نویسنده: دکتر بهرام نوازنی
موقعیت جغرافیایی ایران در طول تاریخ و از جمله در قرن بیستم همواره یکی از انگیزه های پیدایش و گسترش نظام سلطه جهانی و همچنین منبع نگرانی جدی در منطقه بوده است. کشف منابع عظیم نفتی نیز در اوایل قرن بیستم به این موقعیت حساس دامن زد و قدرت های بزرگ سلطه گر جهانی را بر آن داشت تا با اتخاذ سیاست های همکاری جویانه یا رقابت جویانه به تاراج سرزمین ایران و دارایی های آن اقدام نمایند.
رقابت انگلیس و روسیه که در اواخر قرن هجدهم شروع شده بود با توسعه روسیه در آسیای مرکزی به نقطه اوج خود رسید. گسترش روسیه عوامل متعددی داشت. یکی از این عوامل مهم حل مسئله شرقی (امپراتوری عثمانی) و ایجاد میان بری در شاه راه قسطنطنیه و تنگه ها بود. از آنجا که تنگه های بسفر و داردانل از سوی بریتانیا احاطه شده بود، روسیه مجبور بود فشار را بر قلب امپراتوری یعنی هندوستان وارد کند. خلأ قدرت در سرزمین پهناوری که از یک سو از دریای مازندران تا مرزهای چین امتداد می یافت و از سوی دیگر از افغانستان تا دشت های سیبری گسترده شده بود، حقیقتی بود که برای روسیه جذاب می نمود. هدف دیگر روسیه را می توان دستیابی به راه آبی دانست که آن را در خاورمیانه و خاور نزدیک به اقیانوس متصل می کرد؛ یعنی خلیج فارس.(1)
این اهداف روس های تزاری، موجب برانگیخته شدن مبارزه شدید بریتانیا می شد، که خود پیش از این منابع سرشاری در منطقه و ایران داشت. منافع بریتانیا در ایران شامل انحصار بازرگانی خارجی در بنادر خلیج فارس و موافقت نامه های سیاسی یا کشورهای منطقه بود. هندوستان به تنهایی «قلب امپراتوری» به شمار می رفت و به هر قیمتی باید برای بریتانیا محفوظ می ماند. مطمئن ترین شیوه برای حفاظت از هندوستان ایجاد زنجیره ای از سرزمین های مجاور بود « که تحت سلطه بریتانیا باشد یا از نفوذ قدرت بزرگ دیگر دور مانده باشد.»(2) در نظر سر اچ. رالینسون، نقش ایران به اندازه ای مهم بود که چنین هشدار دهد: درست است که ایران امروز، ایران داریوش نیست،... اما کشوری است که به هر ترتیب می تواند به طور مؤثری بر سرنوشت امپراتوری بریتانیای کبیر در شرق تأثیر بگذارد.(3)
از این رو حکومت بریتانیا حفظ وضعیت موجود در ایران را بیشتر از وجود یک سلطه مشترک (Condominium) ترجیح می داد و برای تعقیب چنین سیاستی، نفوذ پیش گیرانه (Pre- emptive in fluence) را اتخاذ کرد. اعمال سیاست نفوذ پیش گیرانه بیشتر برای مقابله با تهدیدی بود که از سوی روسیه استقلال ایران را در خطر قرار می داد. وجود ایران که همواره یک عامل مهم برای امنیت هندوستان بود، در این زمان به یک «ضرورت نظامی»(4) تبدیل شده بود.
در 31 آگوست 1907 که انگلستان و روسیه برای «منافع مهمتر» مجبور به ترک رقابت دیرینه خود و اتخاذ سیاست همکاری در «منافع ویژه» شده بودند به رقابت خود در ایران پایان دادند و با امضای موافقتنامه ای در سنت پترزبورگ، ایران را به «حوزه های نفوذ» (Spheres of influence) که با یک منطقه حایل (Buffer) جدا می شد میان خود تقسیم کردند. «حوزه» روسیه پایتخت، تهران، و تمامی استان های شمال کشور شامل آذربایجان (بخش جنوبی سرزمینی که شمال آن مدت ها پیش از این خاک به امپراتوری تزاری ضمیمه شده بود)، استرآباد و خراسان و استان های سرسبز و پر محصول گیلان و مازندران را در بر می گرفت. انگلیی ها نیز در مقابل گوشه جنوب شرقی ایران به عنوان حوزه خود برگزیدند. چرا که این منطقه به آنان اجازه می داد بر مسیرهای مستقیم به افغانستان و هندوستان و همچنین بر راه های ورود به آنچه که به تحقیق در آن زمان خلیج فارس نامیده می شد، نظارت داشته باشند. حل و فصل امور امنیتی، سیاسی و اقتصادی هر یک از مناطق نفوذ به حامی خارجی خود وابسته بود و منطقه حایل نیز قرار بود به صورت حوزه «بی طرف» تحت اداره دولت ایران باقی بماند. ولی از آنجا که در شرایط اشغال نظامی، دولت ایران از توان و اراده مستقلی برای اداره سرزمین و مردم خود برخوردار نبود، چاره ای جز تسلیم در برابر درخواست ها و تحکم های قدرت های اشغال گر نداشت.
بعدها در سال 1915 و در جریان جنگ اول جهانی، هر دو دولت روسیه و انگلستان برای نبرد مشترکشان با عثمانی که متحد آلمان بود و در آن زمان بیشتر کردستان و سراسر بین النهرین (عراق امروزی) را در تصرف خود داشت، نیروهای خود را روانه ایران کردند. قوای انگلیسی از جانب هندوستان و نیروهای روسی از حانب قفقاز و ترکستان خاک ایران را مورد تاخت و تازه خود قرار دادند و منطقه حایل را نیز میان خود تقسیم کردند. این توافق سبب شد برتری انگلستان در منطقه نفت خیز جنوب غربی که در آن شرکت نفت انگلیس و ایران مشغول کار بود و همچنین در شهرهای بزرگی چون شیراز و اصفهان و در تمامی ساحل خلیج فارس تثبیت گردد.(5)
آنچه که به «بازی بزرگ» (The Great Game)شهرت دارد در واقع به همین رقابت و همکاری میان روسیه و انگلستان اشاره دارد که از میان سده نوزدهم و برای سلطه جویی بر منطقه پهناور میان دریای خزر و دریای عرب به راه افتاد و در قرن بیستم هم ادامه یافت. این مقاله ضمن بررسی زمینه های بازی بزرگ در ایران و خلأ قدرت ناشی از انقلاب 1917 روسیه، تلاش می کند به تحلیل نقش انگلستان در برکناری استاروزلسکی از فرماندهی تیپ قزاق ایرانی و تشویق رضاخان به کودتا بپردازد.
تحولات انقلابی روسیه و خلأ قدرت
حکومت موقت روسیه که در حد فاصل خلع تزار (فوریه 1917) تا به قدرت رسیدن لنین (اکتبر 1917) در پطروگراد به قدرت رسیده بود همچنان به سیاست اتحاد با انگلستان و جنگ با عثمانی ادامه می داد. در این دوره ژنرال باراتف (General Baratov) فرماندهی 75 هزار نیروی روسی را در جبهه ایران در دست داشت و همگام با نیروهای انگلیسی در خاک ایران مشغول نبرد با نیروهای عثمانی بود. اما پس از آنکه نیروهای عثمانی در 26 فوریه 1917 و نیروهای روسی در جولای 1917 اقدام به عقب نشینی از نواحی اشغالی ایران کردند،(6) و حکومت بلشویکی روسیه پس از انقلاب اکتبر 1917 نیز از سیاست دولت های استعمارگر کناره گیری و موافقت نامه های 1907 و 1915 را افشا و لغو نمود.(7) خلأ قدرتی در «حوزه نفوذ» روسیه در شمال ایران به وجود آمد و فرصت مناسب برای انگلستان فراهم شد تا ضمن پر کردن این خلأ، به توسعه منافع خود و تسلط بر مناطق نفتی قفقاز و باکو نیز اقدام نماید. در این زمان انگلستان که بر بین النهرین مسلط شده بود، نیروهای انگلیسی- هندی خود را برای تصرف نقاط مهم در مسیر کرمانشاه، همدان و قزوین اعزام کرد و با استقرار در قزوین به جنگ با ارتش سرخ روسیه و کمک رسانی به جنبش های ضد انقلاب روسیه از جمله ملی گرایان داشناک، مساوات طلب و قفقازی برای تشکیل حکومت های مستقل ارمنستان، آذربایجان و گرجستان اقدام نمود.(8)تنها مانع «روسی» که در این زمان در مسیر سلطه کامل انگلستان بر سراسر ایران وجود داشت نیروی قزاق ایرانی بود که از حضور سابق روسیه در شمال ایران به جا مانده بود، در سفر ناصر الدین شاه به سنت پترزبورگ در سال 1878، شاه ایران آنچنان از نظم و ترتیب قزاقان روسی به وجد آمده بود که از تزار درخواست کرد تعدادی از افسران روسی را برای تربیت گروهی از سربازان ایرانی مطابق اسلوب «قزاق» در اختیار وی گذاشته، واحدی تشکیل دهد که هدف اصلی اش حفاظت از شخص شاه باشد. در قراردادی که در سال 1882 به امضا رسید، یک هنگ (Brigade) قزاق تشکیل شد که بعدها قدرت و توسعه یافت، تا حدی که به عنوان «تنها نیروی کارآزموده و قابل اعتماد» در ارتش ایران به شمار می آمد.(9) تمامی افسران این هنگ، روسی بودند و هزینه های آن نیز از جانب روسیه تأمین می شد و به همین دلیل ابزار ارزشمندی برای نفوذ روسیه به شمار می رفت.
استاروزلسکی و فرماندهی هنگ قزاق
در این دوره نیروی قزاق ایرانی در اندازه یک هنگ بود و حکومت موقت روسیه، فردی به نام سرهنگ کلرجت (Colonel Clerget) را به تهران اعزام کرده بود تا فرماندهی هنگ قزاق را به دست بگیرد اما وی نتوانست حمایت و تبعیت زیردستان خود را به دست بیاورد چرا که معتقد بود وظیفه افسران روسی تربیت افسران بومی ایرانی است و هر چه زودتر باید به روسیه بازگردند. در نتیجه ی یک تمرد بدون خونریزی، وی اخراج گردید و سرهنگ استاروزلسکی (Colonel Staroselsky) جای وی را گرفت.(10) استاروزلسکی فرماندهی گردان کاباردین (Cabardian regiment) از تیپ بومی قزاق ارتش تزار در زمان جنگ را برعهده داشت که سربازان آن از میان مردم قفقاز و بیشتر از مسلمانان تشکیل شده بود و به «تیپ ژیان» شهرت یافته بود.(11)در طول جنگ جهانی اول و برای رویارویی با خطر حمله عثمانی به ایران، هنگ قزاق گسترش یافت و به تیپ تبدیل گردید.(12)
اما پس از چندی در اکتبر همان سال که حکومت موقت در روسیه به دست بلشویکها سرنگون شد، استاروزلسکی و دیگر افسران روسی نیروی قزاق ایرانی به ضد انقلاب بلشویکی پیوستند و چشم به روزی دوختند که ژنرال های روس سفید، دنیکین (General Denikin) و رانگل (General Wrangel) در جنگ با بلشویک ها پیروز شده، حکومت تزاری را مجدداً به سریر قدرت بازگردانند. از نظر حکومت بلشویکی شوروی، افسران روسی این هنگ وابسته به حکومت تزاری بودند. در نامه ای که ایوان کولومیتسیف (Ivan Kolomitsev) برای دولت ایران آورده بود خواستار عزل آنان شده بود. از این جهت این هنگ تبلیغات و اقداماتی بر ضد روابط ایران با حکومت شوروی به راه انداخت.(13)
در این زمان که ارتباط و کمک مالی روسیه به نیروی قزاق ایرانی قطع شده و افسران روسی این تیپ، بدون هرگونه پشتیبانی مالی و لجستیکی در وضع فلاکت بار خود رها شده بودند، دولت انگلستان از این فرصت استفاده کرد و با کمک مالی ماهانه 50 هزار پوند به این نیرو و برقرار کردن ارتباط دوستانه با روس های سفید و هیأت نمایندگی روسیه که خود را همچنان نماینده حکومت تاری می دانستند تلاش نمود خلأ قدرت را پر کرده، شمال ایران را نیز به منطقه نفوذ خود اضافه کند. البته انگلستان از سال 1915 م که شورش ضد انگلیسی شیراز در «حوزه نفوذ» او به وقوع پیوسته بود یک نیروی نظامی متشکل از نیروهای محلی مورد اعتماد خود به نام تفنگداران ایران جنوب (South Persian Rifles) تشکیل داده بود و از آن برای برقراری و حفظ وضع موجود استفاده می کرد. با وجود این در 30 نوامبر 1917 و در شرایط قطع کمک مالی که پس از انقلاب اکتبر پدید آمده بود، سر چارلز مارلینگ (Sir Charles Marling)، وزیر مختار انگلیس در تهران، پیشنهاد کرد که قزاقان را از طریق تأمین مالی و اعطای کمک هایی که پیش از این از روسیه دریافت می کردند زیر نظارت انگلستان درآیند. تیپ قزاق قرار بود به صورت موقت همان وظیفه ای را که تفنگداران ایران جنوبی در استان های جنوبی بر عهده داشتند در شمال ایران به اجرا بگذارد. به این ترتیب انگلستان می توانست بر سراسر کشور تسلط یابد. کابینه جنگی انگلستان نیز این پیشنهاد را پذیرفت و در 20 دسامبر همان سال به وزیر مختار اطلاع داد که طرح او مورد پذیرش قرار گرفته است.(14) به این ترتیب تیپ قزاق ایران در فهرست حقوق بگیران انگلستان وارد شد.
مارلینگ در شمار آن دسته از دولتمردان انگلیسی بود که اعتقاد داشت «سرهنگ استاروزلسکی به نظر بسیار مستعد می رسد و من فکر می کنم که ما باید همچنان به پرداخت حقوق تبپ ادامه بدهیم.»(15) اما از نظر ژنرال مک دوناف (General Mc donagh)، رئیس اداره اطلاعات ارتش در وزارت جنگ، افسران روسی قابل اعتماد نبودند و به همین جهت به وزارت خارجه انگلستان پیشنهاد کرد حکومت ایران را تحت فشار قرار دهد تا افسران روسی را بر کنار و به جای آن افسران انگلیسی بگمارد.(16)
نگرانی مک دوناف مورد توجه مارلینگ نیز بود چرا که وی نیز می دانست که گرچه استاروزلسکی « و بیشتر فرماندهان تاکنون وفادار بوده اند... ولی شکی نیست که بسیاری از آنان در احساس ناخشنودی روسها از دیدن نیروهای انگلیسی در شمال ایران شریک هستند.» با این حال وی معتقد بود که «اگر ما بخواهیم وفاداری تیپ قزاق را حفظ کنیم» باید دستمزدهایشان را که سخت بدان محتاجند بدون وقفه بپردازیم.»(17) تا ماه مه وزارت خارجه انگلستان به این نتیجه رسید که بهترین کار این است که نیروی قزاق را زیر نظارت مستقیم خود درآورد؛ از این رو به مارلینگ نوشت که « در زمان مناسب ( یعنی در مذاکره با حکومت ایران)... جایگزینی افسران روسی تیپ را با افسران انگلیسی به خاطر داشته باش.» در همین زمان به وی هشدار داده شد که « با این حال نباید کاری کند که جایگاه وثوق الدوله و حکومت مطلوب وی در تهران را به خطر بیندازد.»(18) این پیام دو پهلو در پی حمله بزرگ آلمان به فرانسه بود که از یک سو روسیه شوروی را به امضای قرارداد جداگانه ای با آلمان در برست لیتوفسک (Brest- Litovsk) وادار کرده بود و از سوی دیگر موجب تحریک جنبش های ضد انگلیسی در ایران شده بود. این رخدادها بیم و هراسی را در میان انگلیسی ها دامن زده بود که گمان می بردند در صورت بروز مشکلی در تهران، نیروی قزاق ممکن است « به دشمن بپیوندد»(19) بنابراین اگر طرح جایگزینی افسران روس با افسران انگلیسی به پیش نرود تیپ باید یا منحل گردد یا به استعداد اولیه خود یعنی «هنگ» تنزل یابد.
از دیگر موارد همکاری میان این دو، عملیات مشترک با نیروی ایران شمالی در سرکوب جنبش جنگل بود. نیروهای انگلیسی از هوا مواضع جنگلی ها را بمباران می کردند و نیروی قزاق نیز از زمین آنها را به تصرف خود در می آورد. افرادی که مظنون به همکاری با جنگلی ها بودند از سوی نیروی قزاق دستگیر و پس از یک محاکمه مختصر به اعدام محکوم می شدند. از این دوره به دوره وحشت استاروزلسکی هم یاد شده است.(20) برخی از این محاکمات نظامی در کنسولگری انگلستان برگزار می شد و استاروزلسکی نقش قاضی ارشد را برعهده داشت. در این زمان بود که انگلیسی ها موفق شدند وثوق الدوله را که فرد مورد اعتماد خود به شمار می آمد، به عنوان نخست وزیر به شاه تحمیل کنند و شاه هم که خود جیره خوار انگلیسی ها شده بود چاره ای جز تبعیت نداشت. به همین منظور انگلستان به هنگ قزاق و تجارب آن نیاز داشت و با گسترش آن به تیپ، هر چه بیشتر در مسیر سیاست خود بهره برداری کرد.
سیاست کرزن و موافقت نامه 1919
احمدشاه برای سمت نخست وزیری تمایلی به وثوق الدوله، «نامزد انگلیسی»، نداشت بلکه به یکی دیگر از اشراف به نام صمصام السلطنه که دیدگاهش در نظر سر چارلز مارلینگ «اصلاً امیدوار کننده نبود» تمایل نشان می داد.(21) از این رو وزیر مختار انگلستان اقدام به ساماندهی تظاهراتی در خیابان های تهران کرد که بر ضد صمصام و به نفع وثوق به اجرا گذاشته شد. وی مطمئن بود که قزاقان با وجودی که وظیفه شان حفظ قانون و نظم در پایتخت بود اما برای این که حقوق و مواجب خود را از وی دریافت می کردند اقدامی بر ضد تظاهرکنندگان نخواهند کرد. اما این چنین نشد و قزاقان جمعیت را متفرق کردند. سرهنگ استوکس (Colonel Stokes) که در آن زمان مشاور نظامی هیأت نمایندگی انگلستان در تهران بود درباره این وقایع گزارشی برای رئیس ستاد ارتش انگلستان ارسال کرد که در آن آمده است: « نتیجه این است که تیپ قزاقی که حکومت انگلستان ماهانه تقریباً 50 هزار پوند برایش هزینه می کند هیجان و آشوب بر ضد کابینه ای را سرکوب کرده است که برایش 10 هزار تا 15 هزار پوند استرلینگ خرج شده است.» در پی این گزارش وزارت خارجه از مارلینگ خواست با استاروزلسکی وارد مذاکره شود و به وی تأکید کند مادامی که وی و کارکنان روسی زیردستش «حسن نیت خود را از طریق اقدام منطقی و پرتحرک در جایی که منافع انگلستان به خطر افتاده است نشان ندهد، ما دیگر نمی توانیم به کمک های خود ادامه دهیم.»(22)وزیر مختار در روز 16 ژوئیه 1918 در پاسخ نوشت: « من رابطه بسیار دوستانه ای با فرمانده تیپ قزاق دارم و اعتقاد کامل دارم که وی از انجام هر کاری که بر وفق منافع ما باشد کوتاهی نخواهد کرد.» درست بود که استاروزلسکی «کمک و اطلاعات بسیاری» به وی می رساند و «یک همکار وفاداری» برای وی بود اما این هم واقعیت داشت که استاروزلسکی تحت فرمان شاه بود و نمی توانست از فرامین وی که « باید از کابینه حمایت کند» سرپیچی نماید. از نظر مارلینگ علت اینکه تظاهرات به نتیجه مطلوبی نینجامید این بود که استوکس نتوانسته بود به خوبی آن را سازماندهی کند و از بروز « یک شکست ننگ آور» پیشگیری نماید.(23)
وقایع جبهه غربی که در بهار و اوایل تابستان به نفع دشمنان انگلستان در ایران تمام شده بود در این رمان به نفع انگلستان رقم می خورد و نه تنها جلوی آلمان ها سد شده بود بلکه پیشروی متفقین نیز شروع شده بود. از این رو در 6 آگوست 1918 شاه مصلحت دید که وثوق الدوله، نامزد «انگلیسی»، را به نخست وزیری بگمارد. سِر جان شاکبرگ (Sir Hogn Shuckburgh)، رئیس بخش سیاسی وزارت هندوستان، در یادداشت 8 آگوست خود نوشته بود: « بازگشت وثوق الدوله به قدرت، همان چیزی است که ما در ماه های گذشته برایش برنامه ریزی کرده بودیم. بادی که وی را به صدارت پرتاب کرد، از سواحل مارن (Marne) برخاسته بود.»(24)
در ابتدای اکتبر 1918 وثوق الدوله پیشنهاد کرد دست از بی طرفی برداشته، به همراه تیپ قزاق و متحد با انگلستان در جنگ با آلمان و متحدانش شرکت کند، اما در پرتو تسخیر دمشق از سوی آلنبی (Allenby) و شک و تردیدی که از نیات و مقاصد فرماندهان روسی تیپ قزاق می رفت انگلستان دیگر نیازی به چنین متحدی نداشت. علاوه بر این از نظر دولت انگلستان، هدف دولت ایران در طرح این پیشنهاد این بود که خود را در وضعی قرار دهد که بتواند به کمک آن وارد کنفرانس صلحی شود که انتظار می رفت در پی پیروزی متفقین برگزار گردد و در آن سرزمین های از دست رفته خود را در جنگ با روسیه و عثمانی طلب کند. و این در حالی بود که دولت انگلستان در تلاش بود یا قیمومت ایران را از طریق کنفرانس صلح یا تحت الحمایگی آن را از طریق امضاء موافقتنامه ای میان کاکس و وثوق الدوله که به جای مارلینگ مأموریت تهران را عهده دار شده بود به چنگ آورد که در هر دو حالت وجود تیپ قزاق و افسران روسی آن مسئله ساز بود. دولت انگلستان که موفق به روی کار آوردن وثوق الدوله شده بود از این نگران بود که مبادار با رشد یک جنبش خطرناک مخالف، تیپ قزاق از حمایت این حکومت سرپیچی کند.
در نشست کمیته شرقی انگلستان که در تاریخ 19 دسامبر 1918 تشکیل شده بود سیاست انگلستان درباره تیپ قزاق تبیین گردید که به گفته ژنرال مک دوناف این بود « که در درجه اول از دست نظارت روسی بر قزاقان ایرانی خلاص شویم و در درجه دوم اداره قزاقان ایرانی را ... در دستان انگلیسی ها بگذاریم.»(25) از این رو به کاکس اجازه داده شد نقش خود را به اجرا بگذارد و به استاروزلسکی بگوید: « تا وقتی که کابینه ای بر سر کار است و از حمایت و تأیید ما برخوردار است، ما در نظر داریم کمک مالی ماهانه خود را (به تیپ)، به جای پرداخت مستقیم، از طریق وزارت جنگ بپردازیم. این کار سبب می شود که وی احساس کند که موظف به حمایت از کابینه است.»(26)
کنفرانس صلحی که قرار بود در پاریس برگزار شود در شرف تشکیل بود. این کنفرانس باید درباره همه کشورهای خاور نزدیک و میانه تصمیماتی می گرفت، لرد کرزن، وزیر امور خارجه انگلستان، در آستانه پایان سال 1918 م یادداشت محرمانه ای درباره «خط مشی» حکومت انگلستان نسبت به ایران در کنفرانس تهیه کرد. هدف این بود که با در اختیار داشتن قیمومت ایران انگلیسی ها می توانستند با ادغام قزاقان و تفنگداران ایران جنوبی، یک نیروی نظامی متشکل و یکپارچه در کشور به وجود آورند. اجرای این کار « مشکلاتی را به بار خواهد آورد ... درست است که هنگ [تیپ] بدون کمک مالی روسیه فقط از پول انگلستان تأمین می گردد و همین به حکومت اعلیحضرت پادشاه انگلستان اهرام نظارتی می دهد، اما این موضعی در هم و برهم است چرا که افسران روسی که بر این نیرو نظارت دارند خود را به عنوان حافظان منافع حکومت آینده روسیه می دانند و انتظار دارند که حکومت آینده نیز سیاست روسیه قدیم را در ایران دنبال کند. اگر نیروهای کنونی ما از ایران خارج شوند، فرمانده تیپ قزاق به یک مستبدی تبدیل خواهد شد و هر حکومت ایرانی را که باب میل روسیه نباشد، سرنگون خواهد کرد. ... بنابراین ضروری است که به منظور ادغام تیپ در یک نیروی یکپارچه جدیدی، قیمومتی را از کنفرانس صلح طلب کنیم که به ما امکان دهد در زمانی که نیروهای ما هنوز در شمال غربی ایران حضور دارند، افسران انگلیسی را به جای افسران روسی بگماریم، چرا که اگر اقدام ما تنها متکی به تصمیم خودمان و مستقل از کنفرانس باشد، هر حکومتی که در آینده در روسیه حاکم شود مستمسک قوی تری بر ضد خواهد داشت.»(27)
مخالفت آمریکا و فرانسه در این کنفرانس، مانع از تحقق طرح لرد کرزن شد و دولت انگلستان به ناچار به فکر شیوه دوم افتاد. وثوق الدوله که به ظاهر برای کاهش مشکلات کشور دست استقراض به طرف انگلستان دراز کرده بود با شرط لرد کرزن برای در اختیار قرار دادن امور مالی و نظامی ایران به دولت انگلستان موافقت کرد و به این ترتیب موافقت نامه تحت الحمایگی ایران را در 9 آگوست 1919 با سرپرسی کاکس امضا کرد. در این موافقت نامه ضمن تأکید بر تضمین استقلال و تمامیت ارضی ایران از سوی دولت انگلستان، این دولت متعهد شده بود که « به هزینه حکومت ایران» هر چه «مشاور متخصص» که « پس از مشورت میان دو حکومت» لازم شناخته شود برای «ادارات متعدد هیأت حاکمه ایران... تأسیس نیروی متحد الشکل»، برای توسعه ارتباطات از طریق «ساختمان راه آهن و دیگر اشکال حمل و نقل» و برای اصلاح «تعرفه های موجود گمرکات ... تأمین کند.»(28) لرد کرزن در نطقی در جلسه هیأت دولت انگلستان در روز امضای این موافقت نامه اهداف و برنامه اجرای آن را چنین بیان کرده بود:
موقعیت جغرافیایی ایران و منافع ما در آن جا و امنیت امپراتوری به ما اجازه نمی دهد که به سرنوشت ایران بی علاقه باشیم؛ همان طور که در 50 سال اخیر نبوده ایم. به علاوه اکنون مسئولیت حمایت بین النهرین را داریم و از این راه هم در سوی باختر ایران با آن کشور هم مرز شده ایم و نمی توانیم اجازه بدهیم که بین سرحدات هند امپراتوری در بلوچستان و مرزهای تحت الحمایه جدید ما یک محیط بی نظم و کانون تحریکات دشمنان و آشفتگی سیاسی و اقتصادی وجود داشته باشد. از طرف دیگر چنانچه ایران را به حال خود بگذاریم، بیم آن می رود که نفوذ بلشویکی از شمال به سراسر کشور نفوذ کند و نیز ما در جنوب غربی ایران منابع بزرگی از میدان های وسیع نفت در اختیار داریم که مورد بهره برداری نیروی دریایی امپراتوری می باشد و سبب علاقه خاص ما در این قسمت از ایران می گردد. با توجه به این اوضاع و احوال، وزارت خارجه و اداره هندوستان بالاتفاق ابراز تمایل نموده اند که ترتیبی اتخاذ شود که بدون نظارت مستقیم در امور داخلی ایران یا قبول مسئولیت های سنگین مالی بتوانیم کارشناس یا مستشار به ایران اعزام داریم تا قادر به تجدید سازمان خود شوند. مطابق این موافقت نامه ما تعهد می کنیم که به خرج دولت ایران کارشناس و مستشار برای رشته های مختلف در اختیارشان بگذاریم. مثلاً دولت ایران مایل است که نیروی نظامی متحد الشکلی به وجود آورد. ما تعهد می کنیم افسرانی را که برای ترتیب و تنظیم چنین نیرویی لازم است به ایران گسیل داریم. به علاوه خزانه داری موافقت دارد دو میلیون لیره به رسم مساعده به دولت ایران بدهد. ... رسماً تصریح شده است قسط اول این مبلغ وقتی پرداخته می شود که مستشاران مالی انگلیس کار را در دست بگیرند. در قسمت های دیگر موافقت نامه پیش بینی شده است که از ایران در خصوص دعاوی و مطالباتی که دارد پشتیبانی نماییم.(29)
دولت انگلستان به محض امضای وثوق الدوله و بی آنکه منتظر تصویب موافقتنامه در مجلس شورای ملی بماند اقدام به اعزام ژنرال دیکسون و آرمیتاژ اسمیت، سران هیأت های نظامی و مالی خود کرد تا کار بازسازی ارتش و خزانه داری را آغاز کنند. یک گروه از مهندسان انگلیسی هم برای ساختمان راه آهن اعزام شدند. این موافقتنامه از نظر جورج لنچافسکی چیزی جز « وسیله تبدیل ایران به تحت الحمایگی»(30) و به تعبیر جواد شیخ الاسلامی، « یک رژیم مستشاری و یک وسیله غیرمستقیم برای تسلط بر ایران» بیش نبود.(31) پیتر آوری هم که انتظار داشت این موافقت نامه « خوشبختی را برای ایران تضمین کند» اشکال این خوشبختی را در «تحت قیمومت بریتانیای کبیر» قلمداد کرده است.(32) به این ترتیب انگلستان امیدوار بود که بتواند نیروی قزاق ایرانی را که وفاداری اش مورد شک و تردید بود در یک نیروی متحد الشکل ملی ادغام کند. مورخ رسمی انگلستان وضعیت قزاقان را در اواسط سپتامبر 1918 به این شرح خلاصه کرده است:
حکومت اعلیحضرت (انگلستان) همچنان حقوق تیپ قزاق ایرانی را تأمین می کرد و چندی پیش در اوایل این ماه پیشنهاد شرهنگ استاروزلسکی، فرمانده را برای افزایش نیرو از 6000 نفر به 12000 نفر پذیرفته است تا بتوانند در مقابل ترک ها مقاومت کنند. اما در پاسخ، ژنرال مارشال (General Marshall) (فرمانده نیروهای انگلیسی در بین النهرین) نسبت به قزاقان ایرانی اظهار بی اعتمادی کرده است و او مایل است که عملیات خود را بدون مشارکت آنان انجام دهد و اینکه حضور آنان تنها موجب سرافکندگی خواهد شد.(33)
ژنرال مالسون (General Malleson) که فرماندهی نظامیان انگلیسی اعزامی از هندوستان به مشهد را که در حوالی مرز شمال شرقی ایران مستقر بودند برعهده داشت، پس از عقب نشینی روس ها از منطقه، توجه سیملا (Simla) را به دیدگاه دیپلمات های روسی وابسته به رژیم گذشته که همچنان سمت های خود را در ایران نگاه داشته بودند (و در ارتباط با همقطاران خود در تیپ قزاق بودند) این چنین جلب کرد: «قطعاً نه کنسولگری روسیه در اینجا (مشهد) و نه هیأت نمایندگی در تهران، آن گونه که از پیام ها ملاحظه کرده ام، کمک زیادی نمی توانند بکنند... همه این افراد به نظر منتظر زمانی هستند که بخش اعظم ایران دوباره به زیر چکمه روسها برود.»(34) گزارش کاکس از انتشار این موافقتنامه هم حاکی از بروز «نشانه هایی از نارضایتی» در میان افسران تیپ قزاق بود که « اگر پرداخت (کمک به تیپ قزاق) در این زمان قطع شود ... یک نارضایی واقعی فوری نیز به آن بلاتکلیفی که طییعتاً (به خاطر موافقتنامه) به وجود آمده علاوه می گردد.»(35)
کاکس، وزیر مختار انگلستان، در پیام 29 آگوست خود این هشدار را با آب و تاب بیشتری بیان کرده بود. به نوشته وی هنگامی که اخبار موافقتنامه برای اولین بار به بیرون درز کرد، سرهنگ استاروزلسکی با کابینه ایران در این باره به مذاکره پرداخت و « با لحنی آمیخته با مسخره و تهدید» گفت که افراد او هرگز زیر نظر افسران ملیت دیگر خدمت نخواهند کرد و اگر با چنان وضعی مواجه گردند ممکن است که ایران را ترک کنند و به دنیکین بپیوندند « یا حتی بلشویک شوند.» کاکس با استاروزلسکی صحبت کرد تا وی را مطمئن سازد که « هیچ اقدام عجولانه ای» برای ایجاد یک فرماندهی انگلیسی در تیپ قزاق اندیشیده نشده است. اما عقیده اش را چنین به مسئولان دولت متبوع خود فرستاد: افسران روسی هیچ گاه به ضعیت جدید تن نخواهند داد مگر اینکه در این باره دستورالعمل هایی ار سوی سازانف (که در پاریس حکومت در تبعید تشکیل داده بود) یا دنیکین به آنها ابلاغ گردد. « یا در صورت دیگر مگر اینکه ما نیروی کافی در دسترس داشته باشیم که در صورت اقتضای شرایط آنها را بدین کار مجبور سازیم.» در همان حال باید پذیرفت که « از زمانی که ما به جای پرداخت مستقیم کمک مالی به استاروزلسکی، از طریق کابینه (تهران) شروع به این کار کردیم، استاروزلسکی خیلی بیشتر از گذشته تابع نخست وزیر (ایران) و خود من شده و در خلال عملیات جنگل یک همکاری صمیم میان او و مقامات نظامی ما برقرار شده است.»(36) کاکس در اوایل اکتبر 1919 نیز بر این نکته مجدداً تأکید کرد:
هیأت روسی، استاروزلسکی و دیگر عوامل روسی که ما با آنها در ایران در ارتباط هستیم یادگاران رزیم گذشته هستند و به این امید زنده هستند که روسیه در ایران دوباره به خودش بیاید. موافقننامه ما با ایران کاملاً مغایر با برداشت آنها از منافع روسیه است و وقتی که استاروزلسکی اظهارات خصمانه با موافقتنامه را از دهان لنین و حکومت آذربایجان نقل می کند به معنی این است که او واقعاً خودش و افراد زیر فرمانش چنین تمایلی دارند.
از نظر دولت انگلستان پس از غلبه بلشویک ها بر نیروهای ضد انقلاب، نیاز به تیپ قزاق به عنوان تنها نیروی کارآمد کشور دو چندان شد تا حدی که خطر فرماندهان روسی نیز نادیده گرفته شد. کاکس در 30 سپتامبر مهم ترین نکات گزارش استاروزلسکی را درباره وضعیت استان های شمالی که برای نخست وزیر ایران تهیه کرده بود به لندن مخابره کرد. فرمانده تیپ قزاق نسبت به خطرات خارجی که ممکن است به زودی دست به دست نارضایتی داخل بدهد هشدار داده بود. وی پیشنهاد کرده بود تیپ در گیلان و آذربایجان ایران که خطر حمله بلشویک ها در آینده نزدیک محتمل است متمرکز شود و در این مناطق حکومت نظامی اعلام گردد و اداره امور شهری نیز در اختیار وی قرار داده شود. به نظر استاروزلسکی انگلستان باید هزینه این کار را بپردازد چرا که دفاع از این مناطق در راستای منافع او می باشد.(37)
از نظر کاکس دولت انگلستان باید با احتیاط کامل با تیپ قزاق برخورد می کرد زیرا «مادامی که آنها با نیروی دیگری عوض نشده اند یا مادامی که یک شکل جدید به آنها داده نشده است، خدمات آنها مورد نیاز است.»(38) تیپ قزاق تنها نیروی ایرانی قادر به ایستادگی در مقابل تهاجم بلشویکی بود و انگلستان مجبور بود که از این تیپ در برابر سیل خروشان بلشویسم که با تعقیب نیروهای دنیکین هر لحظه به مرزهای ایران شمالی نزدیک تر می شد استفاده نماید. از سوی دیگر بیش از این نمی شد نیروهای انگلیسی و هندی را در ایران نگاه داشت. علاوه بر فشار مردمی برای بازگشت نظامیان به کشور خود و کاهش هزینه نظامی، یک موضوع قابل توجه دیگر نیز مطرح بود. وزیر هندوستان در 5 ژانویه 1920 به کرزن گفته بود که آنچه او « سیاست ضد محمدی» لندن می نامد آن چنان تأثیر بدی در هندوستان داشت که « من واقعاً نمی دانم چقدر می توانیم روی نیروهای هندی برای ایستادگی در هر جنگی در ایران اتکا بکنیم.»(39)
در یک نشست مهم کمیته شرقی کابینه(40) که در 12 ژانویه برگزار شد و کرزن هم در آن حضور نداشت، فرمانده ارتش امپراتوری انگلستان که مورد حمایت چرچیل نیز بود اعلام کرد که حفاظت از جمهوری های قفقاز (که خط باکو- باتوم را در دست داشتند) خارج از توان نظامی انگلستان است و اگر بلشویک ها به ایران یورش ببرند، دفاع از استان های شمالی ممکن نخواهد بود. اوستن چمبرلن (Austen Chamberlain) که در نبود کرزن ریاست نشست را برعهده داشت نتیجه گرفت نیروهایی که خطوط مقدم در ایران شمالی را در دست دارند در صورتی که مورد حمله قرار گرفتند باید به قزوین و بیرجند عقب نشینی کنند.(41)
در چنین وضعیت بسیار سستی بود که هیأت نظامی انگلستان به سرپرستی ژنرال دیکسون کار خود را در ایران شروع کرد. وابسته نظامی انگلستان در این باره توضیح می دهد: تاکنون سرهنگ استاروزلسکی از ژنرال دیسکون دعوت نکرده که از تیپش بازدید کند و اجبار وی به این کار نیز به مصلحت نمی باشد... با این همه شرهنگ استاروزلسکی اعلام آمادگی کرده که تمامی اطلاعات مورد نیاز وی را درباره تیپ تهیه و تسلیم کند.» وی اضافه کرد که « در میان افسران ایرانی یک انجمن مخفی برای دشمنی با انگلیسی ها تشکیل شده است و از این دیدگاه طرفداری می کند که تیپ قزاق زیر فرماندهی مستقیم شاه قرار دارد و فرماندهی آن نیز تغییر نخواهد کرد مگر به فرمان شاه.»(42)
بهانه حمله بلشویکی به پادگان انگلیسی بندر انزلی وقتی فراهم شد که تعدادی از کشتی های جنگی ناوگان دنیکین به آنجا پناهنده شدند. معلوم بود که بلشویک ها دیر یا زود برای تصاحب آنها اقدام خواهند کرد و به این ترتیب وارد درگیری با حامیان انگلیسی وی خواهند شد و از دست هنگ انگلیسی - هندی مستقر در ایران شمالی نیز کاری ساخته نبود چرا که وزارت جنگ انگلستان در 25 فوریه دستورالعمل کابینه را به سر فرماندهی بین النهرین ابلاغ کرده بود. برطبق آن « هیچ قصدی برای ایستادگی در انزلی در صورت حمله جدی وجود ندارد و شما باید مقتضیات خود را جوری ترتیب دهید که عقب نشینی یگان شما حتمی باشد.»(43) در همین حال احتمال زیادی وجود داشت که بلشویک ها بخواهند استان های ساحلی ایران در دریای خزر را به اشغال خود درآورند که بسیار فراتر از تصرف کشتی های روس های «سفید» یا اخراج نیروهای انگلیسی بود.(44)
بهار در حال آمدن بود و یخ های دلتای استراخان به زودی آب می شد. کاکس در این زمان اعلام کرد که « حالا وقت گلاویز شدن فوری به مشکل قزاق فرا رسیده است به طوری که اگر بتوانیم پیش از آنکه بازگشایی ولگا به بلشویک ها اجازه اجرای طرح هایشان را بدهد باید این عامل خطر احتمالی را از میان برداریم.» از استاروزلسکی بی پرده پرسیده شد که آیا وی با هیأت نظامی انگلستان همکاری خواهد کرد؟ جواب شنیده شد که وی هیچ اختیاری درباره تغییر در وضعیت تیپ که «مبتنی بر قراردادهایی است که از نظر او همچنان معتبر است» ندارد. همکاری وی در نابودی تیپ « به منزله قربانی کردن خائنانه منافع روسیه خواهد بود.» حکومت ایران هم که در این زمان می پنداشت در صورت عقب نشینی انگلیسی ها، هیچ پشتیبانی جز تیپ قزاق وجود نخواهد داشت، از انحلال یا تحریک تیپ پرهیز می کرد. از این بدتر برای انگلستان متصور نبود که تیپ به بلشویکها بپیوندد.
پیش روی روسیه و ناتوانی انگلستان
پیش روی های بلشویک ها در شمال قفقاز و آسیای مرکزی در ماه های نخست 1920 به وضوح آشکار کرد که آنان بر روسیه چیره شده اند و در نتیجه حکومت ایران نه تنها باید به طور جدی به فکر شیوه جدیدی از رفتار با همسایه جدید خود باشد بلکه در صورتی که بخواهد روابط خوبی با روسیه برقرار کند باید موافقتنامه 1919 خود با انگلستان را نیز فسخ نماید. بازرگانان استان های ساحلی خزر به همراه خوانینی که زمین هایشان در این استان ها محصول صادراتی تولید می کرد همگی علاقه داشتند که یک بار دیگر بتوانند بازارهای سنتی خود را در روسیه زنده کنند. حکومت هم خوشحال بود که مجدداً با دریافت عوارض از این محصولات، درآمد گمرکی خود را آغاز کند.با آمدن بهار و تاخت و تاز بلشویک ها، بی قراری انگلیسی ها درباره تیپ قزاق نیز شدت گرفت. در نشست کنفرانس میان بخشی درباره امور خاورمیانه که در 17 مارچ برگزار شد، کرزن در حالی که استاروزلسکی را به عنوان « یک منبع آشکار خطر برای ما توصیف می کرد خواستار توقف کمک مالی به تیپ قزاق شد. ژنرال رادکلیف (General Radcliffe)، رئیس اداره عملیات نظامی در وزارت جنگ انگلستان هم موافق بود و وجود تیپ قزاق را «یکی از دلایل اصلی برای حفظ نیروی ایران شمالی» می دانست.(45) بر طبق مصوبات این نشست بود که کمک مالی به تیپ پس از پرداخت ماه مه متوقف گردید.(46) کمک مالی که در ابتدا به امید مهار استاروزلسکی اختصاص یافته بود، اینکه به امید اینکه به کار وی پایان دهد قطع گردید و احمد شاه مجبور شد که هزینه تیپ را از جیب خود بپردازد.
درک انگلستان از ارزش نظامی تیپ قزاق باعث شد که در فکر نابودی آن برآید چرا که اقدام احتمالی استاروزلسکی در صورت ورود بلشویک ها به سرزمین ایران در هراس بود. سرفرماندهی نیروی ایران شمالی در 16 آپریل به بغداد گزارش کرد که « در خلال چند ماه آینده» ممکن است مجبور به جنگ « در دو جبهه متفاوت گردد: (1) در منطقه انزلی در مقابل بلشویک ها و (2) در تهران در مقابل تیپ قزاق. چرا که اگر من وضعیت را درست درک کرده باشم، یورش به انزلی به احتمال بسیار می تواند نشانه ای برای کودتای استاروزلسکی و نیروهای آن در تهران باشد.»(47) لرد دربی راین زمان در گزارشی به کرزن دیدگاه وزیر خارجه ایران را تشریح کرد: « چیزی در میان مخالفان حکومت در تهران، هنگ [تیپ] قزاق و هیأت نمایندگی فرانسه در جریان است تا اتفاقی را در آینده نزدیک ایجاد کند.»(48) اینکه استاروزلسکی مشغول بهره برداری از خصومت میان انگلستان و فرانسه بود و حالا سراسر امور خاورمیانه و نزدیک را به خود مشغول داشته است در واقع چیزی بود که در پیام کاکس در این زمان بدان اشاره شده است. وی در این باره نوشته بود: « یکی دو روز پیش استاروزلسکی به اطلاع نخست وزیر رساند که بونین (Bonin)، (وزیر مختار فرانسه در تهران) به وی اطلاع داده بود که جامعه ملل شناسایی موافقتنامه (انگلستان و ایران) را رد کرده یا قصد رد کردن آن را دارد.»(49)
در این زمان احمدشاه در پاریس به سر می برد و دربی در ملاقاتی با شاه ضرورت برکناری استاروزلسکی را مطرح کرد اما مورد قبول واقع نشد:
وی خیلی سرسخت و مصمم بود. با این که من به وی خاطر نشان کردم علیرغم اعترافات او به وفاداری به انگلستان، در برخورد اول که از وی خواسته شد سندی از احساسات خود بدهد از همنوایی با دیدگاه های انگلستان خودداری کرد و همچنان به مخالفت های خودش ادامه داد.(50)
بلشویک ها در اواخر آوریل باکو را به تصرف خود درآوردند و کاکس در 10 مه چگونگی واکنش روس های مقیم «ایران شمالی» به این واقعه را این چنین گزارش کرد:
صرف نظر از هراس هایی که برخی افراد درباره چگونگی گذران زندگی زیردست بلشویک ها دارند، جامعه روسی، به عنوان یک مجموعه، از عملیات بلشویکی در باکو سرافراز شده اند و مطمئن هستند که روسها حالا (سراسر) قفقاز و در نهایت وضع سابق خود را در ایران دوباره به دست خواهند آورد.
راه حل هایی که کاکس در پیش روی انگلستان می دید یا دستگیری و اخراج افسران روسی از ایران و خلع سلاح تیپ بود که نیروهای ژنرال بتمن- چمپین برای این کار کافی نبودند و یا به امید یک تغییر عقیده احتمالی در شاه اعلام کنند که کمک مالی به تیپ قطع شده است و وی باید از تعداد افراد تیپ بکاهد.(51) در این حال سرهنگ استاروزلسکی به اطلاع نخست وزیر ایران رساند که وی از پاسگاه مرزی خود در مرز آذربایجان شوروی خبری دریافت کرده که بلشویک ها آماده اند ادعای خود درباره کشتی های جنگی دنیکین را که وارد انزلی شده اند با استفاده از زور به کرسی بنشانند و مبارزه خود را برای بیرون کردن انگلیسی ها از ایران شمالی آغاز کنند.(52) سید ضیاء الدین طباطبایی، روزنامه نگار ایرانی طرفدار انگلستان، که از سوی وثوق الدوله به باکو اعزام شده بود تا وضعیت جدید را گزارش کند این اطلاعات را تأیید کرد. کاکس در این باره گزارش کرد:
وی بر نظر خود تأکید می کرد که مأموران بلشویکی در قفقاز از حضور ما در ایران شمالی به عنوان بهانه ای برای اقدام بر ضد ایران بهره برداری می کنند و عقیده شخصی خود را این گونه ابراز کرد که نیروی ما در انزلی که جز یک طعمه و بهانه برای بلشویک ها نیست، توانایی چندانی در مقابل یک حمله جدی آنها ندارد.
وی توصیه کرد پیش از آنکه یگان بندر انزلی در مقابل فشار بلشویکی مجبور به عقب نشینی شود خود فوراً به همدان عقب نشینی کند. اما از آنجا که هرگونه عقب نشینی نیروهای انگلیسی می توانست « موقعیت مسلطی را برای استاروزلسکی فراهم کند»(53) سر فرماندهی نیروی ایران شمالی از این کار خودداری کرد. ژنرال رادکلیف در یادداشت 13 مه تصریح کرده بود که استاروزلسکی « با حکومت روسیه شوروی کمال همکاری را می کند» و در نظر دارد « پرچم روسیه را به هر هزینه ای که باشد بر سراسر ایران شمالی به اهتزاز درآورد. انتظار می رود که وی از هر ابزاری که در اختیار دارد خواه با توطئه، خواه با زور برای بر هم زدن موضع انگلستان در اینجا استفاده کند.» از نظر وی با وجود احتمال یورش از جانب باکو، نیروی ایران شمالی به اندازه کافی توان مقابله همزمان با شش هزار نیروی مسلح در اختیار استاروزلسکی را نداشت.(54)
کاکس پس از مشورت با بغداد در این زمان توصیه کرد که نیروهای انگلیسی در شمال غرب ایران از مناطق ساحلی عقب نشینی کنند، ولی نه تا همدان بلکه تا قزوین. در قزوین آنها «آماده شوند که تکلیف خود را با تیپ قاق یکسره کنند و همزمان با تخلیه انزلی از نیروهای انگلیسی، دیگر بلشویک ها بهانه ای برای ورود به ایران نخواهند داشت.» اما بلشویک های که استرداد کشتی های دنیکین را بهانه قرار داده بودند در صبحدم 18 مه در نزدیک بندر انزلی نیرو پیاده کردند و پس از یک درگیری مختصر، ژنرال بتمن- چمپین، فرمانده انگلیسی را که اتفاقاً در آن لحظه در حال سرکشی از یگان خود بود مجبور به پذیرش شرایط آنان و عقب نشینی به قزوین کردند.(55)
در این زمان اتفاق عجیبی در بندر انزلی رخ داد که بدترین ظن و گمان انگلیسی ها از افسران روسی تیپ قزاق را مورد تأیید قرار می دهد. این اتفاق مربوط به گزارشی است که می گفت راسکولنیکف (Raskolnikov) ، فرمانده نیروی شوروی که در انزلی پیاده شده بود، پادگان انگلیسی ها را بر هم زده، کشتی ها را تصرف کرده بود. این گزارش به لنین مخابره شد:
سروان کندراتیف (Captain Kondratiev)، رئیس کارکنان تیپ قزاق ایرانی در دیداری که با ما داشت از طرف استاروزلسکی، فرمانده تیپ، اظهار داشت که فرماندهی روسی تیپ، خود را در اختیار حکومت روسیه قرار خواهد داد و از آنجا که در حال حاضر این به معنی حکومت شوروی است وی می خواست خود را به من معرفی کند و از من دستورالعمل های بیشتری دریافت کند. من وضعیت را برایش توضیح دادم و به فرمانده تیپ توصیه کردم در حالی که خود را کنار نگاه می دارد از همه نفوذ خود برای تحقق یک حکومت انقلابی موقت استفاده کند تا یک پیشروی بدون زحمت و خونریزی به سوی تهران انجام شود. من همچنین وی را از پذیرش مطلق هر افسر پیشین ارتش داوطلب (Volunteer Army) برای خدمت در تیپ منع کردم. کندراتیف حالا با این دستورالعمل ها به تهران بازگشته است. تیپ قزاق ایرانی شامل هشت، نه هزار قزاق است و تنها نیروی واقعی است که در اختیار تهران است. هزار و پانصد قزاق ایرانی که در رشت و زیر فرمان افسر روسی، بولاتسل (Bulatsel)، است، تبعیت خود را از رفیق میرزا کوچک (Comrade Mirza Kuchik) اعلام کرده اند.(56)
در میان نوشته های سروان پنفولد (Captain Penfold)، افسر رابطه با تیپ قزاق، یک «خلاصه اطلاعاتی» وجود دارد که یکی از مسائل مورد اشاره وی ترجمه ای از یک مطلب چاپ شده در وُنمور (Voenmor)، ارگان ناوگان ولگا- خزر بلشویک ها به تاریخ 1 جون 1920 درباره وقایع بندر انزلی است. در آن جا آمده است که «نمایندگان قزاقان ایرانی (تیپ استارزولسکی) به نزد ما آمدند و اعلام کردند که حاضرند خود را به طور کامل در اختیار ما قرار دهند.» و یک «فهرست از افسران تیپ قزاق» بدون تاریخ که در بایگانی 158/687. WO نگهداری شده از سروان کندراتیف یاد می کند که تا این زمان رئیس کارکنان بوده و « دو بار از سوی استاروزلسکی برای گفت و گو با بولوس (Bolos) به انزلی فرستاده شده بود. وی اکنن فرماندهی قزاقان در مازندران را بر عهده دارد و اعتقاد بر این است که در ارتباط با بولوس می باشد.»
انگیزه واقعی دیدار یا دیدارهای کندراتیف از بندر انزلی و رفتار غیر عادی بولاتسل در رشت، هر چه که باشد، موجب تقویت هراس انگلیسی ها از استاروزلسکی و نیز نگرانی آنها از احتمال روی آوردن افسران روسی تیپ به حکومت بلشویکی شد. همان طور که در گزارش راسکولنیکف آمده بود، بلشویک ها به چیزی بیشتری از تصرف کشتی های دنیکین و اخراج انگلیسی ها از بندر انزلی دل بسته بودند. میرزا کوچک خان هم برای گفت و گو با راسکولینکف و ارجونیکیدزه (Ordjonikidze)، یکی از رهبران بلشویک قفقاز، وارد بندر انزلی شده بود و نیروی اعزامی بلشویک نه تنها عقب نشینی نکرده، بلکه با نیروی تازه نفس و توپ اعزامی از باکو تقویت هم شده و همراه با جنگجویان میرزا کوچک خان پیشروی خود را به سمت رشت آغاز و در اوایل ماه جون، جمهوری شوروی ایران (Soviet Republic of Persia) را اعلام کردند. این برای انگلستان یک برهه تاریخی بود چرا که نیروهای بلشویک سرگرم اولین رخنه های مسلحانه خود به سرزمین هایی بودند که پیش از این بخشی از امپراتوری روسیه نبود.
پیامد فوری واقعه بندر انزلی، سقوط وثوق الدوله و به قدرت رسیدن مشیر الدوله به عنوان نخست وزیر بود. مشیر الدوله در 14 ژوئیه 1920 بیانیه ای صاد کرد و به دنبال آن دست به اقدامات فوری برای اصلاح وضع موجود زد. اولین اقدام وی توقف اجرای موافقتنانه 1919 بود که هنوز به تصویب مجلس نرسیده، اجرای آن را موکول به تعیین تکلیف قطعی آن از طرف مجلس کرده بود. بر همین اساس آرمیتاژ اسمیت و عده ای از مستشاران مالی انگلیس را تحت عنوان مأموریت و مرخصی از ایران بیرون کرد. علاوه بر این ضمن برقراری آزادی مطبوعات دستور داد افرادی که در مخالفت با امضای موافقتنامه مزبور تبعید شده بودند آزاد گردند.(57) اقدام بعدی مشیر الدوله بر کناری نزدیکان وثوق الدوله و کارگزاران طرفدار انگلستان از سمت های حساس از جمله وستهال سوئدی از ریاست نظمیه بود.(58) وی همچنین در مقابل اصرار انگلیسی ها ایستاد و از عزل استاروزلسکی صریحاً خودداری نمود.(59)
مشیر الدوله همچنین به منظور اجرای سیاست موازنه اقدام به اعزام سفیر فوق العاده و تام الاختیار به روسیه کرد تا زمینه انعقاد یک عهدنامه مودت و برقراری روابط سیاسی و اقتصادی را فراهم آورد. از این رو بود که لرد کرزن وزیر خارجه انگلیس در نطقی در 17 نوامبر 1920 در مجلس اعیان انگلستان ضمن تشریح موافقتنامه 1919 تعویق اجرای آن را نتیجه اقدامات نماینده دسته ملیون (مشیر الدوله) قلمداد کرد.(60) وی با برقراری ارتباط با بلشویک ها « نه تنها امیدوار بود که کمونیست های ایرانی را- که به تازگی کنگره نخستین خود را در گیلان « رها شده» برگزار کرده بودند- از حمایت خارجی محروم کند، بلکه سیاست خارجیایران را به سمتی هدایت کند که بیشتر ملی گرایان آن را حالت عادی محسوب می کردند.»(61)
پیامد دیگر روی کار آمدن مشیر الدوله، جایگزینی هرمن نورمن (Herman Norman)، به جای کاکس در هیأت نمایندگان انگلستان در تهران بود، کاکس به مقام مأمور عالی رتبه در بغداد گماشته شده بود تا بر دولت تازه تأسیس عراق در بین النهرین که از سوی مخالفان مورد تهدید بود نظارت کند. نورمن هم مأمور شده بود تا با فشار بر شاه برای برکناری افسران روسی، زمینه لازم را برای ترتیبات تازه ای که با شرایط جدید سازگار باشد فراهم نماید.
شاه پیشنهاد کرد تیپ برای جنگ با بلشویکها و متحدان محلی آنها به گیلان فرستاده شود. نورمن « از این وضع ناراضی بود چرا که استاروزلسکی به ارتباط با بلشویک ها شهرت داشت و احتمال داشت که به شکست کامل این نیرو بینجامد.»(62) در حالی که از نظر احمدشاه تیپ قزاق «مردمی ترین نیرو در کشور بود» نورمن «اصرار می کرد که اگر استاروزلسکی از پذیرش برکناری خودداری کند، می توان با استفاده از زور وی را مجبور به درک موضوع نمود. آنگاه وی تسلیم را بر بازداشت مفتضحانه و اخراج از کشور ترجیح خواهد داد. اما شاه معتقد بود که برعکس، وی برای اینکه ثابت کند که پیش از تسلیم نهایت تلاش خود را برای روسیه به عمل آورده است تا به آخر خواهد جنگید.»(63)
در همین زمان و پیش از آغاز سفر به اروپا بود که احمدشاه« به دنبال سرهنگ استاروزلسکی فرستاد و به وی سفارش کرد که در مدت غیبت شاه از هر فرمان حکومت ایران مبنی بر ترک فرماندهی خویش سرپیچی کند. سرهنگ باید در قبال هر فرمانی که از اروپا به وی می رسید حتی اگر به امضای خود شاه نیز رسیده باشد موضع مشابهی اتخاذ می کرد و اگر حکومت ایران سعی کرد وی را مجبور به اطاعت کند با استفاده از زور در مقابل آن ایستادگی کند.»(64)
ناتوانی انگلستان برای مقاومت- چه رسد به پس زدن- هر تهدید جدی از آن سوی خزر حالا بیش از هر وقت دیگر برای وزارت جنگ انگلستان که با مسئولیت های سنگینی در ایرلند و بین النهرین مواجه بود، آشکار شده بود. سِر هنری ویلسون خاطرات خود را درباره نشست کابینه مورخ 18 جون چنین بازگو کرده است:
من برای خودم یک بیانیه کامل و بلند بالایی نوشته بودم که به اینجا می رسید که صرف نظر از انگلستان، مصر و هندوستان، من برای اجرای سیاست کابینه در ایرلند، قسطنطنیه، فلسطین، بین النهرین و ایران نیروی کافی ندارم.... بیانیه من برای عقب نشینی از ایران، کرزن و میلنر(Milner) (وزیر مستعمرات) را به زانو درآورد و کاملاً معلوم بود که اگر عملی شود آنها استعفا خواهند داد.(65)
سیاست کرزن در این زمان دستخوش انتقادهای تندی در مطبوعات انگلستان نیز شده بود. دیلی اکسپرس (Daily Express) مورخ 21 جون 1920 کرزن را برای تعقیب «امپریالیسم گسترده پالمرستون (Palmerston) بدون منابعی که پالمرستون در اختیار داشت» سرزنش می کرد و نوشته بود بدون توجه به «محدودیت های جیبمان و نفراتمان» سیاست او « امپراتوری زخمی را به حالت مرگ» انداخته است. هیچ گریزی نبود و باید از قزاقان به عنوان جانشینی در نبرد شمال ایران استفاده می شد. نورمن در 26 جون گزارش کرد که نخست وزیر ضرورت «تنبیه فوری جنگلی ها برای جلوگیری از گسترس بلشویسم و شورش» را به وی متذکر شد و اینکه «تیپ تنها نیروی در دسترس است که توانایی اجرای این مأموریت را دارد.»(66) شورش تحت حمایت بلشویک ها در گیلان به استان همسایه در دریای خزر یعنی استان مازندران (که به تهران نزدیک تر بود) هم رسیده بود و حکومت ایران درخواست فوری داشت که قزاقان را برای مقابله با این تهدید اعزام کند. عملیات نیاز به پول داشت و نورمن دست نیاز به حکومت انگلستان دراز کرد که کمک مالی خود را آغاز کند.
البته من کاملاً آگاهم که [این] درخواست... برای حکومت اعلیحضرت پادشاه انگلستان ناخوشایند است ولی مطمئنم که به جای آنکه تهران را برای تسخیر بلشویک ها خالی کنیم می توانیم اعتراض های آنان را خاموش سازیم.(67)
پرداخت ها با بی میلی از سر گرفته شد (68) و نیروی قزاق به تعداد لازم و با فرماندهی استاروزلسکی برای فرونشاندن شورش مازندران اعزام شد. از آنجا که استاروزلسکی فرمانده «تنها نیروی نسبتاً مؤثر در اختیار حکومت ایران» بود، حکومت ایران چاره ای نداشت که فرماندهی این لشکرکشی را به وی بسپارد و از نظر انگلستان هم با وجود مخالفت هایی، این چنین انتظار می رفت که استاروزلسکی برای بقای سمت خود هم که شده نهایت تلاش خود را برای موفقیت این لشکرکشی خواهد کرد.(69)
عملیات نظامی در ایران در این زمان دستخوش ملاحظات سیاسی ناشی از گفت و گوهای کراسین، رئیس هیأت نمایندگی شوروی در مذاکره با مقامات انگلیسی، در لندن نیز شده بود. کرزن شرطی را برای ادامه گفت و گوها گذاشته بود که شوروی ها باید از اقدام خصمانه نظامی بر ضد منافع انگلستان در ایران خودداری کنند و شوروی ها نیز آمادگی خود را برای پذیرش این شرط اعلام کرده بودند.(70) در نتیجه، وزارت جنگ با طرح نورمن برای اقدام آفندی در گیلان موافق نبود و به بغداد گفته شده بود که «عملیاتی که شامل پیشروی به سوی رشت باشد تأیید نمی شود.»(71) به این ترتیب بی آنکه نیروی انگلیسی ایران شمالی شرکتی در عملیات جنگی داشته باشد، استاروزلسکی موفق شد حاکمیت تهران را بر مازندران برقرار کند و به افتخار دریافت شمشیر الماس نشان از شاه نایل گردد.(72) از نظر نصرالله فاطمی:
اهمیت پیروزی نیروهای ایرانی بر نیروهای بلشویک در مازندران صرفاً به خاطر خود پیروزی نبود بلکه بیشتر به خاطر استقلال عملی بود که ایرانیان برای پیروزی به خرج دادند. برای اولین بار پس از توافق 1907 انگلیس و روسیه بود که ایران به صورت یک حکومت مستقل عمل می کرد.(73)
وابسته نظامی انگلیس همواره اصرار می کرد که نیروهای ایران شمالی باید در جبهه گیلان اقدامی بکنند که با دستاوردهای قزاقان در مازندران برابر بکند. او اشاره می کرد که جدیت خطر شورشیان در گیلان به این خاطر بوده که جنگلی ها و کارگران ایرانی تبعیدی که در باکو جمع شده بودند و برای تقویت چهره «ارتش سرخ ایران» به داخل مرزهای ایران گسیل می شدند تحت فرماندهی افسران توانمند روسی قرار داشتند و از سوی نیروهای روسی تجهیز می شدند.(74) بتمن- چمپین برای آخرین بار در 29 جولای از طریق بغداد درخواست خود را به مقامات ارشد سیاسی رساند. او از حرکت به سمت رشت منع شده بود، اما این پیشروی برای موفقیت طرح حکومت ایران در بازگرداندن نظم به گیلان ضروری بود.
و اگر ما این کار را انجام ندهیم، سرهنگ استاروزلسکی... باید ترتیب اعزام نیرو [برای حمله] از این خط را بدهد. اگر این اتفاق بیفتد و عملیات با پیروزی همراه شود به اعتبار نظامی ما آسیب وارد می شود و به همین میزان نیز بر عزم و اراده استاروزلسکی افزوده می شود. او به یک قهرمان مردمی تبدیل می گردد و خذفش دشوار خواهد شد.(75)
کرزن، وزیر خارجه انگلستان که از خودداری همکاران خود در وزارت خزانه داری و جنگ برای تأمین پول و نظامیان کافی برای اجرای سیاست های خود ناامید شده بود به نورمن نوشت که اکنون در واقع استاروزلسکی «ارباب صحنه» است در حالی که «وضعیت که بریتانیای کبیر در آن قرار داد تحقیر کمی نیست.» این در حالی بود که انگلستان کمک مالی به تیپ را بر عهده گرفته بود اما این تیپ قدمی در راه منافع انگلستان بر نمی داشت.(76)
در نهایت به نیروی ایران شمالی اجازه داده شد که منجیل را مجدداً اشغال نمایند ولی از آن جلوتر نروند.(77) کرزن مطمئن بود که این تغییر بسیار محدود در سیاست نظامی بریتانیا در ایران می تواند آثار سیاسی دراز مدتی برای بریتانیا به ارمغان آورد. او به نورمن گفت که حکومت ایران را بر آن دارد که تا پایان اکتبر مجلس را برای تصویب موافقتنامه 1919 انگلیس و ایران تشکیل دهد. در این صورت مأموران نظامی بریتانیا می توانند بر پایه و اساس مناسب تری به کار خود ادامه دهند. «آنگاه باید با استاروزلسکی تسویه حساب کنیم.»(78)
در حالی که حکومت ایران مشتاق بود که انگلستان نقش کاملی در پیروزی گیلان بر عهده گیرد از این نگران بود که کمک این کشور آشکار شده و بهانه ای به دست بلشویک ها بدهد تا برای رویارویی با امپریالیسم بریتانیا اقدام به تقویت نیروهای نظامی خود در گیلان بکنند. از این رو ترتیبی داده شد که قزاقانی که از مازندران حرکت کرده و در حال حاضر در مواضع پشت نیروهای ایران شمالی مستقر شده بودند، ابتدا وارد منجیل و دو روز بعد نیروهای انگلیسی وارد شهر شوند. استاروزلسکی که از منجیل گذشته و به سمت رشت در حال پیشروی بود بدون کمک نیروی ایران شمالی در 23 آگوست رشت را نیز به تصرف خود درآورد. قزاقان 500 اسیر گرفته بودند که همگی سربازان تیپ یازدهم ارتش (قزاق) شوروی بودند.(79) این پیشروی همزمان به شکست ارتش سرخ در جبهه لهستان شده بود و ارتش سرخ در همه جبهه ها به وضعیت عقب نشینی کامل درآمده بود.
زمانی که استاروزلسکی برای پیشروی به سمت انزلی پافشاری می کرد، وابسته نظامی بریتانیا به وزارت جنگ نوشت: « شکست حقارت بار دشمن در رشت از دست نیروهای ایرانی که از حمایت نیروهای انگلیسی نیز برخوردار نبودند... موجب از دست رفتن بیش از پیش اعتبار نظامی ما شده و این در حالی است که فرمانده روسی [تیپ قزاق] قهرمان دوران شده است.»(80) این ناخشنودی دولت انگلستان سبب شد قزاقان ایرانی در نبرد با نیروهای بلشویک در بندر انزلی تنها بمانند و در حالی که دیگر مهماتی برایشان باقی نمانده بود بعد از تحمل تلفات سنگین ناگزیر به عقب نشینی شوند.(81) برایان پییرس با استناد به یادداشت های جنگی نیروی ایران شمالی، احساس قزاقان را که مجبور به عقب نشینی به منجیل بودند این چنین بیان کرده است:
قزاقها فکر می کردند که انگلیسی ها شکست جنگ را به گردن قزاقان انداخته اند تا تیپ قزاق را تضعیف کنند. آنها نمی فهمند چرا انگلستان پیشروی نمی کند. ... قزاقان از دست انگلیسی ها به شدت عصبانی هستند و می گویند انگلیسی ها می خواهند ایران را برای خودشان تصاحب کنند؛ پس به محض اینکه از شرّ شوروی خلاص شدند انگلیسی ها را نیز بیرون خواهند کرد.(82)
نظامیان انگلیسی در ایران به دلیل سرسختی و اصرار کرزن در شرایط کاملاً نامساعدی قرار داشتند. آنان مجبور بودند در پست های خود بمانند و با دشمنی روبرو شوند که از مبارزه با او منع شده اند. آنان هرگز نباید انتظار نیروی کمکی داشته باشند؛ و تازه، هر لحظه هم ممکن است به خاطر عقب نشینی برخی واحدها به بین النهرین از همین هم که هست خوارتر و خفیف تر گردند. سر هنری ویلسون به ژنرال هالدین (Haldane) که در بغداد فرماندهی می کرد در 24 آگوست نوشته بود:
من شخصاً خیلی طرفدار خروج از ایران هستم... اما حکومت انگلستان به این موضوع توجهی نمی کند. بنابراین من مجبورم که دایماً به شما تلگراف بزنم که در آنجا بمانید گرچه من همواره علیرغم ناخشنودی وزارت امور خارجه شرط کرده ام که چنانچه احساس ضرورت کردی برای حفظ بین النهرین اختیار کامل داری که ایران را تخلیه کنی.(83)
در اول سپتامبر وزارت جنگ انگلستان به بغداد اطلاع داد که نیروهای ایران شمالی حداکثر تا بهار در ایران باقی خواهند ماند و در این فاصله نباید دست به عملیاتی فراتر از زنجان و منجیل بزند.(84) استاروزلسکی نیز که متوجه این بی تفاوتی انگلستان شده بود در گفت و گو با نورمن گفته بود که وی می داند که قصد نهایی انگلستان حذف سازمان مستقل تیپ قزاق به محض برطرف شدن خطر تهاجم بلشویکی است و به همین دلیل افسران روسی میل چندانی به ادامه جنگ ندارند و این در حالی است که برداشت رایج ایرانیان نیز از بلشویسم « به سادگی معنای مخالفت با انگلستان را می دهد». استاروزلسکی که به «طرح های مقابله با تیپ قزاق که سال پی میان حکومت اعلیحضرت انگلستان و حکومت پیشین ایران (در زمان وثوق الدوله) مطرح شده بود آگاه بود» در این گفتگو اظهار کرده بود: « خود را آماده کرده که با زور جلوی این کار را بگیرد و یکی از کارهای او ایجاد وقفه در ارتباطات با بین النهرین بوده است.» نورمن در این باره نوشته بود:
اگر به تیپ قزاق تضمینی داده شود که قصدی برای نابودی آن ندرایم در این صورت به وظیفه خود که همکاری با ما است کاملاً عمل خواهد کرد. در عین حال وی این واقعیت را پنهان نکرد که خود را ... به عنوان حافظ منافع روسیه در ایران نیز به حساب می آورد.
نورمن اضافه کرده بود که استاروزلسکی « به درستی فهمیده که امنیت ایران کاملاً به ناتوانی یا بی میلی حکومت روسیه شوروی برای اعزام نیروی کافی برای سرنگونی اش بستگی دارد و این موضوع تا زمانی که با شوروی به یک تفاهمی برای رها کردن ایران به حال خودش دست نیابیم همچنان ادامه خواهد داشت.»(85) استاروزلسکی به نورمن گفته بود که « فکر نمی کند که نیروهایش توان کافی برای پیشروی دوم به سوی رشت داشته باشند مگر اینکه نیروهای انگلیسی کمک فعالانه ای به وی بکنند.» « دستور قاطع مقام ارشد» مبنی بر ممنوعیت نیروی ایران شمالی برای هرگونه اقدام تهاجمی در تیپ قزاق به این صورت تفسیر می شد که انگلستان آشکارا قصد « قربانی کردن» قزاقان را دارد « تا آنها را تضعیف و سپس به راحتی منحل کند.»(86)
شکست قزاقان و عزل استاروزلسکی
در چنین وضعیتی و در 26 سپتامبر بود که ژنرال سِرادموند آیرونساید (Ironside) به جای بتمن- چمپین، فرماندهی نیروهای ایران شمالی را برعهده گرفت. در این زمان دو نکته معلوم بود؛ اول اینکه دولت شوروی می خواست از نقش خود در درگیری های گیلان بکاهد و دوم اینکه دولت انگلستان هم موافقت کرده بود تا آوریل 1921 نیروی ایران شمالی را از ایران عقب براند. اما از نظر آیرونساید باید چاره ای اندیشیده می شد که بعدها مانع مداخله گسترده تر شوروی در امور ایران می شد؛ چرا که اجرای موافقتنامه انگلیس و ایران و تشکیل یک ارتش تحت کنترل انگلستان « بدون واهمه از نیروی ایران شمالی در آغاز کار غیرممکن» بود و می باید « در اولین فرصت ممکن» و دقیقاً پیش از محو نیروی ایران شمالی به جای روسها، افسران انگلیسی را بر تیپ قزاق گمارده، « استاروزلسکی به طور قانونی اخراج گردد.» از نظر وی، کسی جز سرهنگ هادلستون (Colonel Huddlleston) که در این زمان در بین النهرین بسر می برد آمادگی این کار را نداشت. دیکستون، رئیس هیأت نظامی انگلیس، هم آن قدر خودش را درگیر سیاست های محلی کرده بود که مناسب این کار نبود.(87)وابسته نظامی نگران بود که زمان بای این جابه جایی کافی نباشد. اگر نیروی ایران شمالی، طبق برنامه بخواهد در آوریل عقب نشینی کند، « ایران برای چند ماه آینده در چنگ یک دشمن بیرونی قرار می گرفت»، چرا که حکومت تهران تا تصویب موافقتنامه انگلیس- ایران توسط مجلس به افسران انگلیسی اجازه نمی داد کنترل تیپ قزاق را در اختیار بگیرند. در آن زمان نمایندگان مجلس هنوز انتخاب نشده بودند و تا ژانویه مجلسی در کار نبود. تازه بعد از این هم ماهها طول می کشید تا نظم جدید به طور مناسب در تیپ پیاده شود؛ به ویژه تا وقتی که موافقتنامه به اجرا در نمی آمد «حکومت امپراتوری انگلستان از تأمین هر نوع مهمات جنگی خودداری می کرد.» آیا ممکن بود نیروی ایران شمالی تا سپتامبر 1921 باقی بماند؟(88) با توجه به وضعیت مالی انگلیس، تعهدات نظامی آن در بسیاری از نقاط دیگر و موضوع افکار عمومی، معلوم بود که حرکت پیشنهادی بر ضد استاروزلسکی در آینده نزدیک کار بسیار خطرناکی بود.
آیرونساید در دستورالعملی که در 13 اکتبر درباره نقش منجکل (Menjcol)، دسته پیش قراولان خود در منجیل، صادر کرد دیدگاههای خود را درباره قزاقها روشن نمود. وی گفت نباید قزاقها فراتر از جایی بروند که در صورت عقب نشینی اجباری، نیروهای ایران شمالی به دام بیفتند و «چنانچه نیروهای ایرانی تحت فرمان استاروزلسکی در زشت به مرام بلشویکی گرویدند باید نخستین سپر دفاعی در مقابل آنها بشوند.»(89) آیرونساید در 21 اکتبر به نورمن نوشته بود « من دوست دارم... توجه شما را به این واقعیت جلب کنم که در صورتی که نظام بلشویکی در اروپا سقوط بکند استاروزلسکی می تواند به یک مخالف احتمالی سر سخت ما تبدیل گردد.»(90) به نطر می رسد از نظر انگلستان و شخص آیرونساید چه بلشویک ها بتوانند وضعیت خود را تثبیت کنند،؛ چه نتوانند و ضد انقلابیون به پیروزی برسند، در هر حالت وجود یک میهن پرست روسی مثل استاروزلسکی یک تهدید جدی به شمار می آمد. به همین جهت بود که آیرونساید نه تنها از کمک به پیشروی نیروی قزاق در باز پس گیری انزلی خودداری می کرد، بلکه از هر فرصتی نیز برای ضربه زدن به حیثیت و افتخار این تیپ استفاده می نمود.
در وضعیتی که نه انگلستان حاضر به کمک بود و نه نیروی قزاق ایرانی و افسران روسی آن دل و دماغ جنگیدن را داشتند، تهاجم نیروی بلشویکی آنها را به عقب نشینی از رشت مجبور نمود. در این صحنه، قزاقها نه تنها روحیه خود را باختند، بلکه کمبود پول، چکمه و لباس مناسب برای نبرد در زیر یک باران سیل آسا و سرمای سخت نیز جانگاه شد. به نوشته یک افسر انگلیسی « آنها چندین هفته در زیر باران مداوم بسر برده و سنگرهایشان پر از مالاریا بوده است.»(91) و هنگامی که خسته و کوفته به منجیل رسیدند، به نوشته خود آیرونساید، «همگی تب داشتند»(92) در چنین شرایطی بود که آیرونساید، فرمانده جدید نیروی ایران شمالی دستور داد که هیچ تدارکاتی به آنان داده نشود. هدف این بود « سرهنگ استاروزلسکی خود به تنهایی با این گندکاری دست و پنجه نرم کند تا خلاص شدن از دستش خیلی راحت تر شود.»(93) استاروزلسکی هم که برای دیدن احمدشاه و گزارش جنگ راهی تهران شده بود بی خبر از سرنوشت پیش رو، نیروهای خود را در اختیار آیرونساید گذارد. آیرونساید هم از فرصت استفاده کرده دستور فرمانده قزاق را درباره محل اردو تغییر داد و آنها را در جایی مستقر کرد که بتواند کنترل بیشتری بر آنها داشته باشد. علاوه بر این یگان موتوری گورخاس و گایدس (Gurkhas and Guides Cavalry) را نیز مأمور کرد که قزاقها را در مسیر اردوگاه خود «از نزدیک زیر نظر قرار دهند.»
افراد با آرامش کافی وارد اردوگاه شدند؛ گرچه سروان جانشین فرمانده قزاق شکایت می کرد که تعداد زیادی نیروی انگلیسی و هندی سایه وار آنها را تعقیب کرده اند. اردوگاه تمام شب کاملاً زیر دیده بانی قرار داشت و یگان موتوری گایدس آماده بود که هر حرکتی در شب را توقف کند. ما شانس آوردیم که حیله ای را که برای روس ها به کار برده بودیم بدون مشکل به ثمر رسید. این ممکن بود به یک واقعه ناخوشایند همراه با تیراندزی بینجامد.(94)
عقب نشینی قزاق ها از رشت، وضع سرهنگ استاروزلسکی و افسران روسی را به کلی دگرگون کرده بود و او به چشم افسر بی کفایتی دیده می شد که ادامه کارش در فرماندهی نیروهای ایرانی برای کشور خطرناک به شمار می رفت. این زمان مناسبی برای انگلیسی ها بود که برای همیشه مسئله استاروزلسکی را حل نمایند. آیرونساید « به طور جدی پیشنهاد کرد که باید فرصت را برای خلاص شدن از دست این مردان نالایق و خطرناک غنیمت شمرد.» به نظر وی ضمن موافقت با برکناری سرهنگ روسی و افسران همکار او، « موقتاً مسئولیت پر کردن سمت های افسری و سازماندهی تیپ قزاق... به هزینه حکومت ایران» پذیرفته می شود. این نیرو تنها نیروی ایرانی است که ما می توانیم از آن برای محافظت از استان های شمالی و جبهه شمال غرب ایران استفاده کنیم. در شرایط موجود این تنها نیروی توانایی است که می تواند هسته ارتش جدید ایران که ما می خواهیم تشکیل دهیم، باشد.(95)
به همین منظور ایرونساید و نورمن از نخست وزیر ایران خواستند فوراً استاروزلسکی را برکنار کند و یک ایرانی را به فرماندهی تیپ بگمارد و افسران انگلیسی نیز در این کار به وی کمک کنند. نورمن هم تأکید کرده بود تا اقدامات مورد نظر به مرحله اجرا در نیاید، دولت انگلستان از پرداخت کمک های مالی خودداری خواهد کرد. جرج چرچیل، مسئول میز ایران در وزارت امور خارجه انگلستان، که خلاصه این مذاکرات را به نگارش درآورده بود این سیاست نورمن را به « یک خط مشی کاملاً جدیدی که نتیجه همفکری با ژنرال آیرونساید است» تعبیر کرد. از نظر کرزن، وزیر خارجه انگلستان هم که «استاروزلسکی تا دیروز یک قهرمان مزاحم بود» حالا به صورت « یک بزدل» درآمده است؛ و با توجه به ناامید شدن از تشکیل مجلس و تصویب موافقتنامه انگلیس- ایران و آماده شدن نیروی ایران شمالی برای ترک ایران، باید فوراً مخالفان روسی موافقتنامه، برکنار و افسران انگلیسی در سمت های مهم فرماندهی نیروهای قزاق گمارده شوند.(96)
اما زا آنجا که احمدشاه و مشیرالدوله، نخست وزیر، زمان را برای برکناری افسران روس مناسب نمی دیدند و انتصاب یک افسر انگلیسی به فرماندهی تیپ قزاق را خلاف سیاست موازنه منفی میان همسایگان شمالی و جنوبی خود تلقی می کردند با این درخواست نورمن مخالفت کردند و در نتیجه نورمن دست به استفاده از ابزار فشار مالی برد؛ و با وجودی که می دانست که هیچ حق قانونی برای این کار ندارد از بانک شاهی (The Imperial Bank) در ایران خواست از پرداخت سهم حکومت ایران از سوی شرکت نفت انگلیس- ایران خودداری کند.(97) این اقدام سبب شد مشیر الدوله، نخست وزیر ملی گرای میانه رو استعفا را بر اجرای دستورات هیأت نمایندگی انگلستان ترجیح دهد. اما احمدشاه در برابر فشارهای نورمن و آیرونساید سر تسلیم فرود آورد و با پذیرش نامزد انگلیسی ها، سپهدار اعظم، به نخست وزیری، مجدداً کمک ماهانه انگلستان برای نگهداری تیپ قزاق از سر گرفته شد.(98) همچنین زیر فشار انگلستان، احمدشاه مجبور شد استاروزلسکی و نوزده افسر روسی دیگر را برکنار کند که بلافاصله به دستور آیرونساید همگی بازداشت و از ایران اخراج شدند. کرزن در مجلس لردها در 16 نوامبر این اخراج ها چنین توضیح داد:
ما ناگهان شنیدیم که در عملیات نظامی بر ضد بلشویک ها، این افسر و همکارانش در مقابل نیروهای بسیار زبون بلشویک عقب نشینی کردند و هیچ تلاشی هم برای یک مقاومت پایدار به خرج ندادند. شخص افسر فرمانده نیز در یک تبلیغات براندازانه ضد انگلیسی در ایران شرکت داشته و وی خیلی بیش از یک مظنون جدی در اختلاس گسترده اموال حکومت ایران بود. ادامه حضور این افسر و همکاران روسی وی غیر ممکن بود... هم برای ایران و هم برای ما، چیزی جز یک تهدید نبود.
مذاکرات مسکو و راه حل نهایی انگلستان
کرزن، نورمن و ایرونساید که در این زمان موفق شده بودند با حذف استاروزلسکی و دیگر افسران روسی، مهار تیپ قزاق ایرانی را در دست بگیرند خود را برای دستیابی به دو هدف حداکثری و حداقلی آماده می کردند: هدف حداکثری آنان این بود که ضمن فشار بر حکومت ایران برای تشکیل مجلس و تصویب موافقتنامه انگلیس- و ایران و انتصاب افسران انگلیسی در تیپ قزاق، زمینه را برای خروج نیروی ایران شمالی از ایران و تشکیل یک ارتش متحد ایرانی تحت رهبری انگلستان فراهم نمایند(99) و چنانچه در این راه با مقاومت جدی مواجه شوند، در نظر داشتند ضمن عقب نشینی به مرزبندی های سال 1915 و تقویت مواضع خود در ایران جنوبی، « سیاست جنوب» را دنبال نمایند. کرزن در 23 دسامبر به نورمن نوشت:ایرانی ها با عملکرد حکومت فعلی به روشنی نشان دادند... که آنها اشتیاق زیادی به داشتن یک نیروی نظامی زیر فرمان افسران انگلیسی ندارند اما ترجیح می دهند که با شوروی ها مذاکره کنند .... تنها کاری که اکنون باید انجام داد این است که ببینیم چگونه با وضعیت جدیدی که ناشی از سقوط احتمالاً کامل ما در شمال است برخورد کنیم و از منافع مان در دیگر مناطق حمایت کنیم.(100)
این ایده قبلاً از سوی جرج چرچیل در یادداشت 13 دسامبر مطرح شده بود؛ اینکه « اگر موافقتنامه تأیید نشود و نیروهای شمال غربی ما در بهار عقب نشینی کنند، ممکن است وضعیتی در ایران شمال غربی پیش آید که لازم شود منافع مان را در ایران جنوبی استحکام بخشیم.»(101) وی در 20 دسامبر دوباره نوشت که
« وقتی نیروهای انگلیسی عقب نشینی کردند این احتمال وجود دارد که ایران شمالی بی دفاع، زیر سلطه بلشویک ها سقوط کند. انگلیسی ها نمی توانند تیپ قزاق را از حالا تا ماه مارس سازماندهی مجدد کنند. اگر این تلاش در آخرین لحظه انجام شود هر تجهیزات نظامی که به آنها داده شود به احتمال زیاد به دست دشمن خواهد افتاد.» در نتیجه او پیشنهاد کرد هیأت نمایندگی انگلیس به اصفهان، جایی که شاه باید راضی شود پایتختش را منتقل نماید، عقب نشین کند و تفنگداران جنوب ایران آماده باشند و مناسبات تازه ای را با خان های بختیاری که رهبران قدرتمند قبایل محلی هستند، ایجاد کنند. به نظر وی در این صورت بود که انگلستان می توانست جنوب ایران، میادین نفتی و بندرهای خلیج را از روسیه و بلشویسم حفظ کند و«برای یک تلاش احتمالی در راه برقراری مجدد اقتدار شاه در شمال آمادگی کسب کند.»(102)
نورمن که بی اعتمادی احمدشاه به خان های بختیاری و مخالفت با انتقال پایتخت به اصفهان را مشاهده کرده بود(103) در این زمان از شیراز به عنوان پایتخت جدید صحبت کرد. او معتقد بود اگر شاه به سرسختی خود ادامه دهد نباید در پی تغییر حاکم برآییم.»(104) اما خبرهایی که از مسکو و مذاکرات موفقیت آمیز مشاور الممالک با حکومت روسیه شوروی دریافت می شد هر گونه امیدی را از نورمن سلب کرد.
نورمن در 6 ژانویه 1921 به کرزن اطلاع داد که مشاور الممالک، نماینده ایران در مسکو، از سوی بلشویک ها اطمینان یافته که «جمهوری کمونیست گیلان» منحل خواهد شد مشروط بر اینکه حکومت تهران عهدنامه دوستی با شوروی را امضا کند؛ و نیروهای روسی زمانی خاک ایران را تخلیه خواهند کرد که نیروهای انگلیسی از ایران رفته باشند.(105) وی در پیام روز بعد خود درباره خطی که مسکو در آن زمان می پیمود این گونه توضیح داده است: «اعضای مجلس (که هنور تشکیل جلسه نداده اند) دیگر هیچ انگیزه و تمایلی برای پذیرش موافقتنامه (انگلیس- ایران) ندارند و در صورتی که چنین کاری کنند به سادگی بهانه تازه ای برای تجاوز بلشویکی فراهم خواهد شد.»(106)
به این ترتیب به نظر می رسد که هیچ یک از دو هدف حداکثری و حداقلی قابل دستیابی نبود و انگلستان برای حفظ منافع خود در ایران مجبور بود اقدام فوری نماید و این اقدام فوری جز از سوی رضاخان، فرمانده آتریاد تبریز- که تربیت شده خود استاروزلسکی بود- از دست کس دیگری ساخته نبود.
در فاصله برکناری استاروزلسکی تا کودتای رضاخان، یک دیپلمات ایرانی به نام سردار همایون فرماندهی تیپ قزاق را بر عهده گرفت اما قدرت اصلی در دست سرهنگ هنری اسمیت (Colonel Henry Smyth)، عضو هیأت نظامی انگلستان در تهران بود. چهار ماه بیشتر از اخراج استاروزلسکی از ایران نگذشته بود که در 22 فوریه 1921 رضاخان، بدون هرگونه مقاومتی از سوی انگلستان، دست به کودتا زد. طبق گفته نورمن، رضاخان اعلام کرده بود:
قزاقها که تجربه بلشویک ها را داشتند و آنها را می شناختند از دیدن حکومت های ناکارآمدی که یکی پس از دیگری در تهران به قدرت می رسید و ظاهراً هیچ یک کاری برای جلوگیری از پیشروی بلشویک ها که بعد از خروج نیروهای انگلیسی از ایران صورت می گرفت نمی کردند دیگر خسته شده بودند. بنابراین آنها به تهران آمدند تا حکومتی قوی را که به این موضوع بپردازد تأسیس کنند.(107)
مقامات انگلیسی با ادعای اینکه « هیچ مدرکی وجود ندارد که انگلیسی ها کاری با کودتای 1921 داشته اند و به نظر می رسد که هم حکومت انگلستان و هم هیأت نمایندگی انگلستان در تهران را غافلگیر کرده است»(108) همواره هرگونه دخالت در امور داخلی ایران را تکذیب کرده اند. ولی ژنرال سِر ادموند آیرونساید، طراح اصلی کودتا که در این زمان فرماندهی نیروی ایران شمالی را در دست داشت، بعدها در سال 1972 به نقش خود در این جریان اعتراف کرد. وی در این باره نوشت که او زمینه را برای برکناری فرمانده روس سفید تیپ قزاق فراهم کرد و پس از آن اقدام به دستگیری او نمود و در آخر رضاخان را به فرماندهی گمارد.(109)
آیرونساید چنین وانمود کرد که وی از رضاخان خواسته است که قول بدهد «هیچ اقدام خشونت باری برای خلع [احمد] شاه مرتکب نشود و اجازه آن را هم ندهد»(110) ولی این گفتگو تلویحاً نشان می دهد که رضاخان در آرزوی چنین اقدام خشونت باری بوده است. از این گذشته آیرونساید می دانست که رضاخان «آشکارا... از سیاستمدارانی که مجلس را به خاطر منافع شخصی خود در کنترل دارند... بدش می آید.»(111) به توصیف آیرونساید، احمدشاه «مرد جوانی بود که در یک کت بلند خاکستری با تکانهای عصبی می لولید.» او می پنداشت که «دیدن یک چنین مرد فلک زده ای آن هم در چنان مقام بزرگی واقعاً مشقت بار بود؛»(112) در حالی که ایران «که به شدت به یک رهبر برای زمان های سخت آینده نیاز داشت... اینجا [رضاخان] بی تردید مردی بود که ارزش والایی داشت.»(113)
به این ترتیب بود که وقتی انگلیسی ها قزاقان را به حال خود رها کردند در 22 فوریه 1921 رضاخان کودتایی را ترتیب داد که او را ابتدا به فرماندهی کل قزاق، سپس در آوریل همان سال به سمت وزارت جنگ و بعد در اکتبر 1923 به نخست وزیری و نهایتاً در 31 اکتبر 1925 به مقام شاهنشاهی ایران ارتقا داد. هارولد نیکلسون که در این زمان کنسول انگلستان در تهران بود این نکته را این چنین تأیید می کند:
ترقی رضا در مراتب [نظامی] مدیون لرد آیرونساید بود. ... همچنین به مرد انگلیسی دیگری نیز مدیون بود و معلوم بود که ایران کاملاً به سوی تشتت غوطه ور بود؛ تنها امید این بود که کشور بتواند تحت رهبری مقتدر اندرونی مجدداً قوت گیرد؛ سرپرسی [لورین] به درستی پیش بینی کرده که رضاخان برای چنین حیات تازه ای توانا می باشد.(114)
طرح انگلیسی به گونه ای به اجرا درآمد که وانمود می کرد بالاخره یک نظامی ملی و ضد انگلیسی و ضد بلشویکی در تهران روی کار آمده است. روس ها ابتدا حدس زدند که کودتا یک عملیات انگلیسی بوده است اما جز اینکه سرهنگ هنری اسمیت (Henry Smyth)، افسر رابط بین تیپ قزاق و نیروی ایران شمالی به صورت غیر رسمی در سازماندهی و آموزش قزاق ها دست داشته است مدرک متقنی برای اثبات آن نداشتند.
سرهنگ دوم گری (Lieutenant- Colonel W. G. Grey) در سخنرانی خود درباره تاریخ جدید ایران در نوامبر 1925 که بعدها در مجله انجمن سلطنتی آسیای میانه(115) چاپ شد گفته بود که وقتی از قزوین می گذشتیم از سرهنگ اسمیت پرسیدم که به نظر شما کار درستی بود که در تحریکات سیاسی کشور شرکت کرده ایم. وی در پاسخ من گفت که از من درخواست توصیه نظامی شد و من هم به عنوان یک راهنما باید آنچه می دانستم در اختیار می گذاشتم. معلوم است که کاری مثل این (کودتا) اگر بخواهد صورت گیرد بهتر است که به شکل منطقی و منظمی که اتفاق افتاد رخ می نمود.
حکومت های جدید به سرعت دست به کارهایی زد که در ظاهر با سیاست کرزن در تضاد بود؛ نه تنها آشکارا موافقتنامه 1919 را فسخ کرد بلکه تعدادی از افراد سرشناس را که به عنوان آلت دست هیأت نمایندگی انگلستان مشهور بودند از جمله شاهزاده فیروز، وزیر خارجه، را به اتهام اینکه در سال های 1920-1918 در مقابل رشوه همچون عروسک انگلستان رفتار کرده است، بازداشت کرد. اما در پنهان بنا به گزارش نورمن، سید ضیاء به او گفته بود با وجودی که موافقتنامه ملغی گردیده اما در نظر دارد که به خاطر منافع ملی کشور، مستشاران نظامی و مالی انگلیسی را بر پایه قراردادهای خصوصی وارد ایران نماید. این کار باید با احتیاط کامل انجام شود و تعداد مستشار غیر انگلیسی هم در این زمینه درگیر خواهند شد « تا به کوری چشم بلشویک ها و مخالفان داخلی، بتوان تا جای ممکن از قدرت های خارجی دیگر نیز دلجویی گردد.»
نتیجه
ایران پیش از کودتای سوم اسفند رضاخان صحنه رقابت قدرت های بزرگ خارجی برای کسب امتیاز و توسعه حوزه انگلستان و روسیه بود. موافقتنامه های 1907 و 1915 به وضوح این سازش قدرت های بزرگ برای تصاحب سرزمین ایران را به نمایش گذارده است.اما شکست امپراتوری عثمانی در جنگ اول جهانی و تخلیه آذربایجان ایران و همچنین گرفتاری های امپراتوری روسیه در انقلاب بلشویکی 1917 سبب شد تا انگلستان به فکر استفاده از خلأ قدرت پدید آمده در ایران و انتقال سراسر ایران به حوزه نفوذ خود بیفتد و به بهانه ایجاد حصار مطمئنی بر گرداگرد کمونیسم تلاش کرد تا ایران به قیمومت خود درآورد. اما هنگامی که با مخالفت فرانسه و ایالات متحده نتوانست از کنفرانس صلح پاریس طرفی در این باره ببندد تلاش کرد از حضور نیروهای نظامی خود در ایران و ابزار کمک مالی، برای تحمیل موافقتنامه آگوست 1919 استفاده کند و به این ترتیب ایران را تحت الحمایه خود سازد؛ به طوری که پیش از تصویب مجلس شورای ملی اقدام به اعزام هیأت های کارشناسی نظامی و مالی به ایران نمود.
اما قدرت گرفتن مجدد روسیه و تهاجم بلشویکی به ایران و اشغال بندر انزلی و رشت و حمایت از نهضت جنگل باعث شد تا مجدداً وضعیت رقابت سابق احیا شده و انگلستان خود را این بار با یک دشمن ایدئولوژیکی روبه رو ببیند که تنها به استان های شمالی ایران راضی نخواهد شد. به همین منظور نهایت تلاش خود را نمود تا با ظاهری ملی ولی سرکوبگر و استبدادی، نظام مبتنی بر کودتایی را به روی کار آورد تا سیاست ایران یکپارچه در زیر سایه انگلستان و به هزینه دولت ایران به مرحله اجرا درآورد.
پی نوشت ها :
1. Rouhollah K. Ramazani, The Foreign Policy of Iran: A. Developing Nation in World Affairs, 1500- 1941, Charlottesville: University Press of Virginia, 1966, p. 38.2.
2. Rouhollah K. Ramazani, The Foreign Policy of Iran: A. Developing Nation in World Affairs, 1500- 1941, Charlottesville: University Press of Virginia, 1966, p. 38.
3. Quoted in George Urzon, Persia and the Persian Quustion, London,; Longmans, 1892- Vol 2, p. 588.
4. A. P. Thornton, "British Policy in Persia, 1858-1890," English Historical Review, vol. LXIX. 1954, pp.554-579.
5. برای مطالعه متن موافقتنامه 1907 و مکاتبات رسمی انگلیسی- روسی- فرانسوی در سال 1915 ر.ک:
J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, New York: Octagon Book, 1972, vol. 1, pp. 219-249; Ramazai, op. cit., pp. 89-94.
نوازنی، بهرام، عهدنامه مودت ایران و شوروی- 26 فوریه 1921، تهران، نشر همراه، 1368، صص 61-55؛ یزدی، محمود افشار، سیاست اروپا در ایران، ترجمه سید ضیاء الدین دهشیری، تهران، انتشارات بنیاد موقوفات نویسنده، 1358، صص 358-279.
6. Josef Upton, The History of Modern Iran. Cambridge: Harvard University Press, 1970, pp. 390-40.
7. عهد نامه مودت...، صص 83-73.
8. برای مطالعه دخالت نظامی انگلستان و متفقین در روسیه و حمایت از ضد انقلابیون روسی ر.ک: قادری، حاتم، پژوهشی در روابط ایران و روسیه شوروی با قرارداد 1921، ج1، صص 107 -101؛ کنان، ژرژ، روسیه و غرب در زمان لنین و استالین، ترجمه ابوالقاسم طاهری، بی جا، کتابخانه ایرانمهر، 1344، صص 88 -85؛ تروتسکی، لئو، زندگی من، ترجمه هوشنگ وزیری، تهران، انتشارت خوارزمی، 1358، صص 445-444.
9. N. Keddie and M. Amanat, "Iran Under the Later Qajars, 1848-1922", in Cambridge History of Iran, vol. 7, london, 1991, p. 177.
10. Hassan Arfa, Under Five Shahs, London, 1935, p. 334.
11. P. S. Polovtsoff, Glory and Downfall, London, 1935, p. 334.
12. F. J. Moberly, Operationd in Persia 1914-1919, London, 1987, p. 137.
13. مهمید، محمدعلی، پژوهشی در تاریخ دیپلماسی ایران (قبل از هخامنشیان تا پایان قاجاریه)، تهران، نشر میترا، 1361، ص 321.
14. FO. 371/ 2985/229178 Quoted in Pearce Brian, The Staroselsky Problem 1918-20: An Eposode in British- Russian Rletions in Persia, London: University of London, 1994 (Hereafter Pearce)
15. L/P & S/ 10/734/636 Quoted in ibid.
16. FO. 371/ 3268/41019 Quoted in ibid.
17. L/P & S/ 10/734/1069 ; FO. 371/ 3268/48654 Quoted in ibid.
18. FO. 371/ 3268/89564Quoted in ibid.
19. FO. 371/ 3268/90370 Quoted in ibid.
20. Houshang Sabahi, British Policy in Persia 1918-1925, London, 1990.
21. Moberly, F. J. (ed), History of the Great War: Operations in Persia 1914-1919.
22. FO. 371/ 3261/119822 Quoted in Pearce, p.
23. FO. 371/ 3261/125139 : L/P & S/ 10/735/3164. Quoted in ibid.
24. L/P & S/ 10/735/3405. Quoted in ibid.
25. CAB 27/24: R. H. Ullman, British and the Russian Civil War, London: 1968 [hereafter Russian Civil War], p. 82.
26. FO. 371/ 362/212 2. Quoted in Pearce.
27. Curzon Collection in India Office Library, MSS Eur. F. 112/253, Quoted in ibid.
28. اسناد محرمانه وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد 1919 ایران و انگلیس، ج 1، ترجمه شیخ الاسلامی، تهران، نشر کیهان، 1368، صص 294-293.
29. صفایی، ابراهیم، زمینه های اجتماعی کودتای 1299، تهران، بی نا، 1353، صص 206-205.
30. - Georg Lnczowski, Russia and the West in Iran, 191-194: A Study i Power Rivalry, Westport: Greenwood Press, 1949, p. 46.
31.اسناد محرمانه وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد ایران و انگلیس، ج1، صص 294-293.
32. Peter Avery, Modern Iran, London: Ernest Benn Limited, 1965, p. 205.
33. Moberly, op. cit,., p. 366 in.
34. FO. 371/ 3263/20230. Quoted in Pearce.
35. L/P s/ 10/736/4102; Documents on British Foreign Policy, Ist [hereafter DBFP], doc. 723, p. 1132. Quoted in ibid.
36.DBFP, IV, doc. 741, pp. 1145-46.Quoted in ibid.
37. DBFP. I st series, IV, doc. 799, pp. 11-7.Quoted in ibid.
38. FO. 371/ 3 6/174912. Quoted in ibid.
39. Briton Cooper Busch. usch, Mudroe to Lausanne: Britain's Frontier in West Asia 1918-1923, Albany: New York, 1976, p. 272.
40. امروزه به نام کمیته میان بخشی درباره امور خاورمیانه تغییر یافته است.
41. H. Sabahi,British Policy in Persia 67/17160 London: 1990, p. 65: FO. 371/3/ . Quoted in Pearce.
42. FO. 371/ 3 70/19037. Quoted in ibid.
43. WO. 15/ 697. Quoted in ibid.
44.FO. 371/ 3 72/201100. Quoted in ibid.
45.Curzon Collection in India Office Library, MS Eur. F. 112/275. Quoted in ibid.
46. DBFP, XIII, doc. 464, pp. 517-19.Quoted in ibid.
47. WO. 15/ 697. Quoted in ibid.
48. FO. 371/ 3 92/1953 1. Quoted in ibid.
49. FO. 371/ 3 92/19531. Quoted in ibid.
50.DBFP, XIII, doc. 416, pp. 474.Quoted in ibid.
51. British Documents on ForeignAffairs [henceforth BDFA], Series A, Vol. 3, p. 111. Quoted in ibid
52. DFP, XIII, doc. 422, pp. 47.Quoted in ibid.
53. DFA, Vol. 3, pp. 111-12.Quoted in ibid.
54. FO. 371/ 3 71/19797. Quoted in ibid.
بر اساس ارقامی که چرچیل در 29 جون در پارلمان انگلستان ارائه کرد، نیروهای انگلیسی در شمال غرب ایران در اول آپریل 1920 بالغ بر 1050 نفر نیروی انگلیسی و 10100 نفر نیروی هندی می شد. (The Times, 30 June 1920).
55. DFP, XIII, doc. 433 and 434, pp. 46,4,49.Quoted in Pearce.
56. A. N. Kheifets, Sovetskaia Rossiia i soperdel'nye strany Vostoka 1918-1920, Moscow, 1964, p. 234, Quoted in Pearce.
برایان پپیرس در هامش این نکته اضافه کرده است که وی نسخه سند بایگانی (مورخ 6 جون 1920) را به دست آورده است که در آن، وی منبع خود را پرفسور R. W. Davies معرفی کرده است.
57. مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری قاجاریه، تهران، انتشارات زوار، 1343، ص 130.
58. دولت آبادی، یحیی، تاریخ معاصر یا حیات یحیی، ج4، تهران، انتشارات فردوسی+ عطار، 1361، ص 151.
59. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج1، تهران، نشر نشار، 1362، ص 74.
60. باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، تلاش آزادی، محیط سیاسی و زندگانی مشیر الدوله پیرنیا، تهران، انتشارات نوین، 1356، ص 285.
61. Sabahi,British Policy in Persia, p. 95.
62. DFA, Vol. 3, p. 243.Quoted in Pearce.
63. Ibid., pp. 249, 250.Quoted in ibid.
64. D FP, I st series, XIII, doc. 461, pp. 512-13.Quoted in ibid.
65. Diaries of Sir Henry Wilson, edited by Major- General C. E. Caldwell London, 1927, II, P.244.
66. L/P S/10/905//5017.Quoted in Pearce.
67. L/P S/10/905//5241.Quoted in ibid.
68. D FP, XIII, doc. 561, n. 5.Quoted in ibid.
69. FO. 371/ 4912/69 6. Quoted in ibid.
70. D EP, XIII, doc. 510, pp. 564-65.Quoted in ibid.
71.WO. 95/ 5049 (Appendix 1). Quoted in ibid.
72. E. Lesueur. Les Anglais en Perse, Paris, 1921, p. 51 Quoted in ibid.
73. N. S. Fatemi, Oil Diplomacy. New York, 1954, p. 95.
74. FO. 371/ 4922/2650. Quoted in Pearce.
75. WO. 95/ 5049 (Appendix 1). Quoted in ibid.
76. D. FP, XIII, doc. 531, p. 51.Quoted in ibid.
77. WO. 95/ 5049 and WO.15/697. Quoted in ibid.
78. D. FP, XIII, doc. 540, p. 596.Quoted in ibid.
79.WO. 95/ 496 (Appendix 24). Quoted in ibid.
80. FO. 37 1/ 4905/5030. Quoted in ibid.
81. WO. 95/ 5049 and WO.15/697. Quoted in ibid.; Edmonds Papers, VI, 4; Arfa, Under Five Shahs, p. 103.
82. WO. 95/ 5049 . Quoted in Pearce.
83. The Military Correspondence of Sir Henry Wilson, edited by Keith Jeffery London, 195, pp. 19-99.
84. FO. 371/ 4905/55 5. Quoted in Pearce.
85. DFA, Vol. 3, pp. 3 9-90.Quoted in ibid.
86. PRO 30/30/23.Quoted in ibid.
87. WO. 15/6 7; FO. 371/ 4906/1067. Quoted inibid.
88. Ibid.
89. WO. 15/ 697 . Quoted in Pearce.
90. WO. 15/ 6 7 . Quoted in Pearce.
91. Edmonds Papers, VI, 4. Quoted in ibid.
92. E. Ironside, High Road to Command, London, 1972, p. 144.
93. WO. 15/ 697 . Quoted in Pearce.
94. Ironside, op. cit., pp. 145-46.
95. FO. 371/ 4909/1 49. Quoted inPearce.
96. FO. 371/ 4914/9537. ; PRO 30130/23.Quoted in ibid.
97. DFP, XIII, doc. 567, pp. 620-21; PRO. 30/30/23.Quoted in ibid.
98. DFP, XIII, doc. 570, pp. 624-26.Quoted in ibid.
99. WO. 15/ 6 7 . Quoted in ibid.
100. Ibid, XIII, doc. 61, p. 670.Quoted in ibid.
101. FO. 371/ 4914/135 4. Quoted in ibid.
102. FO. 371/ 4907/14455. Quoted in ibid.
103. DFP, XIII, doc. 36, p. 6 7.Quoted in ibid.
104. FO. 371/ 6399/406. Quoted in ibid.
105. FO. 371/ 6399/509. Quoted in ibid.
106. FO. 371/6421/91. Quoted in ibid.
107. DFP, XIII, doc. 6 1, pp. 729-30.Quoted in ibid.
108. R. Bullard, The Camels Must Go, p. 229.
109. Ironside, op. cit., p. 149.
110. Ibid., p. 161.
111. Ibid.
112. Ibid., p. 152.
113. Ibid., p. 161.
114. H. Nicolson, Friday, Mornings, p.7.
115. The Royal Central Asian Society, Vol. XIII, 1926.
(1387)، ایران و استعمار انگلیس(مجموعه سخنرانیها، میزگرد و مقالات، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی1388
