ملاصدرا فیلسوفی پر کار بود و کتابها و رساله های بسیاری نوشت. بسیاری از آثار او به چاپ رسیده اند. به خاطر رواج اندیشه های او در ایران در بین طالبان حوزه های علمی و دانشگاهیان در چند دهه ی اخیر و پیش از آن در نزد اهل علم و فلسفه به طور اعم، آثار او بارها به چاپ رسیده اند. برخی از آنها به تنهایی و برخی همراه با آثار دیگر او در مجموعه های گوناگون انتشار یافته اند. مهمترین آثار او آنهایی هستند که وی در مرحله ی کمال فکر خویش نوشت. این آثار، اسفار، شواهد الربوبیه، المشاعر، مفاتیح الغیب، عرشیه، و برخی از رساله های او هستند. همه این آثار آنهایی هستند که در آنها حکمت متعالیه ی ملاصدرا پرورده و موضوعهای پایه ای این تفکر مانند اصالت وجود، وحدت وجود، حرکت جوهری و غیر آن شرح داده شده است. در اینجا، به اختصار به آثار شناخته شده ی فیلسوف اشاره خواهد شد. از آنجا که پرداختن به آثار ملاصدرا، خود مستلزم داشتن علم و آشنایی کافی با موضوع آثار فیلسوف است، تنی چند از دانشمندان به نام و متخصص( در کتابشناسی و یا در موضوع فلسفه) دست به کتابشناسی نوشته های حکیم زده اند. ضمناً شایان ذکر است که برخی از شرح حال نویسان ملاصدرا نیز آگاهیهای ارزشمند از نوشته های او به دست داده اند، از جمله خوانساری در روضات الجنات. در میان محققان کتابشناس، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در اثر بی همتای خود- الذریعه الی تصانیف الشیعه، به آثار او اشاره کرده و تا حدی موضوع اثر را معرفی کرده است. کتابها و رساله ها در این اثر دائره المعارفی بر اساس حروف الفبا آورده شده اند و بنابراین در سراسر مجلدات پرشمار این کتاب پخش شده اند و برای دسترسی به آنها باید با دانستن نام کتاب به سراغ آن رفت. حسن این اثر آن است که مرحوم آقا بزرگ، معمولاً از کتابهایی یاد کرده که خود نسخه یا نسخه های آنها را به چشم خود دیده است و محل نگهداری نسخه را نشان می دهد. پس از آن در حوزه ی کتابشناسی تخصصی، باید از اثر مرحوم محمدتقی دانش پژوه یاد کرد که دست به تحقیق گسترده درباره ی نسخه های موجود آثار ملاصدرا در کتابخانه های گوناگون زده است. کار ارزشمند او« فهرست نگارشهای ملاصدرای شیرازی» در یادنامه ملاصدرا (1) ، به چاپ رسیده است. از دانشمندان مهمی که پیش از دیگران بر روی آثار ملاصدرا کار و تحقیق کرده و بسیاری از آنها را نیز به چاپ منقّح و انتقادی رسانده اند، باید از شیخ محمدرضا مظفر، مصحّح اسفار؛ مرحوم سید جلال الدین آشتیانی، مصحّح الشواهد الربوبیه و المبداء و المعاد؛ مرحوم غلامحسین آهنی، مترجم و مصحّح المشاعر و عرشیه؛ سید حسین نصر، مصحّح رساله سه اصل و نویسنده ی چندین مقاله مهم درباره ی اندیشه و آثار و زندگی ملاصدرا و یکی از معرّفان مؤثر او به عالم مغرب زمین؛ مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، مصحّح ویرایش جدید اسفار؛ و سرانجام هانری کربن فرانسوی، محقّق در آثار و اندیشه ی فیلسوفان اسلامی به ویژه در مکتب اشراقی و حلقه ی آنان تا زمان ما و صاحب مقدمه بر المشاعر؛ نام برد. در کتابشناسی زیر، ما به روش مقایسه ای و تطبیقی، از حاصل زحمت و کوشش این بزرگان نامبرده در معرفی آثار ملاصدرا استفاده خواهیم کرد. در این صورت ممکن است که نام برخی از آثار که تنها در یک فهرست آمده باشد، در فهرست ما درج نشود، ضمن آنکه آثار منسوب و مشکوک نیز در صورتی که دلیلی بر صحّت آن اقامه نشده باشد، از این فهرست حذف خواهند شد.
1.رساله ی اجوبة المسائل( فی بعض المسائل العویصه) ؛ در پاسخ به ملا شمسا گیلانی؛ در حاشیه ی المبدأ و المعاد، چاپ سنگی، تهران، 1314ق، صفحات 340 تا 359.
2.رساله ی اجوبة المسائل الخمسة؛ در پاسخ به پنج پرسش مظفر حسین کاشانی( ظاهراً هنوز خطی است، نک: شیخ محمدرضا مظفر، 1/21، ش.23)؛ کربن، ص 46، ش2.
3. رساله ی اجوبة المسائل النصیریة؛ در پاسخ به پرسشهای خواجه نصیرالدین طوسی از شمس الدین عبدالحمید خسروشاهی؛ در حاشیه ی المبدأ و المعاد، چاپ سنگی، تهران، 1314ق، صفحات 372 تا 391.
4.اسرارالآیات؛ به روش عرفانی با تطبیق بر آیات قرآنی؛ چاپهای سنگی و غیره، مکرر.
5.رساله ی اکسیرالعارفین؛ در طبقه بندی علوم؛ در سنگی، الرسائل، صفحات 278 تا 341.
6.دیباچه ی عرش التقدیس؛ دیباچه ایست بر عرش التقدیس میرداماد( به زبان فارسی، نک: دانش پژوه؛ تاکنون به نظر می رسید تنها اثر فارسی ملاصدرا به جز اشعارش رساله ی سه اصل باشد؛ نک: کربن، ص 47، ش.5).
7.تعلیقات علی الالهیات من کتاب الشفاء؛ تا مقاله ی ششم الشفاء پیش رفته است؛ چاپ سنگی، تهران، 1303ق.
8. تعلیقات علی کتاب حکمه الاشراق؛ چند برابر اصل کتاب، و بسیار مهم است. چاپ سنگی، تهران، 1315ق. برخی این اثر را حاشیه ای بر شرح مشهور قطب الدین شیرازی بر کتاب حکمة الاشراق دانسته اند( نک: نصر، رساله سه اصل، ص12، ش6)در حالی که این کتاب بسیار مهم، شرح مستقلی بر اثر یاد شده است( قس: کربن، ص 59، ش.37).
9.تفسیر سوره الاضحی؛ که به گفته ی شیخ آقا بزرگ ظاهراً در مجموعه ی چاپ سنگی سال 1322ق( نک: پایین، تفسیرالقرآن الکریم) مندرج است در حالی که در آن یافت نشده است( نک: شیخ محمدرضا مظفر، 1/22، ش.33).
10.تفسیرالقرآن الکریم؛ شامل تفسیر چندین سوره و آیات قرآن بالغ بر چهارده رساله؛ این تفسیر که قرار بود کامل باشد، به اتمام نرسید. در سال 1321 یا 1322ق. در 616 صفحه به چاپ سنگی رسیده است( نک: شیخ محمدرضا مظفر، 1/22، ش.32) این اثر شامل تفسیر سوره های فاتحه، بقره( جاهای گوناگون) ، سجده، یس، واقعه، حدید، جمعه، طارق، زلزال، و تفسیر چندین آیه است.
11.التنقیه؛ رساله ای منطقی و هنوز چاپ نشده است.
12.دیوان اشعار؛ به فارسی گردآورده ی ملامحسن فیض کاشانی؛ نک: کربن، ص45، ش.6. البته شعر ملاصدرا چندان ارزش شعری و ادبی ندارد. ظاهراً مانند بیشتر اهل فضل ایرانی طبعی داشته و دست به تفنّن زده است. اما به لحاظ اشاره به برخی حالات روحی حکیم، قابل ملاحظه اند.
13.حاشیة الرواشح السماویة؛( منسوب، نصر، رساله سه اصل، ص13، ش.26؛ از نظر کربن قطعی است: ص47، ش.7) .
14.الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة؛ بدون تردید مهمترین اثر ملاصدرا مطلقاً و یکی از آثار مهم فلسفی ایران و فلسفه اسلامی. چاپهای متعدد سنگی و تحقیقی. به علت اهمیت اثر در متن کتاب از آن سخن خواهیم گفت. نک: فهرست منابع.
15.رساله سه اصل؛ در بیان سه عامل مهلکات نفس، جهل و حبّ جاه و مال و فرمان نفس امّاره. به فارسی، همراه با منتخب مثنوی و رباعیات ملاصدرا، به کوشش سیدحسین نصر، تهران، چاپ اول، انتشارات دانشکده ی الهیات دانشگاه تهران، 1340ش/1380ق، چاپ دوم، انتشارات مولی، 1360ش./1341ق.
16.شرح اصول الکافی؛ کتابی حجیم است در شرح عرفانی اصول کافی شیخ محمد بن یعقوب کلینی. اصل اثر از مهمات تألیفات شیعه به شمار است و شرح ملاصدرا از آن، مهمترین شرح آن که حاوی: شناخت نبوت و عرفان نبوی، شناخت ائمه و ولایت، جذابیت امامان یا مسئله ی فعل هدایت از ناحیه امام، توازی میان حجت ظاهر و حجت باطن، و درواقع تفسیر شیعه از قرآن، همه بر اساس استدلال فلسفی و بیان عرفانی است( نک: کربن، ص57، ش33.) .ملاصدرا تمام اصول کافی را شرح نتوانسته و تنها کتابهای« عقل» و « توحید» و تا فصل یازدهم کتاب« حجت» را به انجام رسانده است. درباره ی این کتاب برخی از مخالفان او لب به انتقاد گشوده و شرح او را کفرگویی قلمداد کرده اند( نک: خوانساری،4/121) . خود خوانساری در ضمن نقل این مطلب، کتاب را از والاترین آثار در شرح احادیث اهل البیت(ع) و بسیار سودمند و پرارزش شمرده است. کتاب در پانصد صفحه، بی تاریخ، چاپ سنگی شده است.
17.شرح الهدایة الاثیریة؛ اثری کلی در فلسفه، تفسیر کتاب الهدایة اثیرالدین ابهری است. بر کار ملاصدرا حواشی زیاد نوشته اند. نک: کربن، ص 56، ش.32.
18.الشواهد الربوبیه فی مناهج السلوکیه؛ از آثار مهم جامع و فشرده اندیشه ی ملاصدرا متعلق به دوره ی کمال او؛ با حواشی مهم حاجی ملاهادی سبزواری در چاپ سنگی؛ نیز ملاعلی نوری و آقا محمدرضا قمشه ای بر آن حاشیه نوشته اند؛( نیز از نوشته ی دیگری با همین نام ولی با متن متفاوت از ملاصدرا خبر داده شده است، نک: کربن، ص 58، ش.34) . چاپ منقّح و انتقادی به کوشش سید جلال الدین آشتیانی، چاپ اول، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، 1346ش.، چاپ دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1360ش.
19.عرشیه، به روش عرفانی، چاپهای متعدد سنگی و چاپ انتقادی با ترجمه فارسی، نک: فهرست منابع؛ چکیده آرای حکیم در باب زندگی پس از مرگ؛ شیخ احمد احسائی آن را نقد کرده است و ملااسماعیل اصفهانی پاسخ داده؛ نک: کربن، صفحات 47-48، ش9.
20.رسالة فی اتّحاد العاقل و المعقول؛ به گفته ی شیخ آقا بزرگ تهرانی در ایران به چاپ رسیده است؛ نک: شیخ محمدرضا مظفر، 1/21، ش.21.
21.رسالة فی اتّصاف الماهیة بالوجود؛ درباره ی وجود ذهنی و وجود خارجی و ماهیت؛ در چاپ سنگی الرسائل؛ صفحات 110-120.
22.رسالة فی الامامه؛ ظاهراً خطی مانده است و هنوز شناسایی نشده است؛ نک: کربن، ص51، ش.13.
23.رسالة فی التشخص؛ در مباحث متعلق به اصالت وجود؛ در چاپ سنگی الرسائل، صفحات120-132.
24.رسالة فی التصوّر و التصدیق؛ این اثر نسبتاً مهم در اصل در منطق است البته از دیدگاه فلسفه و علم النفسی. در آن مؤلف مراتب رسیدن به علم را به طور مبسوط شرح می دهد. متن اصلی کتاب همراه با کتاب الجوهر النضید علامه حلی به صورت سنگی، تهران، 1311ق. به چاپ رسیده است. دکتر مهدی حائری یزدی آن را با عنوان آگاهی و گواهی به فارسی ترجمه و همراه با شرح انتقادی از آن به چاپ رسانده است: تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360ش.
25.رسالة فی الجبر و التفویض؛ نک: نصر، رساله ی سه اصل، ص12، ش.14.
26.رسالة فی الحدوث العالم، رساله ای تقریباً بلند است و به تصریح خود ملاصدرا( ص14)بعد از اسفار نوشته شده است. این رساله تقریباً اهمّ افکار ملاصدرا را در بردارد و به ویژه مباحث مربوط به حرکت جوهری را شامل می شود. در الرسائل چاپ سنگی، صفحات 2-109.
27.رسالة فی الحشر؛ در موضوع بسیار مهم رستاخیز، حاوی نظریات خاص ملاصدرا، برخی آن را رساله طرح الکونین دانسته اند. ملاصدرا در این رساله یکسره به روش اشراقی رفته است، هم در شیوه بیان و هم در محتوای مطلب، چنانکه در جاهای بسیاری از کتاب اثولوجیا متأثر بوده و از آن نقل قول کرده است( نک: شیخ محمدرضا مظفر، 1/20، ش.16) چاپهای متعدد؛ چاپ انتقادی، نک: فهرست منابع.
28.رسالة فی سریان الوجود؛ مربوط به زمانی که ملاصدرا به اصالت ماهیت باور داشت؛ در چاپ سنگی الرسائل، صفحات 132-148.
29.فی القضاء و القدر؛ در چاپ سنگی الرسائل، صفحات 148-238، همراه با حواشی ملاعلی نوری.
30.مقاله فی لمیه اختصاص المنطقة البروج بموضع معین من الفلک.
31.رسالة فی المعاد الجسمانی؛ از مفاهیم بسیار مهم اندیشه ی ملاصدرا؛ از چاپ آن آگاهی نداریم؛ نک: کربن، ص 53، ش.19.
32.رسالة فی المعراج؛ در باب یکی از مطالب علم النفس؛ این رساله هنوز به صورت نسخه خطی مانده است، نک: کربن، ص 54، ش.24(شاید تاکنون چاپ شده باشد).
33.رسالة فی الوجود؛ از آثاری که توسط محمدتقی دانش پژوه کشف شده است، نک: کربن، ص59، ش.42.
34.کسر اصنام الجاهلیة؛ در باب مبارزه و مخالفت ملاصدرا با جاهلان صوفی نما که اباحه گری را ترویج می کنند؛ به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، 1340ش.
35.رسالة القدسیة فی اسرار النقطة الحسیة المشیرة الی اسرار الهویة؛ در حاشیه سنگی المبداء و المعاد؛ مشکوک به نظر آشتیانی و نصر( نک: کربن، ص55، ش.29؛ نصر،رساله سه اصل، ص 12، ش.7).
36.المبداء و المعاد؛ کتابی حاوی چکیده اندیشه ی ملاصدرا در دوره ی کمال که پس از اسفار نوشته شده، در موضوع صفات خداوند و نحوه ی صدور کثرت از وحدت و آخرت شناسی؛ حاجی ملاهادی سبزواری بر آن حاشیه زده است؛ چاپ سنگی؛ نیز چاپ منقّح و انتقادی، به کوشش سیدجلال الدین آشتیانی، تهران، انجمن فلسفه ایران، 1354ش.
37.متشابهات القرآن؛ ظاهراً هنوز چاپ نشده است، نک: کربن، ص 54، ش.25.
38.رساله مسئله القدر فی الافعال( نیز خلق الاعمال نامیده شده است؛ در مقایسه ی باورهای شیعه و دیگر مذاهب اسلامی، نک: کربن، ص53، ش.17؛ الرسائل، ص 377)؛ در چاپ سنگی الرسائل، صفحات 371-377.
39.المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم العقلیة؛ در حاشیه ی چاپ سنگی المبداء و المعاد؛ نیز چاپ تحقیقی منقّح به کوشش سیدجلال الدین آشتیانی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، 1340ش.
40.مفاتیح الغیب، در تفسیر عرفانی آیات قرآنی، حاصل دوره ی کمال ملاصدرا که جهت مقدمه ی تفسیر بزرگ خود تألیف کرد؛ چاپ سنگی، تهران، بی تاریخ، با حواشی حاجی ملاهادی سبزواری، همراه شرح اصول کافی و تفسیر قرآن، نک: کربن، صفحات53-54، ش.21.
41.رساله الواردات القلبیة؛ در سنگی الرسائل، صفحات 238-278.
پی‌نوشت:
1. تهران، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، 1380ق/ 1961م، صفحات 107-120.
منبع مقاله: پزشک، منوچهر؛ (1389)، ژرفای اندیشه ( مروری برزندگی و آثار ملّاصدرا)، تهران: همشهری، چاپ اول./م
