نقش امامزادگان در سیر و سلوک معنوی

چکیده:

در مزارات مقدس امامزادگان، بسیاری ازگوهرهای تابان و ستاره های درخشان علم و تقوی درخاک آرمیده-اند که ما از برکت وجود آنان در نعمت و آسایش هستیم. زیارت اهل قبور و مزارات مذهبی درانسان احساس سبکی روح و بازگشت به خود را زنده می کند. زائر با زیارت امام زادگان عبرت آموزی می کند. همچنین زیارت امامزادگان علاوه بر آرامش روحی فرد، در تحرک فرهنگی و اجتماعی نیز مؤثر است، زیرا با حضوردر مرقد بزرگان به تجدید عهد وتجلیل ازروح بزرگ آنان وتبلیغ وتوجیه کوشش های علمی واجتماعی آنان پرداخته می¬شود. بدین سان زیارت امامزادگان برکاتی دارد:
انسان به ناپایداری دنیا آگاه می شود و می فهمد که نباید به آن دل ببندد. زائربه یاد آخرت می افتد و می اندیشد که برای آخرت خود توشه ای را آماده نماید. ازتماشای قبور بزرگان انسان الهام می گیرد و به این ترتیب یاد و خاطره آنان موجب حرکت و نشاط روحی می شود. با دعای خیربه درگذشتگان هم آنان را شاد می کند و هم مشمول دعای خیرآنان می گردد.
زیارت امامزادگان موجب زایل شدن حس غرورگشته، و افتادگی را در انسان تقویت می¬کند. علاوه بر این قبور امامزادگان تجلی گاه بی مانندی از هویت تاریخی و مذهبی این سرزمین است و مجموعه ای نفیس ازهنرهای اسلامی همچون خطاطی، حجاری و معماری اسلامی وایرانی را درخود جای داده است که هر امامزاده¬ای مأخذی گرانقدر برای تاریخ و فرهنگ این مرزوبوم است وفضای معنوی برای سیر و سلوک زائرین فراهم کرده است. فرضیۀ ما در این پژوهش آن است که امامزادگان چه درسیرۀ عملی وچه درسیرۀ نظری نقش بسیار بی¬بدیل درشکل گیری عرفان اسلامی داشته اند و تلاش براین است که با استفاده از منابع و مآخذ و تحقیق میدانی گوشه هایی ازتأثیرات مذهبی امامزادگان درزندگی مادی و معنوی مسلمانان بخصوص شیعیان روشن گردد.
واژگان کلیدی: امامزادگان، سیروسلوک، زیارت، تهذیب نفس، سیرالی الله

مقدمه

یکی از راه¬های سهل‌الوصول درتقرب به خداوند، توسل به اولیاءالهی است. تقوا‌پیشگان روح خود را با اسوه های معنویت وپرهیزکاری پیوند داده و در فضای قدسی امامان و امامزادگان، سبک بار پرواز می¬کنند. خداوند کریم درآیه35 سوره مبارکه مائده می فرماید: یا ایّها الّذینَ آمَنوا اتَّقواللهَ وابتَغُوا الیه الوَسیلَه وجاهِدوا فی سبیلِهِ لَعَلَّکُم تُفلِحون. «ای کسانی که در زمرۀ مؤمنین درآمده اید از خدا پرو اداشته باشید و درجستجوی وسیله ای برای نزدیک شدن به ساحتش برآئید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگارگردید. »
با استفاده ازآیۀ مذکور و روایات متعدد می¬توان گفت وسیله، عبارت است از مقامی که رسول خدا(ص) نزد پروردگارش دارد و آن حضرت به وسیله آن مقام می تواند به درگاه خدای تعالی تقرب جوید و آل طاهرینش و صالحان از امتش به آن جناب ملحق می شوند. ا زپاکترین وسیله هایی که در زمره اولیاء الهی محسوب می شوند امامزادگانی هستند که در اکثر شهرها همچون نگینی می درخشند و روح معنویت را درکالبد مشتاقان خود می دمند.
امامزادگان به دلیل تربیت یافتگی درخاندان عصمت و طهارت و زندگی درمحیطی سرشار از فضائل اخلاقی همچون شجاعت، تقوا، بخشندگی، عبادت، مردم داری وظلم ستیزی نمونه های کاملی¬اند که آثار مثبتی در زندگی ازخود به جای گذاشته و الگوهایی هستند که مشتاقان خود را درمسیر سیر و سلوک معنوی و زندگی معناگراهدایت می کنند. علاوه برمزیت راهنمایی ، ساحت قدسی و آستانه مبارک آن بزرگواران خستگی ها، آلام واندوه زوّار را به دلیل جذبه روحی و اخلاص و ارتباط معنوی برطرف می سازد و در زمزم پاک خود زنگار دنیاگرایی ووابستگی های مادی را شستشو می دهد به طوری که پس از زیارت، می توان نشانه های این سیرمعنوی را در زوّار مشاهده نمود.
نظ ربه اینکه سیره رسول اکرم(ص)وا ئمه اطهار، درسلوک معنوی، کناره گیری و دوری گزیدن از مظاهر دنیانیست و تکامل معنوی را در تهذیب اخلاق و پاکی از رذایل درمتن زندگی جستجو می کنند و از طرفی خود و اولاد طاهرینشان اسوه های قابل قبولی درسیر و سلوک ووصال به قرب ربوبی به حساب می آیند، لذا وجود امامان و امامزادگان در سازندگی انسان مؤمن اجتناب ناپذیر و نقش سازنده آنها بی¬بدیل است.
دراین پژوهش سعی بر آن است که به پرسشهای ذیل پاسخ داده شود:
- قرآن وعترت چه دیدگاهی نسبت به سیر و سلوک دارند؟
- قرآن و عترت چه دیدگاهی نسبت به زیارت قبور دارند؟
- نقش سیرۀ عملی امامزادگان در سیر و سلوک معنوی چگونه است؟
- نقش سیرۀ نظری امامزادگان در سیر و سلوک معنوی چگونه است؟
- نقش و تأثیر زیارت امامزادگان بر روح و روان چیست؟

سیر و سلوک از منظر قرآن وعترت

با بررسی آیات قرآن و روایات معصومین راه حصول به مقام شناخت و قرب الهی از دو طریق مکمل ایجاد می شود. راه عمل به دستورات شریعت وطی مرحله طریقت که یکی از راه انجام اعمال ظاهری ودیگری پیمایش صراط مستقیم از وادی سلوک است، فقیهان اعضاء و جوارح انسان را مجری آیین شریعت می دانند و عارفان نیز به عنوان عالم لله«مکی،1417: 1/253» وعالم مع الله«هجویری،1364: 25»یعنی عالم به احوال و مقامات سالک درسیرالی الله قلب آدمی را مجری آیین طریقت یافته اند و به دین جهت علم سلوک را فقه قلب«غزالی، 1:1364/41»وعلم قلوب«فیض کاشانی،بی¬تا: 1/148»نامیده¬اند. از این رهگذر احکام تکلیفی تنها با اعمال بدنی و رفتار ظاهری انجام می پذیرد و تقید به آن ها موجب رشد تعبدی انسان می شود، آیین طریقت نیز تنها با اعمال قلبی ورفتار باطنی به انجام می رسد و استقامت درآنها موجب باریابی به درجات عالی می گردد:«اَلیهِ یَصعُدُ الکَلِمُ الطَّیِّبُ والعَمَلُ الصّالِحُ یَرفَعُهُ»(فاطر/10)
درعلم سلوک، اعمال قلبی همان صفات قلب است که به دوصفت زشت و زیبا تقسیم می شود. صفات زشت که از تعلق قلب به وابستگی های آلوده دنیوی نشأت می گیرند که از این صفات که شامل سوءظن، کینه، حسد، کبر، بخل، ریا، حرص، عجب، فخر وخیانت هستند با عنوان مهلکات و موانع نجات و رشد یاد می شوند.( امام‌خمینی،1368: 150-127) این صفات بروزاحوال ظلمانی را در قلب مانند:پریشانی، تشویش، سستی و ی ازخدای سبحان درپی دارند. صفات زیبا یا همان فضایل نیز صفات پسندیده ای هستند که صبغۀ الهی داشته، ازآزادی و رهایی قلب ازکمند دام¬های دنیا بر می آیند. به این صفات منجیات (عوامل نجات و رشد) می گویند، مانند صبر، شکر، اخلاص، مراقبه، توبه، خوف و رجا، صدق و وفا، زهد، محبت وتوکل(امام‌خمینی،1368:3912 391-275) این صفات منشأ پیدایش احوال نورانی درقلب مانند توجه، تمرکز، تقویت اراده و نزدیکی به خدای سبحان می شوند.(فضلی،1389: 59)
عالمان علم سلوک بر این باورند که اعمال ترتیبی هنگامی سالک را تا پای عرش ربوبی و لقای الهی می رسانند که از دو خصیصه بهره مند باشند، یکی پیگیری و استدامت اعمال دیگری پویایی و ترتّب. استدامت اعمال زمانی حاصل می شود که سالک از ارادۀ قوی بهره¬مند باشد و حوادث بیرونی یا غلبۀ صفات واعمال زشت و خاطرات گناه آلود گذشته به عنوان موانع درونی به شوق و طلب وی غلبه نکنند و توجه قلبی او را به پریشانی تبدیل ننمایند، اینجاست که نقش یک راهبر به خوبی هویدا می گردد و به عنوان الگو و سرمشق، طریق رسیدن به قرب الهی را به و سالک نشان می دهد. سالک می بایست سیر صعودی صراط را به شکل پلکانی دریک سیرطولی و قوس صعودی تا نقطۀ پایانی صراط مستقیم با آگاهی از رتبه هر منزل و هر درجه به عنوان عمل قلبی به تناسب قرب وبُعد به آن نقطه پایانی به گونه ای متوالی تدریجی طی نماید.
امام صادق(ع)می فرماید:اِنَّ الایمانَ عَشَرَ دَرَجاتٌ بِمَنزَلَةالسَلَم، یَصعَدُ عَنهُ مِرقاة بَعدَ مِرقاة.(کلینی، 1388ق:2/71)
امام سجاد(ع) نیز برخی درجات را چنین ترسیم می¬کنند: ا َعلی دَرَجَةُ الزُهد دَرَجَةُ الوَرَع وَاَعلی دَرَجَةُ الوَرَع اَدنی دَرَجَةُ الیَقین وَاَعلی دَرَجَةُ الیقین اَدنی دَرَجَةُ الرّضا (محمدی ری شهری،1423: 4/147)
بنابراین سالکان در یک سیرصعودی، صراط مستقیم راطی می کنند اما این سیر بیرون ازقلب و دل نیست بلکه امری باطنی است که درقلب آدمی رخ می دهد، زیراروح سیر و سلوک، اقبال و توجه قلب به خدای سبحان است. امام علی(ع)می فرماید:خدا ماوشما را ازجمله کسانی قراردهد که به مدد رحمت الهی با قلب و دلشان به سوی منازل ابرارشتابان رهسپارمی شوند.(ری شهری، 8/3445)
سالکان طریق الی الله معتقدند که پس از انتخاب راه، باید حرکت کرد و برای رسیدن به هدف با کمک گرفتن از توسلات به انوار مقدسه راه را کوتاه ترکرد. پس سالک برای رسیدن به مراد خود یعنی رضای الهی می بایست منازل متعددی را بار اهنمایی و دستگیری آگاهان و سالکانی که خود طی طریق کرده اند بهره مند گردد، در این میان اهل بیت(ع) و اولیاءالله وامامزادگان به عنوان پیرو راهبر رهپویان بهترین راهنمای سالکان طریقت کوی دوست هستند.

زیارت از دیدگاه قرآن و عترت

زیارت ازجمله اموریست که از همان صدراسلام جهت قرب و نزدیکی به خدا و ایجاد یک پیوند محکم واستوار با دریای ولایت و امامت درآیات و روایات متعدد از سوی خداوند متعال و ائمه معصومین(ع) به جهات مختلف بدان اشارت شده است. خدای سبحان در قرآن کریم از سه طریق عمده هدایت¬گری یاد می¬کند و راه پیوند و قرب به اولیاء الهی را توصیه می کند. اول، بیان جایگاه و موقعیت والای اولیاء الهی در نظام تکوین و تشریع و برشمردن اوصاف وکمالات شایسته وخصلت¬های مبین آنها وعصمت و مصونیت آنها از هر نوع پلیدی مادی ومعنوی.(احزاب/33)
دوم، بیان مقام و موقعیت اولیاء که دوری از آن موجب انحطاط و عدم دستیابی به کمالات انسانی والهی است (عنکبوت/69).
سوم، آیاتی مستقل و صریح در جهت همراهی و مصاحبت و مسئولیت درمقابل اهل بیت (نساء/59).
خداوند متعال درآیۀ 119سورۀ توبه می فرماید: «یا اَیُّها الّذینَ آمَنوا اِتَّقوا الله وکونوا مَعَ الصّادِقین»که با تصریح و بافعل امر همراهی و مرافقت با اولیاء الهی را برای دوری از هرگونه لغزش و گمراهی توصیه می نماید. پیامبر اسلام در تفسیر این آیه می فرماید من چنان بین خودم و خداوند دوستی و مودت حاصل کردم که هیچ فرشتۀ مقرب و هیچ ملکی و فرستاده¬ای را یارای قدم نهادن درآن عرصه نیست (مجلسی،1403: 18/360). وامام علی(ع)نیزبه جهت متابعت ازاین رهنمود، خوددرادبنده¬ای ازبندگان محمد(ص) معرفی کرده(نهج البلاغه: خطبه/192) و از تمام فضائل اخلاقی و پسندیدۀ پیامبر بهره¬مند گردید و به عنوان تنها برادر و همتای حقیقی(مجلسی،1403: 51/108) و جان رسول الله معرفی گردید(آل عمران/61).
درروایات مختلفی به ثواب و پاداش زیارت و چگونگی توجه اهل البیت(ع)به زائرانشان در مواقع مورد نیاز اشاره شده است. دربرخی از این روایات جدای از بازدید اولیاء الله از زائر در مواقع حساس وعدۀ رهایی و نجات ازگناهان، در برخی وعدۀ رهایی ازهول¬ها و شداید قیامت به همراهی با پیامبر و در برخی، به جهت زیارتِ مقابراولیاءوعدۀ بهشت، ودرپاره ای ازروایاتِ باب مزاروعدۀ شفاعت ذکر شده است و در شماری دیگر اجر وثواب زائر با اجر و ثواب مهاجرت در دوران پیامبری کی دانسته شده است(مجلسی،1403: 97/143-140).
با تعمق درباره آیات و روایات متعدد، درباره اجر و پاداش زیارت اولیاء الله می توان چنین نتیجه گرفت که زیارت مقدمه و آغازی برای نزول الطاف رحیمانۀ الهی از مرحلۀ رهایی از ذنوب تارسیدن به مرحلۀ غفران و بخشش الهی است که به واسطۀ آن انسان به کمالات والای انسانی می رسد و طریق سیر و سلوک الی الله و رسیدن به جایگاه والای معرفت با تقرب به مقربان درگاهش قابل حصول است.

سیره عملی امامزادگان و سیر و سلوک معنوی

امامزادگان به عنوان واسطه فیض اللهی، نقشی بزرگ درشکل گیری پایه و اساس سلوک و عرفان عملی وگسترش آن در بین شیعیان و پیروان واقعی سیرالی الله داشته اند، آیین و آداب دینی شیعی با ادبیات غنی و رمزگونه، مفاهیم بلندی ازآموزه های دینی، اخلاقی، عرفانی و معنویت شیعی را به همراه دارد. ادعیه و زیارات بر جای مانده از امامان و فرزندان ایشان در طی چندین قرن، اسناد حقانیت معرفت ناب و دستور سلوک معنوی وانسانی شیعی است که ترجمان روح بلند این بزرگان است.
امامزادگان همانند امامان(ع) در فضایی خفقان آلود برای ابلاغ پیام دینی خود و انجام رسالت و مسولیت درجهت راهنمایی و ارشاد مردم، قالب دعا و زیارت را برگزیدند ایشان در این قالب به توصیف جایگاه توحید، نبوت وامامت می پردازند. امامزادگان افزون بر آنکه به طرح اندیشه سیاسی شیعه درقالب دعا و زیارت پرداختند، درایجاد فرهنگ معنوی دعا و مناجات وت قویت پیوندهای روحی مردم باخداوند تلاش¬های وافری نمودند.
بابررسی زندگی¬نامه امامزادگان به خوبی این نکته مشخص می گردد که ایشان درتمامی مراحل حیات خود باگام نهادن درطریق رسیدن به قرب الهی و لقاء دوست، آیینه¬ای شفاف و بارز از راه و رمز سلوک و سیر الی الله هستند. آنان با حضور قلب و توجه به تهذیب باطنی و چگونگی تطهیر قلب از تمامی مهلکات دوری گزیدند و به عنوان راهبر سالکان طریق معرفت را به مشتاقان شناساندند.
توجه به خدا، تقرب به خدا، تحول روحی، توبه ودوری از گناه، توکل، امام شناسی، تولی و تبری، زهد و ساده زیستی راستگوئی ازجمله مولفه¬هایی هستند که با اندک تعمقی درمنش ومرام امامزادگان، قابل الگوبرداری است. پدران این خاندان پاک، برگزیدگان و پیشوایان هدایت، گوهرهای تابناک امامت وسکانداران کشتی انسانیت بودند باسیری بردوران رشد و بلوغ امامزادگان می توان دریافت که آنان از همان دوران کودکی در محیطی عرفانی و روحانی همراه با زهد و ساده زیستی با مراحل قرب الی الله مانوس گشته ، باتربیتی صحیح واسلامی وارد مرحله هدایت و راهنمایی جامعه اسلامی گردیدند.
حضرت زینب(س) ازجمله امامزادگانی است که از همان دوران طفولیت مراحل سیر و سلوک معنوی را آموخت. عفت وپاکدامنی از جمله خصوصیات معنوی ایشان است که آن را از مادرش آموخت و او نیز با حفظ عفت و پاکدامنی و رعایت حریم¬ها در دارالعماره کوفه و دراعترا ض به سران حکومت و با افشاگری و بیان مصائب درعین حالی که بیشترین سختی ها و ناملایمات را دیده بود در پاس داشت از یادگارمعنوی مادرش که همان حفظ عفت وحرمت بود، چنان رفتار نمود که نمونه کاملی از سیره یک زن مسلمان را به زنان عالم آموخت.
حضرت فاطمه(س)، دخترامام هفتم نیز در محیطی سرشار از معنویت وپاکی تحت تعلیمات امام موسی ابن جعفر(ع)به رشد و بالندگی رسید و در راه سیر و سلوک معنوی به درجه ای ازپاکی وحجب وحیا ودینداری نائل گردید که ازسوی امام رضا(ع) معصومه خطاب شد و زان پس با نام فاطمه معصومه(س) در بین شیعیان معروف شد. دربیان مقام ومرتبۀ معنوی او همین بس که ایشان بعد از حضرت فاطمه زهرا(س) دومین زنی است که دارای زیارت مآثوراز سوی معصومین(ع)(قمی،1384: 849) است و مرقد شریف او در شهر قم پس از شهادتش ملجاء و پناهگاه عارفان وعالمان خاندان عصمت وطهارت گردید.
عباس بی علی(ع) نیز از امامزادگانی است که تمامی مراحل سیر و سلوک معنوی را با توجه به آموزه¬های اسلامی و قرآنی و با یافتن در مکتب ائمه(ع) به بهترین شکل به منصه ظهور رساند و درتمامی مراحل وسختی ها همراه وهمیارامام خویش بود وبا نوشیدن شربت شهادت چنان جایگاهی یافت که به مقام عظیم باب الحوائجی(قمی،1384: 671) نائل گردید و به خاطر خصایص بالای عرفانی، ملجأ و پناهگاه عاشقان و سالکان سیر الی اله گردیده، عارفان زیادی با تأسی اززندگانی آن حضرت به مقامات والای عرفانی نائل گردیدند.
ازامامزادگان دیگری که می¬توان به عنوان راهبر و راهنمایی طریقت سیر الی الله از او یاد کرد علی بن جعفرصادق(ع) می باشد، که ایشان نیز دارای فضائل وکمالات والای انسانی بود و در دورانی که به عصر فرقه گرایی معروف بود نسبت به بیعت خود وفادار ماند و با اینکه به عنوان بزرگ علویان محسوب می گردید، هیچ گاه از اطاعت امامان خویش سر برنتافت. با بررسی زندگانی این امامزاده عظیم الشأن به موارد متعددی از معنویت وخصلتهای والای انسانی می توان اشاره نمود. برجسته ترین فصیلت اورسیدن به مرتبه تسلیم بود. وی امامت برادرش امام موسی کاظم(ع) و فرزندش امام رضا(ع) را پذیرفت و چون کمترین مردمان در مقابل آنها سر اطاعت وتسلیم فرود آورد. تبلور این فضیلت هنگامی است که وی درکهنسالی، درمقابل فرزندِ فرزندِ برادرش امام جواد(ع) درحالی که کمتر از هشت سال دارد، سر تعظیم فرود می آورد و او را چنان معرفی می کند که برای همراهانش تعجب انگیزاست وبر او خرده می گیرند.
شیخ مفید در مورد شخصیت او چنین می‌گوید: علی بن جعفر و برادرش اسحاق دو شخصیت اندکه هیچ کس درفضل و تقوایشان اختلاف نکرده است (شیخ مفید، 1413: 2/206). شیخ طوسی نیز از کتاب مناسک ومسائل او نام می برد و وی را شخصیتی راستگو و موثق معرفی می‌نماید.
حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، حضرت شاه چراغ، حضرت هلال ابن علی و امامزادگان دیگری که هرکدام درگوشه وکنار ایران مدفون هستند و قبور آنها محل تجمع عارفان است نیز هر کدام به سهم خود در شکل-گیری فرهنگ ناب اسلامی-شیعی و چگونگی تقرب به سیر الی الله مؤثر بوده¬اند. با بررسی در سیره و زندگی آنان کرامات و فضائل اخلاقی و معنوی بسیاری می‌توان یافت که همه نشان از تربیت صحیح دینی و رسیدن به مقام والای قرب الی الله است که تأسی جستن به اخلاق و منش آنها ازجمله آرزوهائی است که زائران حرم ائمه و امامزادگان به دنبال آن هستند .

نقش سیره نظری امامزادگان در سیر و سلوک معنوی

حرم پاک ائمه و امامزادگان(ع) چنان سرشار از معنویت وانفاس قدسی است که تأثیر بسیار زیادی در تلطیف روح وجان مشتاقان و عارفان وسالکان طریق الی الله دارد که موجب رشد ملکات روحانی درانسان می‌گردد و تأثیرات بسیار زیادی در شکل¬گیری شخصیت معنوی عارفان و سالکان دارد و راه رسیدن به مراحل تقرب به خدا، توکل به خدا، تنویر باطنی وتصفیه روحی را برای انسان هموار می‌سازد. انسان علاوه بر حضور در فضای معنوی حرم، با خواندن زیارتنامه¬ها و زندگینامه و گفتار آنها نیز به طور صحیح درمسیر سیر الی الله قرار می‌گیرد.
درک بهترمباحث در طی مراحل عرفانی موجب پیدایش مدارس دینی و حوزه¬های علمیۀ زیادی درجوار قبور پاکان گردید ودر همین مراکز دینی بود که عالمان و دانشمندان و فقیهان زیادی به جهان اسلام معرفی گردیدند.
عارفان و سالکان بزرگی چون شیخ صدوق، شیخ کلینی، شیخ طوسی، ابوعبدالله برقی، خواجه نصیرالدین طوسی، صدرالمتالهین شیرازی، ملامحسن فیض کاشانی، میرزا ابوالقاسم قمی(میرزای قمی)، آیت‌الله حائری یزدی(ره)، امام‌خمینی(ره)، آیت‌الله بهجت وآیت‌الله جوادی آملی از جمله کسانی هستند که کسب معارف دینی و معنوی خود را به واسطۀ توسل وتوجهات خاص ائمه و امامزادگان می‌دانند و سهم به سزایی درشکل گیری فرهنگ شیعی داشته اند.
صدرالمتالهین شیرازی که از بزرگترین فلاسفۀ جهان اسلام است، در مواقعی که در درک یک مسألۀ علمی عاجز می‌گردید دست به دامان حضرت معصومه(س) می‌گردید. وی در مورد مبحث اتحاد عاقل ومعقول می‌گوید:«وقت نوشتن این مقام . . . به مقصد زیارت دختر موسی ابن جعفر به قم رفتم، درحالی که از او استمداد می‌جستم. . . پس ازاین امر(اتحاد عاقل و معقول) به یاری خدا برایم کشف شد» (آشتیانی،1363: 1/188).
در مورد امام‌خمینی و آیت‌الله بهجت نیز نقل شده که ایشان به طور مرتب در قم به زیارت حضرت معصومه(س) می‌رفتند. آیت‌الله بهجت عقیده خاصی نسبت به زیارت آن حضرت داشتند و انوار مقدسه معصومین راواسطه فیض می‌دانستند و می‌فرمودند: «زیارت امامزادگان هرکدام خواصی دارد و هر یک از آنان درحکم داروی مخصوصی هستند»ودرمورد زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) می‌فرماید: «اگرمردم تهران هفته ای یک بار به زیارت آن حضرت نروند جفا کرده اند».(شریفی/2)

نقش زیارت امامزادگان در روح و روان

سیر و سلوک معنوی حرکتی است روحانی و جسمانی که سالک می‌بایست هنگام حرکت مقدمات آن را نیز فراهم نماید. علاوه بر صفای جسم و بدن و پاک نمودن اعضا وجوارح ازگناه و آلودگی¬های جسمانی و انجام فرایض واعمال دینی، یک سالک باید زمینه های روانی واضطراب ها و پریشانی‌های فکری خود را التیام بخشد. وبا صفای باطن و پاکی جسم و روح، پای در عرصۀ سیر و سلوک نهد چرا که گام نهادن دراین مسیر جز از طریق پاکی جسم و جان حاصل نمی‌شود. در این میان زیارت در بر طرف کردن افسردگی و اضطراب و ایجاد سلامت روانی در افراد و احساس آرامش درونی و تخلیۀ هیجانی بسیارمؤثر و اثر بخش است.
در زیارت فرد با حضور در حرم ائمه و امامزادگان(ع) نسبت به آنان عرض ارادت نموده، به طرح مسائل ومشکلات خود و اجتماع با پرودگار می‌پردازد و با واسطه قرار دادن آنان آرزوهای خودرا طلب می‌کند. زائردرحین زیارت با نزدیک کردن خود به پروردگار احساس آرامش درونی کرده(رعد/28)، تخلیۀ هیجانی انجام می‌دهد، این امر نیز در نهایت به سلامتی روانی فرد کمک می‌کند.
روانشناسان با انجام پژوهش بر روی مسافران سفرهای زیارتی وتفریحی به این نتیجه رسیده اند که سفرهای زیارتی نقش قابل توجهی درکاهش عصبانیت واضطراب دارند و موجب می‌شوند افرادی که در مراسم دینی ازقبیل زیارت و عبادت شرکت می‌کنند نسبت به کسانی که به سفرهای تفریحی می‌روند دچار اختلالات روانی کمتری شوند (ر.ک:پهلوانی، دولتشاهی:1379).
زائران با احساس نزدیکی به خدا درحین زیارت به احساس آرامش درونی بیشتری دست یافته، اعتماد و اطمینان آنان به یاری وکمک خداوند افزایش می‌یابد. لذا با استعانت از رحمت الهی درحل مشکلات خود امیدوارتر می‌شوند و نگرش آنها در برخورد با استرس¬ها تغییر می¬کند و این تغییر نگرش نیز به شکل مثبت باعث بهبود خلق وخو و سلامت روانی آنها می‌شود.
تقریبأ همۀ روانشناسان تصریح می‌کنند که بیشتر بیماران، تحت تسلط غم¬ها، غصه ها و دلواپسی¬ها قرار دارند که این غم¬ها وغصه¬ها عقده زاست و عقده هم جنون¬زا، جنایت افزا و موجب گوشه گیری، عزلت و. . . است. روانشناسان می‌گویند این دردها را درمانی نیست جز توجه به معنویت، دین و اخلاق و تقویت آن در وجود خود.

نتیجه

سیر و سلوک معنوی یکی ازجنبه¬های تکامل جسمی و روحی انسان است که درآیات و روایات متعددی به اهمیت و ارزش آن اشاره شده است. عارفان و سالکان سیرالی الله راه¬های گوناگونی را برای سیر و سلوک معنوی و رسیدن به صفای باطنی وتصفیۀ روحی نشان داده¬اند ولی مسیر توسل و توجه به ارواح طیبه ائمه و امامزادگان(ع) نزدیکترین راهی است که سیر و سلوک و معنویت را به سرمنزل مقصود می‌رساند. حرم پاک ائمه وامامزادگان به دلیل انوار مقدسه و صفا و معنویت خود، از دیرباز ملجاء و پناهگاه دردمندان و مشتاقان و زائرانی است که از مناطق دور و نزدیک برای بهره مندی ازدریای رحمت آنان به زیارت می‌آیند. امامزادگان چه درسیره عملی و چه درسیره نظری نقش بسزایی در درمان و التیام آلام روحی و روانی زوار دارند و برای سالکان طریقت نیز راهبر و راهنمائی هستند که عارفان و سالکان را به سر منزل مقصود می‌رسانند.

پی نوشت ها :

1-دانشجوی دکتری تاریخ اسلام پست الکترونیک: bastan50@yahoo.com
2- کارشناس ارشد مدیریت فرهنگی
3- کارشناس ارشد حقوق

منابع: -قرآن کریم
- محمد بن حسین بن موسی(سیدرضی).(1415). نهج البلاغه،تحقیق صبحی صالح ، بیروت: دارالاسوه.
- آشتیانی، سیدجلال الدین.(1363). منتخباتی ازآثارحکمای الهی ایران، جلد اول، قم:انتشارات دفترتبلیغات اسلامی.
- امام‌خمینی، روح الله.(1368). چهل حدیث، تهران: مرکزنشرفرهنگی رجا.
- پهلوانی، هاجر و بهروز دولتشاهی.(1379). بررسی نقش زیارت دینی درسلامت روانی افراد، خبرگزاری فارس.
- شریفی، محمود.«زیارت درسیرۀ علمای معاصر»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شمارۀ2.
- شیخ مفید، ابن نعمان.(1413). الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم: مؤسسۀ آل البیت.
- صدرالدین شیرازی، محمد ابن ابراهیم.(1981). الحکمه المتعالیه فی الاسفارالعقلیه الاربعه، بیروت: الحیاه التراث العربی.
- غزالی، ابوحامد محمد.(1364). احیاء العلوم الدین، مؤیدالدین محمد خوارزمی، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- فضلی، علی.(1389).علم سلوک، قم: دفترنشرمعارف.
- فیض کاشانی، محسن(بی¬تا). المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم: مؤسسۀ المحبین.
-قمی، شیخ عباس(1384). مفاتیح الجنان، ترجمۀ الهی قمشه ای، قم: انتشارات آل علی.
- کلینی،محمد¬ابن¬یعقوب.(1388).الاصول فی الکافی، تحقیق علی اکبرغفاری،¬تهران:دارالکتب الاسلامی.
- مجلسی، محمدباقر.(1403). بحارالانوار، بیروت: منشورات دارالحیاه التراث العربی.
- محمدی ری شهری، محمد.(1423). میزان الحکمه، قم: دارالحدیث.
مکی، ابوطالب.(1417). قوت القلوب فی معامله المحجوب، تصحیح باسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیه
- هجویری، علی بن عثمان.(1364).کشف المحجوب، مقدمه وتصحیح محمد عابدی، تهران: سروش.