگر از سنگهای دور چاه استمداد کند کار عاقلانه انجام نداده است و اگر از رهگذران کمک بطلبد کار بسیار صحیح و به موقع خواهد بود.
مکتبی که بخواهد هر نوع قدرت و توانائی اکتسابی را از تمام موجودات سلب کند، مکتبی است که از مکتب اشعری پیوند خورده است و این مکتب مخالف قرآن و سنت و دلائل روشن عقلی است. قرآن موضوع مالکیت نسبی و اکتسابی را با صراحت برای غیر خدا ثابت می کند چنان که می فرماید:
(قُلْ لاَ أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لاَ ضَرّاً إِلاَّ مَا شَاءَ اللَّهُ) (اعراف، آیه 188).
با این تصریح که بشر با مشیت خدا قادر و مالک نفع و ضرر خود می باشد در آیه دیگر می فرماید:
(وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ کَاشِفَ لَهُ) (انعام، آیه 17).
راه جمع این آیات همان است که گفته شد و این که بدون مشیت خدا، بر چیزی قادر نیست، و در پرتو مشیت او بر امور محدودی قادر و توانا است، و از آن جمله قادر است که درباره بندگان خدا دعا کند، شفاعت نماید و احیاناً کارهای مفید دیگر انجام دهد.
به طور مسلم سوزندگی آتش، و فروزندگی خورشید، و درخشندگی ماه از خود آنها است، یعنی آنها مبدأ این آثار و پدیده ها هستند اما در عین حال این آثار از درون آنها نمی جوشد، بلکه او است که به آتش و آفتاب و ماه این آثار را بخشیده است و در عین حال روزی می تواند آثار تمام این اسباب طبیعی را از خود آنان بگیرد از این جهت می گوئیم: «اوست خدای سبب ساز و اوست خدای سبب سوز».
پی نوشت ها :
1- مقاییس اللغة، ج 6، ص 110.
2- مفردات راغب، ص 524.
3- کشاف، ج 2، تفسیر آیه مورد بحث.
4- سوره سجده، آیه 11.
5- سوره غافر، آیه 7.
6- نازعات، آیه های 1 – 5.
