نویسنده: عبدالرحمان احمدی
همکاری تجارتی (صادرات و واردات)
صادرات و واردات از مقوله های بسیار مهم در بخش تجارت یک کشور محسوب می گردد. اسرائیل در این زمینه نیز تحت فشارهایی خاص بود. کافی بود تا مشخص گردد کالایی تولید یک شرکت صهیونیستی است؛ آنگاه مردم مسلمان منطقه به خودی خود آن کالا را تحریم کرده و از خرید و فروش آن خودداری می کردند. این وضعیت در مورد کالاهای تولید اسرائیل شدیدتر بوده و کالاهای اسرائیلی به شکل چشم گیرتری از سوی ملّت ها تحریم می شد. این معضل لطمات جبران ناپذیری به سیستم تجاری رژیم غاصب وارد می کرد.آنها حتی در مورد خرید مواد خام نیز تحت فشار بوده و بعضاً با قیمت هایی گران تر و به سختی، نیازها و احتیاجات کارخانه های نظامی و صنعتی خود را فراهم می کردند.
ساواک با اذعان به این واقعیت می نویسد:
تولیدکنندگان مواد اولیه و کالاهای خام کشورهای آسیائی به خصوص کشورهای منطقه خاورمیانه می باشند که اغلب به علل سیاسی مناسباتی با کشور هدف [اسرائیل] ندارند لذا این کشور ناچار است که کالاهای مورد نیاز خود را از بازارهای اروپا و آمریکا به صورت دست دوم با قیمتی بیشتر از حدمعمول که شامل هزینه های حمل و نقل و پورسانتاژ و سود بازرگانی و گمرکی که به کالا تعلّق میگیرد تهیه نماید.
اگرچه پیشرفت صنعتی اسرائیل به علّت پشتیبانی صهیونیزم جهانی روند رو به رشدی داشته است، اما فقدان منابع طبیعی، بیش از هر چیز اسرائیل را در تنگنا قرار می داد. به اعتراف ساواک:
توسعه روزافزون این کشور در زمینه صنایع محسوس است و چون فاقد منابع طبیعی می باشد از این رو نیاز مبرمی به کالاهای مصرفی تولید بویژه مواد خام و مواد نفتی به منظور گردش و پیشرفت صنایع خود دارد.
تحریم نفتی اسرائیل توسط اعراب، زنگ خطری جدی برای اسرائیل بود. لذا این رژیم درصدد برآمد تا نیازهای خود در زمینه تهیه مواد خام و خصوصاً نفت را توسط یک کشور نفت خیز تأمین کند. ایران شاهنشاهی به علّت نفت خیز بودن و غیرعرب بودن مناسب ترین انتخاب محسوب می شد.
سران اسرائیلی مانند بقیه موارد، برای دست یابی به مواد خام و خصوصاً نفت، از طریق ساواک اقدام کردند.
آنها به صراحت نیاز خود به نفت را به اطلاع مقامات رده بالای ساواک رسانده و بیان کردند: «ما احتیاج به نفت داریم.»(1) و در ادامه افزودند: «این کمک [مالی] می تواند از طریق نفت باشد.»(2)
سران رژیم صهیونی به نفت اکتفاء نکرده و درخواست مواد دیگری از قبیل آمونیاک را نیز به ایران عرضه کردند. البته آنها به منظور تطمیع رژیم شاهنشاهی معامله ای پایاپای در این زمینه را پیشنهاد کردند:
مواد خام [...] که در اسرائیل وجود دارد و ایران به آن احتیاج دارد فسفات و پتاسیم است و ایران آمونیاک دارد که اسرائیل به آن احتیاج دارد.(3)
همکاری نظامی
رژیم شاهنشاهی که خود را ژاندارم منطقه می دانست، در دست یابی به قدرت نظامی بی تابی می کرد. از سوی دیگر، اسرائیل با اطمینان خاطری که از محمدرضا داشت و جلب حمایت او، در تجهیز نظامی ایران می کوشید.رئیس سرویس اطلاعاتی اسرائیل در این زمینه به همتای ایرانی خود چنین می گوید:
دشمنان ما همیشه از سلاحهای روسی استفاده می کنند. ملّت ما می خواست ما برتری خودمان را در مورد سلاح ثابت کنیم و ما این کار را کرده ایم. هواپیما و موشک که در مورد آنها قبلاً صحبت شده است از این نوع می باشد. امیدواریم که هرگز برای شا جنگی پیش نیاید ولی اگر اتفاق بیافتد شما با ساز و برگ روسی مواجه خواهید شد. و ما در این مورد تجربیات زیادی داریم. وقتی راجع به برتری صحبت می کنیم به نفع ماست که ایران قوی باشد و جلوی جنگ را بگیرد.(4)
با توجه به موقعیت جغرافیایی اسرائیل، رژیم غاصب که خود را در محاصره ملّت های مسلمان می دید، ایران را همدستی مناسب محسوب می کرد که در روز مبادا می تواند از پشت جبهه نیروهای مسلمان به یاری اشغالگران صهیونیست بشتابد.
وابسته کردن نظامی ایران و پس از آن دست یابی به روابط رسمی بین دو رژیم نیز از جمله اهدافی بود که توسط اسرائیل پیگیری می شد.
گزارش ساواک و خصوصاً نظریه مندرج در آن قابل تأمل و بررسی است:
رئیس سرویس دوستان در تاریخ44/10/9 مهمانی شام جهت این نمایندگی در منزل شخصی ترتیب دادند که در آن معاونین سرویس و آقایان عذری، سرهنگ وردی، سرهنگ نمرودی، و دکتر صدریه و یکی از شخصیتهای وزارت خارجه با خانمهایشان شرکت داشتند.
در ضمن مذاکرات مختلف موضوعی از طرف سرهنگ نمرودی بیان گردید که به شرح زیر به عرض می رسد. ایشان که به اتفاق آقای عذری چند روز است که به این منطقه آمده اند ضمن صحبت اظهار داشته که مأموریت دارد تعداد 100عدد خمپاره جدید که برد آن در حدود 10کیلومتر بوده و قیمت هر کدام با تمام وسایل و کرایه حمل 80 هزار دلار!! خواهد شد و کشور زیتون [اسرائیل] فقط 24عدد از این نوع دارد، برای دولت ایران تهیه نماید و به عنوان نمونه یک خمپاره از نوع ذکر شده فوق را جهت ارائه حضور شاهنشاه آریامهر به ایران حمل نماید و اظهارنظر کرد که مورد استفاده این سلاح بیشتر در مرزهای ایران و عراق خواهد بود. نامبرده همچنین اضافه نمود که ممکن است طی چند ماه آینده افسری به عنوان وابسته نظامی ایران در زیتون [اسرائیل] اعزام گردد و از سرهنگ نیکو بنیاد افسر اداره دوم ستاد بزرگ ارتشتاران نام برد و اعزام وابسته نظامی را امری بسیار ضروری دانسته و این موضوع را با رئیس سرویس دوستان در میان گذارد و تقاضا نمود که در کنفرانس سه جانبه با تیمسار ریاست دستگاه مذاکره نمایند و نظر نمایندگی را خواست که جواب داده شد این امر مطلبی است که تصمیم آن مربوط به مقامات عالیه بوده و نمایندگی نمی تواند اظهارنظر نماید.
مهمانی مزبور در نهایت صمیمیت برگزار گردید و رئیس سرویس دوستان طبق معمول نسبت به این نمایندگی بسیار محبت نمودند.
نظریه: با آشنایی قبلی نمایندگی نسبت به سرهنگ نمرودی، به نظر می رسد که اظهارات نامبرده از نظر تهیه اسلحه، به خصوص قیمت، اغراق آمیز بوده و از جهت اعزام وابسته نظامی جنبه تبلیغاتی داشته باشد بدین منظور که روابط موجود بین دو کشور را با موجودیت دادن به ایجاد وابستگی نظامی به صورت رسمی تری درآورند. مراتب جهت اطلاع به عرض می رسد.(5)
همکاری صنعتی
یهودیان ایران در مراکز بسیار مهم و حساس صنعتی ایران نفوذ کرده و مراکز و کارخانه های مهمی توسط اینان اداره می شد که از جمله می توان موارد زیر را برشمرد:رحمت اله کهن، رئیس کارخانه کود شیمیایی شیراز؛(6)
داود شیتای، رئیس کارگزینی شرکت نفت در آبادان؛(7)
ابراهیم (قرین)راد، رئیس شرکت سهامی کارتن ایران و شرکت برنت؛(8)
عزیز دانش راد، عضو هیأت مدیره و معاون مدیرعامل شرکت ملّی ذوب آهن؛(9)
و...
این افراد از موقعیت خاص خود استفاده کرد و موجبات نفوذ یهودیان را در قسمت های مختلف تحت امر خود فراهم می کردند.
گزارش ساواک از وضعیت ذوب آهن اصفهان دلیل خوبی بر اثبات مدعای فوق است:
مهندس دانش راد رئیس واحد ذوب آهن در اصفهان کلیمی است.
در تحقیقاتی که به طور غیرمستقیم بعمل آمده، اظهار شده است که افراد مشروح زیر که غالب مشاغل حساس را در واحد ذوب آهن بعهده دارند و وسیله آقای مهندس دانش راد به آن مشاغل منصوب شده اند کلیمی می باشند.
مهندس پرویز فرهنگ مسئول مرکز هماهنگی، سلامت بخش مسئول انبار، مهندس عزیزاله کهن مسئول قسمت طراحی، دشتی مأمور خرید، کورش رضوان پور مأمور خرید، بواسحاقی رئیس تدارکات، مهندس موسی یروشلمی قسمت طراحی، مهندس نوراله نورپرور، دکتر بنیاهو ماه گرفته پزشک ذوب آهن.
ضمناً علاوه بر واحد ذوب آهن، واحد آموزشگاه حرفه ای ذوب آهن نیز زیرنظر مهندس شمسا و عده ای دیگر که گفته می شود از افراد کلیمی می باشند اداره می شود که اسامی آنها به این ترتیب است:
مهندس شمسا، رئیس واحد آموزشگاه حرفه ای؛ خسرو وحید کاشانی، رئیس دبیرخانه؛ اوهب، مدیر دروس؛ مهندس ناتان، معلم.(10)
این افراد، بعضاً با نیروهای اسرائیلی ارتباط برقرار کرده و از سیطره و نفوذ خود در راستای مطامع رژیم غاصب استفاده می کردند.
برای نمونه ساواک از ارتباطات گسترده عناصر یهودی شرکت نفت با دیگر عناصر یهودی و اسرائیلی چنین گزارش می دهد:
برابر اطلاع یهودیان مشروحه زیر به مناطق نفت خیز مسافرت نموده و غالباً در منزل آقای داود شیتای رئیس کارگزینی شرکت نفت در آبادان سکونت اختیار نموده و توسط ربائید عزری [مئیر عزری] تبعه ی ایران و کارمند سابق سفارت اسرائیل در تهران با افراد در تماس می باشند.
آقای گرویر تبعه اسرائیل رئیس آژانس یهود در تهران.
آقای ناخن تبعه اسرائیل مأمور اعزام یهودیان به خارج از ایران.
آقای منوچهر امیدوار تبعه ایران متصدی امور فرهنگی آژانس یهود.(11)
سران ساواک، اگرچه از این تحرکات آگاه بودند، ولی از گسترش نفوذ و سیطره ی یهودی ها جلوگیری نمی کردند. آنها حتی خود به عنوان عاملی در عقد برخی قراردادهای این چنینی وارد مذاکره می شدند و به منظور حضور اسرائیلی ها، سهولت و شرایط لازم را فراهم می کردند.
ساواک به عنوان حلقه واسطی محسوب می شد که در ابتدا رژیم غاصب پیشنهادات خود را به او عرضه می کرد.
تأسیس کارخانجات کودشیمیایی و راه اندازی واحدهای آب شیرین کن از جمله این موارد است که می توان به آن اشاره کرد.
رئیس سابق رئیس سرویس اطلاعاتی اسرائیل و نماینده آن رژیم در این زمینه در ملاقاتی با رئیس ساواک، پیشنهادهای خود را عرضه می کند:
طبق اطلاع جمع آوری شده به وسیله ما پروژه هایی که می تواند برای هر دو کشور مفید باشد به شرح زیر است:
الف- تأسیس کارخانجات کود شیمیایی.[...]
ب- شیرین کردن آب دریا.
در حال حاضر ایران واحدهای کوچک را بدین منظور از اسرائیل خریداری می کند. خوشبختانه واحد عظیمی در دست تهیه می باشد که ما به هر طریقی که شما بفرمائید چه در مورد تحقیقات مشترک- تولید مشترک- توسعه این طرح و یا ساختن واحدی مشابه آن برای شما آماده می باشیم.(12)
استخدام جاسوس
ساواک در زمینه ی استخدام جاسوس در دو بخش: منطقه خاورمیانه؛ و کشورهای اروپایی و آمریکایی با اسرائیل همکاری می کرد.الف. استخدام جاسوس در خاورمیانه
یکی از فعالیت های نیروهای اسرائیلی در ایران شامل شناسایی، برقراری ارتباط و استخدام جاسوس در کشورهای منطقه بود.در گزارشی از ساواک چنین آمده است:
فعالیتهای پنهانی هدف [اسرائیل] در ایران [...] نفوذ دادن افراد اسرائیلی عرب زبان و نژاد عضو سرویس به کشورهای عربی و استخدام اتباع کشورهای عربی در ایران و نفوذ آنها به هدفهای موردنظر بمنظور بهره برداری های لازم و همچنین استخدام اتباع سایر کشورهایی که دارای روابط حسنه ای با کشورهای عربی می باشند و اعزام آنها به کشورهای عربی به منظور کسب اطلاعات مورد نیاز [می باشد].
اعضاء هدف از وجود عده ای از کلیمیان عراقی و عرب زبان و نژاد که به تابعیت دولت شاهنشاهی ایران درآمده اند نهایت بهره برداری را می نمایند. عده ای از این افراد دارای سوابق جاسوسی به نفع اسرائیل در کشورهای عربی بوده اند که پس از ایرانی شدن ارتباط خود را با سرویس زیتون [اسرائیل] حفظ و همکاری های صمیمانه ای با اعضاء سرویس اطلاعاتی هدف دارند. این افراد فعالیت های حادی علیه کشور شاهنشاهی ندارند فقط سرویس زیتون [اسرائیل] را در انجام پاره ای اقدامات اطلاعاتی کمک و مساعدت می نمایند. از وجود این افراد به عنوان نشان کننده و آدرس واسطه و همچنین جمع آوری اخباری بطور اتفاقی و پراکنده استفاده می نمایند.
بررسی اسناد ساواک نشانگر آن است که این تحریکات نه تنها با آگاهی ایران، بلکه با کمک و مساعدت همه جانبه و چشم گیر نیروی اطلاعاتی و امنیتی ایران صورت می گرفت.
ب. استخدام جاسوس در اروپا و آمریکا
ساواک نه تنها به منظور استخدام نیرو در منطقه خاورمیانه و کشورهای عربی با اسرائیل همکاری می کرد، بلکه حیطه فعالیت خود در این زمینه را به اروپا و آمریکا هم گسترش داده و در آن مناطق نیز به منظور جذب و استخدام جاسوس، برای رژیم صهیونی تحرکاتی از خود بروز می داد.بخشی از یک گزارش ساواک به این مقوله اختصاص دارد:
منظور: استحضار تیمسار ریاست ساواک و صدور اوامر
پیشینیه: برابر اظهارنظر نماینده سرویس زیتون [اسرائیل] در مذاکرات دوجانبه آتی که قرار است در تهران تشکیل گردد سرویس زیتون در نظر دارد [...] مورد مشروحه زیر را مطرح نماید.
[...]
همکاری در زمینه نفوذ در اعراب از طریق اروپا
[...]
بررسی. نظریه و پیشنهاد: [...]
نفوذ در اعراب از طریق اروپا.
نشان کردن هدفهائی در اروپا برای نفوذ در اعراب از نظر کلّی قابل قبول است لیکن چون این اداره کل در کشورهای اروپائی فاقد رهبر عملیات می باشد چنانچه نفوذ در اعراب مقیم کشورهای اروپائی و کمونیست و غیرکمونیست و آمریکا مورد نظر باشد لازمه اش اعزام تعدادی رهبر عملیات این اداره کل به کشورهای مورد نظر می باشد و یا به رهبران عملیات کل سوم در نمایندگیهای موجود در کشورهای اروپائی و آمریکا تعلیم داده شود که در هدفهای اداره کل دوم نیز فعالیت داشته و طرح تلاش جمع آوری در اختیار آنان گذارده شود لیکن همکاری با دوستان زیتون [اسرائیل] در این زمینه با رعایت همه جوانب حفاظتی و با توجه به تجارب گذشته به موقع به اجراء گذارده شود.
اعزام به اسرائیل
ایران شاهنشاهی پایگاهی امن محسوب می شد تا اسرائیل از طریق آن یهودیان را از کشورهای عربی- خصوصاً عراق- گردآورده و به اسرائیل منتقل کند.در گزارش های ساواک به این قبیل فعالیت ها به صراحت اشاره شده است:
فعالیت های هدف [اسرائیل] در ایران بیشتر اقداماتی در امر مهاجرت کلیمیان عراقی و سایر کشورهای عربی از طریق ایران به اسرائیل و همچنین در امر مهاجرت کلیمیان ایرانی به اسرائیل [می باشد.]
ساواک نیز در این زمینه مساعدت های لازم را به عمل می آورد:
به: تیمسار ساواک
تاریخ 49/12/13
از: اداره کل هشتم 82
موضوع: تقاضای نماینده سرویس زیتون [اسرائیل]
محترماً باستحضار عالی میرساند: نماینده سرویس زیتون تقاضا نموده با توجه به تسهیلاتی که اخیراً در بصره برای متواری نمودن یهودیان عراقی بایران [به ایران] و مهاجرت آنها به اسرائیل فراهم نموده اند در نظر دارند یهودیان مذکور را از بصره در نقطه ای از اروند رود نزدیک نهر خین و از نقطه ای بین سیبه و ابوالخطیب به ایران فراری دهند تا از طریق ایران به اسرائیل مهاجرت نمایند. نماینده سرویس همچنین اظهار داشت که چون ورود یهودیان مذکور برای آنان اهمیت خاصی دارد و از آنجائیکه قرار است از تاریخ 49/12/14 این طرح به مورد اجراء گذارده شود چنانچه ساواک با این امر موافقت نموده و مقامات امنیتی مربوطه محلی اطلاع داده شود که مانند گذشته تسهیلات لازم پس [از] ورود به ایران برای آنان در نظر گرفته شود بسیار ممنون خواهند شد. مضافاً به اینکه در خاتمه عنوان نموده اند این طرح مدت یکماه بطور آزماشی عمل خواهد شد و چنانچه با مشکلاتی مواجه نگردد با موافقت ساواک منبعد مهاجرت یهودیان از این طریق صورت خواهد گرفت.
ذیل گزارش این گونه درج گردیده است:
به عرض رسید موافقت فرمودند.
به نوذر گفته شود تیمسار ریاست ساواک فرمودند یک نفر یک نفر آنها را وارد خاک کشور...(13)
امدادرسانی
ساواک در مواقع بروز اتفاق و حادثه برای نیروهای اسرائیلی حاضر در منطقه، به سرعت وارد عمل شده و نقش یک امدادگر را ایفاء می کرد.عکس العمل ساواک در مواجهه با به گل نشستن یک کشتی اسرائیلی در نوع خود جالب توجه است:
استحضار تیمسار ریاست ساواک و صدور اوامر
سحرگاه امروز رابط سرویس اسرائیل در مرکز اطلاع داد که یک فروند کشتی نفت کش اسرائیلی به نام «امگا» بعد از بارگیری در خارک هنگام حرکت به طرف بحراحمر در نزدیکی سواحل عمان «شهر سلاله» به گل نشسته است. سرنشینان این تانکر عبارتند از کاپیتان کشتی به نام ایرون- سرمهندس و مهندس کشتی- یک افسر نیروی دریائی ایران و 8 ملوان تبعه اتیوپی.
طبق اطلاع واصله منابع انگلیسی در عمان موضوع را به لندن اطلاع داده و خبر از طریق لندن به تل آویو و از تل آویو به تهران (اداره پیمانها) مخابره شده است. مقامات عمان سرنشینان کشتی را به ساحل برده و ظاهراً با آنان با مهربانی و عطوفت رفتار کرده اند و نیز تصمیم گرفته اند که این عده را به تهران اعزام دارند. مقامات انگلیسی در عمان ضمن تماس با سفارت شاهنشاهی ایران در آن کشور ترتیب تخلیه سرنشینان کشتی را به وسیله یکی از پروازهای هواپیمائی ملّی ایران به تهران داده اند. مقامات انگلیسی از اسرائیل خواسته اند که ضمن تماس با دولت ایران ترتیبی داده شود که هواپیمای ایرانی مستقیماً از عمان (احتمالاً سلاله) به تهران پرواز کند و بین راه در محلّ دیگری مانند شیخ نشینهای خلیج فارس توقفی نداشته باشد. ضمناً باستحضار می رساند که کمپانی مالک تانکر «امگا» تصمیم گرفته کارکنان تازه ای را با تجهیزات لازم برای کشتی مذکور به محل اعزام دارند تا بعد از نجات کشتی آنرا به مقصد هدایت نمایند.
مراتب از عرض می گذرد تا بهر نحو که مقرر فرمایند عمل شود.
حوزه تیمسار ریاست ساواک(14)
نصیری نیز ذیل سند دستورات زیر را صادر می کند:
اداره کل دوم
1- تماس بگیرید سرنشینان را فوراً بطهران [به تهران] اعزام دارند.
2- اداره بنادر را در جریان بگذارید.
3- چون سرنشینان اسرائیلی [...] هستند حتی المقدور طیاره در شیخ نشینها به زمین ننشیند در بندرعباس یا تهران یا شیراز توقف نماید. اگر در شیخ نشینها اجباراً مجبور است توقف نماید اسرائیلیها از طیاره پیاده نشوند.
10مرداد/35 [25=1355]
تیمسار ارتشبد نصیری عزیز،
اجازه میخواهد از کمکهائی که شخصاً نمودید و نیز کفایت سازمان شما هنگام بازدید نخست وزیر ما از کشور شما و همچنین اقدامات شما در مورد انتقال و رهائی کارکنان کشتی اسرائیلی از عمان قبلاً تشکر و قدردانی نمایم.
دخالت شخص جنابعالی در اینگونه امور انعکاس واقعی روابط دوستانه نزدیکی است که بین دو سرویس ما در طول سالهای بسیار همکاری توسعه یافته است. من از پیشرفت دلگرم کننده آن استقبال مینمایم و اطمینان دارم که این امر برای هر دو سرویس مفید بوده و خواهد بود.
تیمسار عزیز ضمناً مایل است از فرصت استفاده نموده بخاطر میهمان نوازیهای سنتی شما که نسبت بمن در ملاقات اخیر ابراز شده و نیز از بی پیرایگی و روح خلاقیتی که این کار انجام گرفت از جنابعالی تشکر نمایم.
***
چنانچه ملاحظه گردید، ساواک به عنوان سازمان اطلاعات و امنیت کشور از جایگاه ویژه ای در برقراری و گسترش همکاری دو رژیم در زمینه های مختلف امنیتی، اطلاعاتی، سیاسی، فرهنگی، تجاری، دیپلماتیک، ورزشی و... برخوردار بود. لذا به منظور بحث و بررسی پیرامون همکاری های ایران شاهنشاهی با رژیم غاصب، حتماً می بایست تشکیل، گسترش و عملکرد ساواک مورد تجزیه و تحلیل تاریخی قرار گیرد.
این که ساواک چگونه تشکیل شد؟ توسط چه کسانی آموزش دید؟ تجهیزاتش از کجا تأمین شد؟ و... پرسش هایی است که باید به آن ها پاسخ داده شود.
پی نوشت ها :
1- گزارش ساواک از متن مذاکرات رئیس ساواک با نماینده اسرائیل.
2- همان.
3- همان.
4- گزارش ساواک از متن مذاکرات رؤسای دو سرویس اطلاعاتی ایران و اسرائیل.
5- گزارش ساواک؛ شماره 181؛ مورخ44/10/11.
6- گزارش ساواک؛ شماره 5777/هـ؛ مورخ49/9/21.
7- گزارش ساواک؛ مورخ42/12/12.
8- گزارش ساواک؛ شماره 20/38802هـ23؛ مورخ1350/9/17.
9- گزارش ساواک؛ شماره 10/7298هـ؛ مورخ47/9/5.
10- گزارش ساواک؛ شماره 10/7298هـ؛ مورخ47/9/5.
11- گزارش ساواک؛ مورخ42/12/12.
12- گزارش ساواک از متن مذاکرات رؤسای دو سرویس اطلاعاتی ایران در اسرائیل.
13- بقیه ی جمله ناخوانا است.
14- گزارش ساواک؛ سال1355.
احمدی، عبدالرحمان؛ (1385)، ساواک و دستگاه اطلاعاتی اسرائیل، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ سوم
