حیرت و انفعال در برابر امواج انقلاب

در چند ماه پایانی عمر رژیم پهلوی و در بحبوحه‌ی پیروزی انقلاب اسلامی، چهار روزنامه‌ی رسمی در کشور منتشر می‌شد. این چهار روزنامه در روند مبارزه‌های مردم مسلمان ایران و سپس بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چه موضعی درباره‌ی انقلاب اسلامی داشتند؛ مسأله‌ای است که به شکلی مختصر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در چند ماه پایانی عمر رژیم پهلوی و در بحبوحه‌ی پیروزی انقلاب اسلامی، چهار روزنامه‌ی رسمی در کشور منتشر می‌شد. این که این چهار روزنامه یعنی «اطلاعات»، «پیغام امروز»، «آیندگان» و «کیهان» در روند مبارزه‌های مردم مسلمان ایران و سپس بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چه موضعی درباره‌ی انقلاب اسلامی داشتند؛ مسأله‌ای است که سعی شده به شکلی مختصر در این مقاله مورد بررسی قرار گیرد:

روزنامه‌ی «اطلاعات»

این روزنامه متعلق به خاندان «مسعودی» بود؛ و توسط «عباس مسعودی» و از تاریخ 5 آذر 1304 شمسی، انتشار خود را آغاز کرد. مسعودی سخت شیفته‌ی اصلاحات رضاخانی بود و پس از پوشش خبری مراسم افتتاح مجلس شورای ملی به دست رضاشاه، مورد توجه و حمایت دربار و شخص رضاشاه قرار گرفت و پیشرفت روزنامه و مسعودی! به همین دلیل آغاز شد. بعدها و در زمان رژیم پهلوی دوم هم البته روزنامه‌ی اطلاعات مجیزگوی حکومت محمدرضا باقی ماند. در ماه‌های پایانی حکومت پهلوی، روزنامه‌ی اطلاعات، انقلابیون را «اغتشاش‌گر» و «اخلال‌گر نظم عمومی کشور» معرفی می‌کرد.[1] اما با روی کار آمدن دولت آشتی ملی «شریف امامی» و دادن اندکی آزادی به مطبوعات، روزنامه‌ی اطلاعات به انعکاس خبرهای مربوط به راهپیمایی عیدفطر و سپس راهپیمایی روز 17 شهریور و تعداد شهدا و مجروحین آن پرداخت.[2]
چند ماه بعد و با اوج‌گیری حرکت انقلابی مردم به رهبری امام(ره)، روزنامه‌ی اطلاعات، بیش‌تر سعی داشت به انعکاس نظرهای رجال سیاسی همراه انقلاب اما با طیف فکری جبهه‌ی ملی بپردازد. انعکاس اخبار مربوط به فعالیت‌های مهندس «بازرگان» و حتی انتشار متن مصاحبه‌ی «کریم سنجابی» با موضوع این که سنجابی ادعا می‌کند حاضر است در صورت پیشنهاد مردم و تأیید امام(ره)، حکومت موقت! تشکیل دهد[3] از جمله‌ی این مطالب است. البته بعد از ورود امام(ره) به میهن اسلامی در 12 بهمن، انعکاس اخبار مربوط به یاران امام(ره) تا حدودی با انعکاس اخبار مربوط به موضع‌گیری‌های اعضای جبهه‌ی ملی برابری کرد.
به طور مثال روزنامه‌ی اطلاعات به خاطر حمایت از اعدام‌های انقلابی دادگاه‌های انقلاب، یک شماره‌ی ویژه در تاریخ جمعه 27 بهمن 1357ه.ش. منتشر نمود. اما بعد از مطرح شدن برپایی همه پرسی تعیین نظام حکومتی توسط امام(ره)، روزنامه‌ی اطلاعات با چاپ مقالاتی، البته به شکل تلویحی، شروع به مخالفت با نظام مورد نظر امام(ره) یعنی «جمهوری اسلامی» کرد. به طور مثال در مقاله‌ی «جمهوری اسلامی یا جمهوری دموکراتیک سوسیالیستی» نوشته‌ی «احمد خلیل المقدم»[4] و یا در مقاله‌ی «با آری یا نه به جمهوری دلخواه نمی‌رسیم» نوشته‌ی «منوچهر کمالی»[5] با نوع حکومت جمهوری اسلامی مخالفت نمود.
اما با آمدن «آیت الله دکتر محمد مفتح» به روزنامه‌ی اطلاعات آن هم به عنوان نماینده‌ی امام(ره) در این مؤسسه، درج مقالات و انعکاس نظرهای موافق نظام جمهوری اسلامی در کنار نظرهای مخالف آن آغاز شد؛[6] البته این روند دوگانه در روزنامه‌ی اطلاعات، حتی بعد از شهادت شهید مفتح و آمدن حجت الاسلام «دعایی» به عنوان نماینده‌ی امام(ره) در روزنامه‌ی اطلاعات و سردبیری «شمس آل احمد»، به شکلی کم‌رنگ‌تر، هم‌چنان ادامه پیدا کرد.

روزنامه‌ی «پیغام امروز»

روزنامه‌ی «پیغام امروز» به صاحب امتیازی و مدیرمسؤولی دکتر «عبدالرسول عظیمی»، انتشار خود را بعد از کودتای 28 مرداد 1332ه.ش آغاز کرد. عبدالرسول عظیمی با کمک برادرش دکتر «محمدعلی عظیمی دوانی»، این روزنامه را با همراهی و همکاری جمعی از نویسندگان روشنفکر غرب‌گرا یا غرب‌زده منتشر می‌کرد و به نوعی انعکاس دهنده و تمجید کننده‌ی عملکرد حکومت محمدرضا پهلوی بود.
این روزنامه در سال آخر حکومت پهلوی دوم، البته هم‌چنان بر طبل حمایت بی چون و چرا از محمدرضا می‌کوبید. گردانندگان این روزنامه حتی بعد از قیام 19 دی 1356ه.ش مردم قم، به انعکاس اخبار سفرهای شاه و تمجید عملکرد آن مشغول بود تا جایی که به مناسبت سالروز «انقلاب سفید شاه» ویژه نامه‌ای را در رثای این انقلاب!! چاپ کرد؛[7] بعد از آن هم در انعکاس خبر قیام مردم تبریز در تاریخ 29 بهمن 56 –سالگرد چهلم شهدای 19 دی قم- مردم انقلابی را عوامل ارتجاع و کمونیسم نامید و از اقدام ارتش در سرکوب آشوب‌گران حمایت کرد.[8] اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، روزنامه‌ی «پیغام امروز» به ظاهر با مدیر مسؤولی عبدالرسولی و در پشت پرده با مدیرمسؤولی و سردبیری «رضا مرزبان» انتشار دور دوم خود را در تاریخ 8 اسفند 1357ه.ش آغاز کرد.
رضا مرزبان که از عناصر روشنفکر غرب‌زده بود و یکی از افتخارات خود را خواندن آثار «احمد کسروی» در 13 سالگی و پیدا کردن تحول ذهنی می‌دانست؛ در شماره‌ی (1) دوره‌ی جدید اعلام کرد: «شورای نویسندگان پیغام امروز معتقد به اصولی است که از آن‌ها هرگز عدول نخواهد کرد: ایمان به مردم، مردم دوستی، هم صدایی با مردم در سرکوب هر ستم، ایمان به حقوق انسان و در صدر آن‌ها، حق برخورداری انسان از آزادی[9]...» و این در حالی بود که نه رضا مرزبان از عملکرد قبلی خود در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تبری جسته بود و نه طیف نویسندگان روزنامه‌ی پیغام امروز تغییری کرده بود.
در شماره‌های بعدی روزنامه‌ی پیغام امروز که دیگر داعیه‌ی انقلابی‌گری پیدا کرده بود، مواضع خود را در قبال انقلاب اسلامی بیش‌تر نشان داد. به طوری که در شماره‌ی سوم و در مصاحبه با «آریان پور»، امام(ره) و اطرافیان ایشان را به دیکتاتوری متهم کرده و می‌نویسد: «دیکتاتوری چندان و چنان در تاروپود زندگی فردی و اجتماعی ما راه یافته است که متأسفانه عموم ما، حتی بسیاری از ما که در صف اول با دیکتاتوری سیاسی می‌جنگیدیم، خود دیکتاتوروار می‌نگریم.»[10]
بعد از آن هم پیغام امروز سلسله مطالب و مقالات خود را در مخالفت با نوع حکومت «جمهوری اسلامی» آغاز می‌کند. مقالاتی مانند «چگونه جمهوری و چرا اسلامی نه؟» که در آن آشکارا با نوع حکومت جمهوری اسلامی مورد نظر امام(ره) و اکثریت مردم مخالفت شده و از جمهوری دموکراتیک حمایت شده بود[11] و یا مقاله‌ی «با این مردگان برخاسته از گور تاریخ که به آزادی‌های مردم می‌تازند» که در آن عیناً این عبارت آورده شده بود: «هر نوع رفراندوم و همه پرسی بی اعتبار است»[12] و بالاخره اطلاعیه‌ی این روزنامه برای تحریم انتخابات همه پرسی نظام در 12 فروردین 1358ه.ش با تیتر «آقایان به خاطر آزادی، رفراندوم نکنید، رفراندوم نکنید.»[13]
اما بر خلاف نظر گردانندگان این روزنامه، مردم در انتخابات همه پرسی تعیین نوع حکومت شرکت کردند و با آرای بالای 98 درصد به نظام «جمهوری اسلامی» آری گفتند. پس از اعلام نتایج انتخابات، گردانندگان روزنامه که خود را در گروه اقلیت مخالف نظام می‌دیدند، حمایت از حرکت‌های ضدانقلابیون را در دستور کار خود قرار داده و تا حمایت کامل از تجزیه طلبان پیش رفتند.[14] کمی بعد هم این روزنامه به مخالفت با پیش نویس قانون اساسی پرداخت و در نهایت هم به مخالفت علنی با جمهوری اسلامی و حمایت از ضدانقلابیون پرداخت؛ تا این که بالاخره این روزنامه در تاریخ 28 مرداد 1358ه.ش توسط دادستانی انقلاب اسلامی به جرم حمایت علنی از ضدانقلابیون توقیف و از انتشار آن جلوگیری شد.

روزنامه‌ی «آیندگان»

روزنامه‌ی آیندگان به صاحب امتیازی و سردبیری «داریوش همایون»، انتشار خود را از تابستان سال 1344ه.ش آغاز کرد. همایون که سخت شیفته‌ی حکومت پهلوی و وابسته به دربار بود، در دیداری که با «مئیر عزری» –معاون نمایندگی اسراییل در ایران- داشت؛ از وی خواست تا در روزنامه‌ی تازه تأسیس «آیندگان» تا حدود 2 میلیون تومان سرمایه گذاری کند تا در عوض او هم در درج اخبار و مقالات روزنامه‌ی آیندگان از اسراییل حمایت کند.[15] به این ترتیب بعد از این جریان و کمک رسمی دولت اشغال‌گر فلسطین به روزنامه‌ی آیندگان، سفرهای داریوش همایون به فلسطین اشغالی و سپس پیشرفت او در عالم سیاست آغاز شد.
روزنامه‌ی آیندگان در طول سال‌های حیاتش در رژیم پهلوی و حتی در بحبوحه‌ی انقلاب همیشه از مخالفان مذهبی «اعلی حضرت همایونی!!» با عنوان ارتجاع سرخ و سیاه نام می‌برد.[16] اما با پیروزی انقلاب اسلامی مردم به رهبری امام(ره)، روزنامه‌ی آیندگان که می‌بایست خود را با شرایط جدید وفق دهد، شروع به حمایت از گروه‌های مبارز مارکسیستی کرد و به طور مثال در مقاله‌ی «مبارزان را خلع سلاح نکنیم» نوشته‌ی «علی میرفطروس»، با دستور امام(ره) مبنی بر خلع سلاح گروه‌ها مخالفت کرد.[17]
بعد از آن هم که مسأله‌ی برگزاری همه پرسی نظام به شکل جدی مطرح شد؛ روزنامه‌ی آیندگان شروع به درج مقالات و مصاحبه‌هایی کرد که در آن آشکارا با نظام «جمهوری اسلامی» مخالفت می‌شد. مانند مقاله‌ی «عنوان جمهوری ایرانی می‌تواند کافی باشد» از «حسن نزیه»[18] و یا مطلب «انقلاب ایران طالب آزادی‌های دموکراتیک است» از «محمود دولت آبادی»[19] البته در مقابل، مردم هم که گذشته‌ی این روزنامه را از یاد نبرده بودند و حمایت این روزنامه از اسراییل در جریان جنگ اعراب و اسراییل را به یاد داشتند، به دفعات جلوی دفتر این روزنامه تجمع می‌کردند که گاهی حتی خبر این تجمع‌ها در خود روزنامه‌ی آیندگان هم منعکس می‌شد.[20]
دشمنی این روزنامه با انقلاب اسلامی ادامه داشت تا این که تنها 4 روز بعد از شهادت «آیت الله مطهری»، این روزنامه مطلبی را درباره‌ی علل ترور ایشان و عوامل آن به چاپ رساند که موجب تکدر امام شد به حدی که دفتر امام پس از تکذیب مطلب این روزنامه؛ اعلام کرد از این پس امام روزنامه‌ی آیندگان را نمی‌خوانند. این پیام کافی بود تا مردم مسلمان خشمگین از این روزنامه، اعتراض‌های وسیع خود را برضد آن گسترش دهند؛ تا جایی که پس از 4 روز منتشر نشدن روزنامه، روز شنبه، اولین شماره‌ی آیندگان پس از این اطلاعیه، در 4 صفحه منتشر شدکه سه صفحه‌ی آن سفید بود و تنها در صفحه‌ی اول آن مقاله‌ای با عنوان «آیاانتشار آیندگان باید ادامه یابد؟» آمده بود.[21]
بعد از این جریان البته چند روزی را آیندگان با چراغ خاموش حرکت کرد اما از اول خرداد چاپ سلسله مطالب مربوط به مخالفت این روزنامه با تدوین قانون اساسی آغاز شد و... تا این که بالاخره دادستان کل انقلاب در تاریخ 21 مرداد 1358ه.ش روزنامه‌ی «آیندگان» را به اتهام توطئه برضد انقلاب توقیف کرد. معاون وزارت ارشاد ملی، دلایل توقیف آیندگان را تأسیس روزنامه با سرمایه و کمک اسراییل، حمایت مستقیم دولت و رییس ساواک و حمایت غیرمستقیم شاه، همکاری اعضای روزنامه با ساواک و سیا، نشر افکار و عقاید انحرافی در میان مردم مسلمان انقلابی ایران عنوان کرد.

روزنامه‌ی «کیهان»

روزنامه‌ی کیهان به صاحب امتیازی «عبدالرحمن فرامرزی» و سردبیری «مصطفی مصباح‌زاده»، انتشار خود را بعد از شهریور 1320ه.ش آغاز کرد. انگیزه‌ی این دو نفر از انتشار این روزنامه، حمایت مستقیم از خاندان سلطنتی پهلوی بود. برای شروع کار مصباح‌زاده از شاه و دربار کمک مالی دریافت کرد. مصباح‌زاده درباره‌ی این کمک مالی می‌گوید: «تنها پایگاه مالی که داشتیم، کمک خود شاه بود. ایشان دو نوع کمک به ما می‌کردند، یک کمک اولیه به مبلغ 50 هزار تومان که ما با آن روزنامه را راه انداختیم. کمک دوم وقتی بود که اعلیحضرت 150 هزار تومان برای خرید چاپخانه مرحمت کردند. این پول را سروان «حسین فردوست» که فرد مورد اعتماد شاه بود، به صورت نقد برای ما آورد.»[22]
روزنامه‌ی «کیهان» گرچه در طول سال‌های حیات حکومت محمدرضا پهلوی از هیچ خدمتی به این رژیم دریغ نکرد؛ اما بعد از قیام 17 شهریور 1357ه.ش و فرار سناتور مصباح‌زاده و تعدادی از مدیران کیهان به لندن؛ روزنامه‌ی کیهان از روز 26 دی –روز فرار شاه- کاملاً حالت انقلابی به خود گرفت و با زدن بزرگ‌ترین تیتر یک آن روزگار ایران، یعنی «شاه رفت»[23] در عمل به جرگه‌ی مطبوعات طرفدار انقلاب پیوست. از همین شماره به بعد است که نویسندگان و کارکنان کیهان اهتمام ویژه‌ای را برای درج مصاحبه‌ها، اطلاعیه‌ها و پوشش خبرهای مربوط به امام خمینی(ره) را آغاز کردند. هم‌چنین درج اخبار مربوط به درگیری‌های مردم با ارتش شاه، تعداد و اسامی شهدا و چاپ عکس آن‌ها از سرتاسر کشور[24] هم از دیگر اقدام‌های انقلابی روزنامه‌ی کیهان است.
از همان دوران هم هست که ارتباط یاران امام با بخشی از کارکنان و نویسندگان کیهان آغاز می‌شود. حتی می‌توان سخنرانی «آیت الله دکتر بهشتی» در تحریریه‌ی «کیهان» و سپس پاسخ ایشان به سؤالات خبرنگاران این روزنامه درباره‌ی حکومت اسلامی و تفکر سیاسی امام[25]؛ را در تاریخ 4 بهمن 1357ه.ش نقطه‌ی عطف این جریان محسوب کرد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم روزنامه‌ی کیهان جزو معدود مطبوعاتی است که به شکل کامل به انعکاس خبرهای مربوط به دادگاه‌های انقلاب و اعدام عناصر رژیم پهلوی می‌پردازد. درج متن کیفرخواست و حتی دفاعیات متهمین و چاپ عکس اعدامی‌ها از جمله اصلی‌ترین خبرهای روزنامه‌ی کیهان است. حتی در تاریخ جمعه 27 بهمن 57، این روزنامه ویژه نامه‌ای چاپ می‌کند که در آن جریان دادگاه و اعدام «نعمت الله نصیری»، «سرلشکر خسروداد»، «سرلشکر رضا ناجی» و «سپهبد محمد رحیمی» را به شکل کامل پوشش خبری می‌دهد. البته پوشش خبری مربوط به دادگاه عوامل رژیم پهلوی در ماه اسفند 57 و فروردین 1358ه.ش هم ادامه پیدا می‌کند.[26]
روزنامه‌ی کیهان گرچه در جریان برگزاری همه پرسی تعیین نظام حکومتی، انعکاس دهنده‌ی نظرهای مختلف درباره‌ی نوع حکومت مورد نظر جریان‌های سیاسی بود[27]؛ اما بیش‌تر به انعکاس نظرهای امام درباره‌ی حکومت[28] می‌پرداخت و هم‌چنین مصاحبه با اعضای اصلی حزب جمهوری اسلامی با موضوع «جمهوری اسلامی چیست و از آن چه می‌خواهیم؟» در تاریخ 24 اسفند 57 ه.ش[29].
بعد از برگزاری همه پرسی هم این روزنامه به انعکاس کامل اخبار مربوط به نتایج همه پرسی، شرکت گسترده‌ی مردم در آن و تبریک گروه‌ها، احزاب و... به امام و مردم به خاطر رأی «آری» مردم به نظام «جمهوری اسلامی» پرداخت.[30](*)

پی نوشت ها :

[1]. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15694، مورخ اول شهریور 1357ه.ش، صص 1و4.
[2]. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15706، مورخ 18 شهریور 1357ه.ش، ص1.
[3] . روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15754، مورخ 20 دی 1357ه.ش، صص1 و2.
[4]. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15791، مورخ 3 اسفند 1357ه.ش، ص 4.
[5] . روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15792، مورخ 5 اسفند 1357ه.ش، ص4.
[6]. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی 15803، مورخ 17 اسفند 1357ه.ش، ص4 – مقاله‌ی جمهوری اسلامی ایران، نوشته‌ی محیط طباطبایی-.
[7]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 5195، مورخ 6 بهمن 1356ه.ش.
[8]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 5219، مورخ 7 اسفند 1356ه.ش، صص 1و5.
[9]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 1، دوره‌ی جدید، مورخ 8 اسفند 1357ه.ش، ص1.
[10]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 3، دوره‌ی جدید، مورخ 10 اسفند 1357ه.ش، ص5.
[11]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 4، دوره‌ی جدید، مورخ 12 اسفند 1357ه.ش، ص1.
[12]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 10، دوره‌ی جدید، مورخ 19 اسفند 1357ه.ش، ص1.
[13]. روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 16، دوره‌ی جدید، مورخ 28 اسفند 1357ه.ش، ص1.
[14] . روزنامه‌ی پیغام امروز، شماره‌ی 25، دوره‌ی جدید، مورخ 18 فروردین 1358ه.ش، صص1 و 2.
[15]. رجال عصر پهلوی -داریوش همایون-، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ص88.
[16] . روزنامه‌ی آیندگان، شماره‌ی 2765، مورخ 15 اسفند 1355ه.ش، صص 1و 3.
[17] . روزنامه‌ی آیندگان، شماره‌ی 3291، مورخ 29 بهمن 1357ه.ش، ص 8.
[18] . روزنامه‌ی آیندگان، شماره‌ی 3295، مورخ 3 اسفند 1357ه.ش، ص 1.
[19] . روزنامه‌ی آیندگان، شماره‌ی 3301، مورخ 10 اسفند 1357ه.ش، ص 12.
[20] . روزنامه‌ی آیندگان، شماره‌ی 3304، مورخ 14 اسفند 1357ه.ش، ص 1.
[21] . روزنامه‌ی آیندگان، شماره‌ی 3315، مورخ 22 اردیبهشت 1357ه.ش، ص 1.
[22] .نیمه‌ی پنهان (سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست)، جلد پنجم، دفتر پژوهش‌های مؤسسه‌ی کیهان، ص21.
[23]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی 10614، مورخ سه‌شنبه 26 دی 1357ه.ش، ص1.
[24]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی 10616، مورخ پنج‌شنبه 28 دی 1357ه.ش، صص 2و7.
[25]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی 10621، مورخ چهارشنبه 4 بهمن 1357ه.ش، صص 1و3.
[26]. «جریان محاکمه‌ی هویدا و اعدام او» در شماره‌ی 10662، مورخ 24 اسفند 1357ه.ش، صص 1و8 و شماره‌ی 10677، مورخ 19 فروردین 1358ه.ش، صص 1و2 و یا «جریان محاکمه و اعدام سپهبد ابوالحسن سعادتمند» در شماره‌ی 10702، مورخ 19 اردیبهشت 1358ه.ش، صص 1و3
[27]. مانند مطلب «جمهوری دموکراتیک اسلامی، آری یا نه؟» از مهندس بازرگان، در شماره‌ی 10641، مورخ 30 بهمن 1357ه.ش.
[28]. مانند درج سخنرانی امام با تیتر «جمهوری دموکراتیک یک فرم غربی است»، در شماره‌ی 10651، مورخ 12 اسفند 1357ه.ش.
[29]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی 10662، مورخ 24 اسفند 57، صص 1و2و 3.
[30]. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌های10670، 10672 و 10673 مورخ 9 ، 12 و 19 فروردین 1358ه.ش .

منبع : برهان