نویسنده: علیرضا زمانی
با عنکبوت های ایران آشنا شوید
از دیرباز انسان ها احساس خود رانس بت به عنکبوت ها به روش های مختلفی بیان کرده اند که متأسفانه عموماً از حیطه ترس و نفرت خارج نشده است. کمتر پیش می آید که کسی خارج از این نقاب نفرت، عنکبوت ها را اگر نه با علاقه؛ بلکه حداقل با نگاهی تحسین آمیز نگاه کند. عموم ترس مردم از عنبکوت ها از عدم شناخت آنها نشات می گیرد. مطلبی که واضح است، این است که با گسترش زندگی شهری انسان ها و تلفیق میان طبیعت و شهرنشینی، بسیاری از عنبکوت ها وارد زندگی ما شده و بسیاری دیگر، منقرض شده و از زندگی مان حذف می شوند؛ متأسفانه، این اتفاق برای بعضی گونه هایی به وقوع می پیوندد که هنوز کشف نشده اند.
متأسفانه عنکبوت ها را به هیچ وجه نمی توان در زمره محبوب ترین جانوران نزد عموم قرارداد. ظاهر پشمالو، پاهای بلند، سرعت زیاد و زهرآگین بودن آنها باعث شده است که کمتر مورد علاقه واقع شوند؛ این در حالی است که در اصل با توجه به رژیم حشره خواری آنها، عنکبوت ها جانورانی بسیار مفید محسوب شده و به ندرت پیش می آید که برای انسان ها ایجاد خطر کنند. تمامی عنکبوت ها، به غیر از دو خانواده، زهر داشته که از آن برای مقاصد مختلفی همچون از پا درآوردن شکار و دفاع از خود استفاده می کنند؛ با این حال از میان هزاران گونه عنکبوت شناخته شده در جهان، تنها حدود 200 گونه زهری با قدرت آسیب رسانی جدی به انسان را دارا هستند که تعدادی از آنها در ایران نیز یافت می شوند. ویژگی دیگری که عنکبوت ها را نسبت به سایر جانوران متمایز می کند قابلیت تولید ابریشم در آنهاست. تمامی عنکبوت ها قادر به تولید ابریشم هستند، ولی همه آنها از آن به یک نحو بهره نمی جویند.
عنکبوت های سرگردان از ابریشم تولیدی خود عموماً برای ساخت کیسه تخم، تور اسپرم یا پوشاندن تونل های زیرزمینی شان استفاده می کنند. در حالی که عنکبوت های تورساز از ابریشم خود استفاده بیشتری کرده و برای ساخت تور، به دام انداختن طعمه و ... نیز آن را به کار می برند.
تا امروزه بیش از چهل هزار گونه عنکبوت در سراسر دنیا کشف شده که دانشمندان احتمال می دهند این فقط ثلث تعداد عنکبوت هایی است که در جهان وجود دارند. در این جمعیت وسیع، اندازه عنکبوت ها دامنه ای از 0/37 میلی متر( Patudigua) تا بیش از 300 میلی متر( Heteropodamaxima) را دربرمی گیرد. سنگین ترین عنکبوت جهان، عنکبوت پرنده خوار غول آسا( Theraphosablondi)بوده که بیش از 155 گرم وزن برای آن گزارش شده است. عنکبوت ها جزء معدود موجودات زنده ای هستند که تقریباً در تمامی نقاط خشکی به جز قطبین، زندگی می کنند. از اعماق زمین تا ارتفاع 6700متری رشته کوه های هیمالیا، از درون آب ها تا بلندای درختان، در بیابان ها و جنگل ها، عنکبوت ها همه جا یافت می شوند. برخی خانواده ها، مثلاً عنکبوت های جهنده، گستردگی جهانی دارند و در عین حال برخی گونه ها نیز وجود دارند که فقط محدود به یک کشورند. مثلاً گونه Iranattusrectangularis که بومی ایران بوده و در هیچ کشور دیگری یافت نشده است. غنی ترین محل زیست برای عنکبوت ها، جنگل ها هستند. عوامل محیطی مانند دما، رطوبت و پوشش جانوری و گیاهی منطقه، برخی گونه ها را برای زندگی در محیط های غیربومی ناسازگار می سازند.
عنکبوت ها را براساس نوع زندگی و نحوه تهیه شکار به دو گروه عنکبوت های سرگردان و عنکبوت های تورساز تقسیم می کنند. عنکبوت های سرگردان( مثل عنکبوت گرگی و خرچنگی) تور نمی تنند و عموماً درون حفره ها، زیر سنگ ها و داخل شکاف درختان زندگی می کنند. این جانوران به طور فعالانه دنبال شکار رفته و برای از پای درآوردن آن، روش های مختلفی پیشه می گیرند؛ در حالی که عنکبوت های تورساز( مثل عنکبوت مخملی) برای تسخیر شکار به توانایی تولید تور خود وابسته بوده و عموماً از حشرات پروازگری که در تورشان گیر می کنند تغذیه می کنند. عنکبوت های متفاوت، تورهای متفاوتی می سازند که هریک برای تسخیر نوع خاصی از شکار استفاده می شود. بخش عمده رژیم غذایی عنکبوت ها را حشرات تشکیل می دهند؛ ولی بسته به جثه جانور ممکن است گزینه هایی مثل سوسمارها، قورباغه ها، و حتی پستانداران و پرندگان کوچک هم به فهرست اضافه شوند. عنکبوت ها دشمنان طبیعی زیادی دارند که شاید مهم ترین آنها خود عنکبوت ها باشند. از نمونه های دیگر می توان به صدپاها، عقرب ها، پرندگان، پستانداران و خزندگان و دوزیستان اشاره کرد. یکی از مهم ترین دشمنان عنکبوت ها، نوعی زنبور به نام شاهین عنکبوت است که با زهر قدرتمند خود، عنکبوت ها را فلج کرده و درون بدن آنها تخم گذاری می کنند؛ پس از به دنیا آمدن بچه زنبورها، نوزادان از غذای آماده ای که هنوز زنده است ولی قابلیت تحرک ندارد، تغذیه می کنند. تمامی عنکبوت ها تخمگذارند و برخی از آنها از نوزادان خود مراقبت هم می کنند؛ از نمونه های بارز آن می توان به عنکبوت های گرگی اشاره کرد که حیوان مادر کیسه تخمش را با خود حمل کرده و پس از به دنیا آمدن بچه عنکبوت ها تا چندین هفته آنها را بر پشت خود نگه می دارد. با افزایش سن بچه عنکبوت ها، بدن آنها هم بزرگ تر می شود. مثل تمامی بندپایان، عنکبوت ها اسکلت داخلی حقیقی ندارند و در عوض از اسکلت خارجی محکم و مقاومی بهره مند هستند که توانایی رشد ندارد؛ بنابراین عنکبوت ها مجبورند برای رشد در فواصل زمانی معینی، طی عملی به نام جلداندازی از پوسته کوچک و قدیمی خود خارج شوند؛ مدتی قبل از جلداندازی، جانور اقدام به ساخت اسکلت خارجی جدیدی در زیر اسکلت قدیمی خود می کند. عموم عنکبوت ها طول عمری کمتر از یک سال دارند؛ در حالی که جانوران ماده در برخی نمونه های غول پیکر به نام تارانتولاها، توانایی کسب طول عمری تا بیش از 20 سال را دارا هستند.
1- عنکبوت گرگی
عموماً تسخیر شکار این عنکبوت ها به روش انتظار برای عبور طعمه های احتمالی و تعقیب شکار در مسافت های کوتاه صورت می گیرد. از ویژگی های جالب این عنکبوت ها، مراقبت مادری آنهاست؛ عنکبوت های گرگی، کیسه تخم خود را با خود حمل کرده و حتی پس از متولد شدن بچه عنکبوت ها تا چند هفته، میزبانی آنها را بر پشت خود برعهده خواهد داشت.
2- عنکبوت جهنده
این خانواده از عنکبوت ها بهترین نوع بینایی در میان عنکبوت ها و یکی از بهترین انواع بینایی در میان بی مهرگان را دارند؛ جالب است بدانید قدرت بینایی انسان فقط 5 برابر قوی تر از قدرت بینایی این بندپایان شگفت انگیز است. براساس آزمایش های انجام شده ثابت شده که توانایی تشخیص رنگ نیز در آنها وجود دارد. ویژگی جالب توجه دیگر در این عنکبوت ها، توانایی پرش خارق العاده آنهاست( تا 50 برابر طول بدن خود در مقیاس انسانی یعنی پرش طولی از یک سوی زمین فوتبال به سوی دیگر آن!) .
3- عنکبوت بیوه داهل، Lotrodectus dahli
این جانور یکی از معدود عنکبوت های مهم از لحاظ پزشکی در ایران است. عنکبوت های بیوه دارای نوع خاصی از زهر به نام لاتروتوکسین از زمره زهرهای عصب گرا بوده که تاکنون پنج نوع متفاوت از آن کشف شده است. از نشانه های گزش عنکبوت های بیوه، می توان به تورم و درد شدید موضعی، گرفتگی عضلات، سردرد و سرگیجه، استفراغ، شوک، کما و در موارد بسیار وخیم، مرگ اشاره کرد. برخلاف تصور عمومی، زهر این عنکبوت ها به خاطر میزان تزریق ناچیز عموماً وضعیت پزشکی ایجاد نمی کند.
4- عنکبوت خرچنگی
این عنکبوت ها به خاطر ظاهر خرچنگ مانند خود به این نام خوانده می شوند. به خاطر فرم خاص پاهای این عنکبوت ها، توانایی تعقیب شکار به مانند عنکبوت های گرگی از آنها سلب شده است. در عوض اغلب به خاطر بهره وری از استتار مناسب، از شیوه کمین کردن و انتظار کشیدن برای عبور طعمه های احتمالی استفاده می کنند. جالب است بدانید که بعضی گونه های این خانواده، توانایی تغییر رنگ به منظور استتار بهتر را نیز دارند.
/م
