ابن ماجِد

شکوفایی: نَجد، عربستان سعودی، قرن نهم/ پانزدهم

ابن ماجد حرفه اش را به ارث برد. هم پدر و هم جدش«معلم»(استاد دریانوردی) بودند و هر دو به عنوان خبره در دریانوردی دریای سرخ که مایه وحشت ملاحان بوده، نامبردار بوده اند.از میان دریانوردان مسلمان قرون وسطی، هیچ کدام در اطلاعات دست اول و تجارب شخصی در مورد دریای سرخ و اقیانوس هند از ابن ماجد فراتر نبوده اند.او تقریباً همه راههای دریایی از دریای سرخ به شرق افریقا و از شرق افریقا به چین را می شناخت، و مغرور از کامیابیهایش خود را «جانشین شیران»یا «شیر ژیان دریا» می خواند (در حاویه الاختصار فی اصول علم البِحار، مورخ 1462/866 برگ 88) او در میان دریانوردان مؤمن که او را «شیخ ماجد» می نامیدند و پیش از رفتن به پاره ای سفرهای دریایی فاتحه ای برای شادی روحش می خواندند، تبدیل به افسانه ای شده بود.(1)
ابن ماجد در آثار تعدادی از جغرافیدانان و اخترشناسان و دریانوردان مسلمان و یونانی مطالعه و ممارست شایانی داشت.او مطالعه این منابع را برای دریانوردان عرب لازم می شمرد و خود آثار بطلمیوس، ابوالحسن مراکشی، عبدالرحمن صوفی، و خواجه نصیر طوسی و یاقوت حموی و ابن سعید و بتانی و ابن حوقل و الغ بیگ، همچنین آثار سه ملاح عصر عباسی یعنی محمد بن شادان، سهل بن ابّان و لَیث بن کهلان را خوانده بود و این سه مؤلف اخیر را از آنروی که صرفاً گرد آورنده بوده اند، رد می کند.(2)
ابن ماجد خود دست کم سی و هشت اثر به نظم و نثر پدید آورده که بیست و پنج اثر از آن میان، موجود است.در این آثار او موضوعات متنوعی در زمینه نجوم و دریانوردی می نگارد از جمله منازل قمر، ستارگانی که با سی و هشت خان قطب نمای ملاحان انطباق دارند؛ راههای دریایی اقیانوس هند و عرض جغرافیایی بندرها، پرندگانی که نشانه نزدیک شدن به خشکی اند، خطوط ساحلی و «ده جزیره بزرگ» اقیانوس هند (عربستان، ماداگاسکار، سوماترا، جاوه، تایوان، سیلان، زنگبار، بحرین، ابن گاوان و سُقوطری) و بررسی منظمی از مناطق ساحلی آسیا و افریقا (که در آن اطلاعات مفصل تری از سواحل اقیانوس هند، نسبت به سواحل مدیترانه و دریای خزر هست)می دهد؛ نیز درباره دریای سرخ، سالهای عربی، قبطی، بیزانسی و فارسی، محاسبه ارتفاع ستاره قطبی از روی حداقل ارتفاعش از سطح افق، سمت درست قبله، پرتگاه ها و چاله ها به ویژه چاله های منتهی به دماغه ها در هنگام وزیدن بادهای موسمی، بعضی ستارگان شمالی، ماههای تقویم بیزانسی، دستورالعملهای کلی برای دریانوردان، تپه های دریایی یا جزیره نماها و ژرفناها، علایم نزدیک شدن به خشکی، رصدهایی از صورتهای فلکی یا بروج (دلو) و ستارگان تنها (سهیل یا سَمّاک رامح)، مجراها(خط سیرهای دریایی) و درباره دریانوردان اروپایی به ویژه پرتغالی که در اقیانوس هند سیرو سفر می کرده اند. ابن ماجد علاوه بر اینها تصحیح و تکمیل کتابی به نام حجازیه را که به هیئت رجز بوده و پدرش سروده بوده، بر عهده داشته است.(3)
از میان همه آثار ابن ماجد، کتاب الفوائد او( مورخ 895 ق برابر با 1490 میلادی) بیشتر مورد اعتنا و علاقه دریانوردان بوده است.در واقع دریانورد ترک سیدی علی رئیس (وفات:1592)در طی اقامتش در بصره نسخه ای از این کتاب همراه با حاویه ابن ماجد و آثاری چند از معاصرش سلیمان مَهری به دست آورده، چه به گفته او دریانوردی در اقیانوس هند، بدون این آثار فوق العاده مشکل بوده است.(1) یک محقق متجدد، گابریل فران، بحق کتاب الفوائد را «کلیات اطلاعات نظری و عملی مربوط به دریانوردی تا آن زمان» می شمارد و «تلفیقی از علوم دریایی اواخر قرون وسطی»می داند.فران ابن ماجد را نخستین محقق و مؤلفی می داند که در علوم دریایی به معنای جدیدش کتاب نوشته است و می افزاید که قطع نظر از اشتباهات پرهیز ناپذیری که در اندازه گیری عرض جغرافیایی داشته، توصیفش از دریای سرخ برای مقاصد دریانوردی، تا آن زمان نظیر نداشته است.(2)
کتاب الفوائد این نکته را نیز روشن می کند که ابن ماجد فی الواقع قطب نمای دریانوردی را اختراع نکرده است، هر چند که دیگران این اختراع را به او نسبت می دهند.در این کتاب، در ورق 46 ب تصریح می کند که فقط سوزن (مغناطیس)را در جعبه تعبیه کرده است.ولی به هر حال می بالد که قطب نمای مورد استفاده دریانوردان عرب در اقیانوس هند، بسیار بهتر از قطب نمایی بوده که همکاران مصری یا مغربی ایشان به کار برده اند، چه قطب نمای اعراب بجای 16 بخش دارای 32 بخش بوده است.در جای دیگر ادعا می کند که مصریها و مغربیها نمی توانند کشتیهای عربی را برانند، حال آن که عربها به آسانی کشتیهای مصری و مغربی را مهار می کرده اند.(3)
سِفالیّه ی ابن ماجد نیز لطف و اهمیت خاصی دارد چه در ورق 46 الف پویشهای فرنگان یا پرتغالیها را وصف می کند(البته لفظ فرنگان را برای همه اروپاییها به کار می برد).وی می دانست که پرتغالیها دماغه امید نیک را دور زده اند- این واقعه در اواخر زندگی او صورت گرفت و از دریانوردی پرتغالیها در اقیانوس هند نیز بخوبی اطلاع داشته است. او نوشته است که فرنگان با گذر از «مدخل» که بین «مغرب» و سفاله (موزامبیک) قرار داشته در سال 900 هجری (1495 میلادی) به سواحل موزامبیک رسیده اند، و به سوی هند پیش رفته اند.وی گزارش مفصلتری نیز از بازگشت آنها به پرتغال، از طریق زنگبار و از همان «مدخل فرنگان»و دومین سفر دریایی آنها در 906 هجری (1501 میلادی) به هند می دهد که در آنجا ماندگار شده اند و برای خود خانه و زندگی تشکیل داده اند و با شاهان سامری (زَموریان کرالا )دوست شده اند.
المدخل مورد علاقه وافر دریانوردان مسلمان بود که گمان می کردند یک کانال دریایی است که در جنوب جبال قمر (سرچشمه نیل) واقع است و اقیانوس هند را به اقیانوس اطلس می پیوندد.طبق سنت بطلمیوسی کل نیمکره جنوبی «سرزمین مجهول»و دنباله ساحل جنوبی آفریقا بود؛ نقشه های عربی آن عصر، اقیانوس هند را به صورت یک دریاچه نشان می دهند که با یک گذرگاه دریایی به اقیانوس آرام می پیوندد و هیچ ربط و رابطه ای با اقیانوس اطلس ندارد.بیرونی یک کانال بین اقیانوس هند و «دریای ظلمات» اقیانوس اطلس قائل بود و آن را در جایی که در جنوب سرچشمه نیل است بین سفاله و دماغه الرَأسون(شاید منطقه جریان آگولاس بر روی نقشه های جدید)قرار می داد.ابوالفداء قول او را در تقویم البلدان خود که برای ابن ماجد نیز منبع شناخته شده ای بود نقل می کند و نظریه پیشینیان خود را نظریه ای می داند که بر اثر موفقیتهای «اشخاص مجرب»یعنی پرتغالیها به اثبات رسیده است.
کاموئنس(1) از ابن ماجد در The Lusidas یاد می کند، ولی یک مورخ جدیدتر عرب، به نام قطب الدین النهروانی او را متهم می کند که در حال مستی، اطلاعات دریاشناسی خود را به رئیس فرنگان(الامیلاندی = «آدمیرال»، دریاسالار) و اسکوداگاما داده و لذا این شخص توانسته است از شرق آفریقا به هند سفر کند.
کتابنامه:
الف) آثار اصلی.بیست ودو اثر از ابن ماجد توسط فران چاپ عکسی و منتشر شده است:
G. Ferrand, Instructions nautiques et routiers arabes et portugais de XV et XVI siecles, 3 vols. (Paris, 1921-1928).
این مجموعه شامل آثار منثور و منظوم (اُرجوزه)اوست:کتاب الفوائد فی اصول علم البحار(1490/895) حاویه الاختصار فی اصول علم البحار (1462 /866)؛ المُعرّبه (1485/890) ؛قبله الاسلام فی جمیع الدنیا (1488/893)ارجوزه بر العرب فی خلیج فارس؛ ارجوزه فی قسمه الجَمَّه علی بنات النعش (1495-1494/ 900)؛ کنز المُعالِمَ? و ذخیرتهم فی علم المجهولات فی البحر و النجوم و البروج (بدون تاریخ، ولی احتمالاً مکتوب در سالهای پیش از 1489/894)؛ ارجوزه فی النَّتَخات لبر الهند و بر العرب؛ میمیات الاَبدال، ارجوزه مُخَمَّسَ?؛ ارجوزه درباره ماههای بیزانسی، به قافیه نون (بدون تاریخ ولی احتمالاً مکتوب در سالهای پیش از 1475 یا 1489)؛ضَریبه الضَرایب؛ارجوزه تقدیمی به امیرالمومنین علی (ع)(بدون تاریخ ولی مکتوب در سالهای 1475 یا 1489)؛القصیده المکیه؛نادره الابدال،القصیده البائیه موسوم به الذهبیه (مورخ 16 ذوالحجه 882 یا 21 مارس 1478)الفائِقه (بدون تاریخ،ولی مکتوب در سالهای پیش از 1475)؛ البالِغه؛ نه فصل منثور؛ ارجوزه موسوم به السبعیه،القصیده (بدون عنوان، بدون تاریخ ولی سروده در سالهای پیش از 1475،1478 یا 1489)؛قصیده موسوم به الهادیه(بدون تاریخ، سروده در سالهای پیش از 1475،1478 یا 1489).
سه ارجوزه دیگر، السفالیه،المعالقیه و التائیه با ترجمه و تعلیقات روسی شوموفسکی(T. A. Shumovsky) با عنوان ثلاث راهمانَجات المجهوله لاحمد بن ماجد(مسکو، لنینگراد،1957)به طبع رسیده است.
سینزده اثر دیگر که بالاختصاص ابن ماجد از آنها در کتاب الفوائد نام می برد، شناخته نیست.
ب) منابع فرعی
S. Maqbul Ahmad, "The Arabs and the Rounding of the Caps of Good Hope," in Dr Zahir Husain Presentation Volume (New Delhi, 1968), 90-100; M. Reinaud, Geographie d Aboulfeda, vol. I of Introduction generale a la geographie des oreintaux(Paris, 1848): and Encyclopedia of Islam, 2nd ed., III(Leiden, 1968), 856-859.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم