بررسی کارکرد فرهنگی امامزاده میر زین‌العابدین شهر ورزنه

زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه به عنوان مکانی با پایگاه معنوی- اجتماعی، از جنبه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی همواره مورد توجه محققین بوده است. زیرا اماکن مقدسه در ارتباط مستقیم با فرهنگ یک قوم قرار دارند و فرهنگ نیز زاییده ابعاد مختلف اجتماعی، مذهبی و تاریخی همان قوم است. بنابراین می‌توان با بررسی کارکرد فرهنگی ـ اجتماعی زیارتگاه‌ها، به کیفیت و چگونگی وضعیت فرهنگی آن قوم در اعصار تاریخی پی‌برد. امامزاده «شاه زین‌العابدین» یکی از این زیارتگاه‌هاست که در یک کیلومتری شرق شهر ورزنه واقع در استان اصفهان قرار دارد. براساس شجره‌نامه‌ای که در این امامزاده نگهداری می‌شود؛ نسب وی به امام جعفر صادق(ع) و قدمت ساخت و هنر معماری بنا، به سال 1031 هجری قمری می‌رسد. این پایگاه معنوی- سنتی، در طول قدمت چهارصد ساله خود، همواره برای مردم شهر از جایگاه و اهمیت بسیاری برخوردار بوده است و همچنان به عنوان محلی برای اجتماعات مردم به شمار می آید. نظر به اهمیت این مکان مقدس، این پژوهش پس از بررسی نسب‌نامه امامزاده میر زین‌العابدین، به کارکرد فرهنگی و نقش این بقعه در انتقال معنویت و معارف شیعی در شهر می‌پردازد. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس تحقیقات میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است.

واژه های کلیدی:

امامزاده، فرهنگ، زین‌العابدین، زیارت، ورزنه.

مقدمه

در عرف‌ تشیع‌ مراد از امامزاده‌، فرزندان‌ یا فرزندزادگان‌ ائمه‌ اطهار(ع‌) است‌ و اصطلاحاً به‌ مدفن‌ و مزار متبرک‌ آنان‌ اطلاق‌ می‌گردد. استفاده از ذریه پیامبر اکرم(ص) در زمانیکه بین مسلمانان و شیعیان حیات ندارند؛ همانا رفتن به زیارت بُقاع و مراقد منوره این بزرگواران است که نشانه عشق و علاقه زائرین به پیامبر اکرم(ص) و ذریه آن حضرت می باشد. اصل مسئله مشروعیت زیارت قبر بزرگان دین، از جمله مسائل مسلّم نزد همه فرقه‌های اسلامی است. ائمه بزرگوار شیعه، همواره به زیارت قبر پیامبر اسلام(ص) و ائمه قبل از خود مشرف می‌شدند و زیارت نامه‌هایی نیز برای زیارت، از ایشان نقل شده که در کتاب پر ارج مفاتیح‌الجنان آمده است. صدور این زیارت نامه‌ها گواهی روشن بر مشروعیت و نیز انجام زیارت از سوی معصومین است.
کارکرد امامزادگان متنوع و متعدد می باشد و شامل کارکردهای مذهبی، تاریخی، هنری، روانشناسی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. در این پژوهش به کارکرد فرهنگی امامزاده میر زین العابدین شهر ورزنه خواهیم پرداخت و در این راستا به دنبال پاسخ به پرسشهای پیش رو هستیم: چه عواملی سبب شده امامزاده میر زین العابدین به قطب فرهنگی شهر تبدیل شود؟ امامزاده تا چه حد با میزبانی مراسم های دینی و ملی، در جذب جوانان به معنویات و فرهنگ شیعی موفق بوده است؟ و آیا تلاش شده این امامزاده در معماری شهر مرکزیت یافته و ایاب و ذهاب به آن تسهیل شود؟
علیرغم گذشت سده ها از وجود این مکان مقدس، ولیکن برای معرفی و شناساندن آن، تحقیق و بررسی صورت نگرفته است. در حالیکه کنکاش و به دست آوردن اطلاعات لازم و تجزیه و تحلیل آن در این موضوع مهم بوده و قدر مسلّم وظیفه هر محقق مسلمانی است. در پژوهش انجام شده، عمده ترین بخش یافته ها با استفاده از مطالعه میدانی بوده است که برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز از تکنیک هایی همچون گفتگو، مصاحبه و مشاهده با کاربرد ضبط صوت، دوربین فیلمبرداری و عکسبرداری انجام شده و در جهت غنی ساختن اطلاعات از روش اسنادی و کتابخانه‌ای نیز استفاده شده است. در بخش گفتگو و مصاحبه، جامعه آماری دو دسته بودند: نخست، زائرین امامزاده و دوم؛ متولی و خادم امامزاده است.

ـ معرفی کوتاه شهر میزبان امامزاده میر زین العابدین

شهر ورزنه مرکزبخش بن رود در فاصله 105 کیلومتری جنوب شرقی شهر اصفهان قرار گرفته و از شمال به راه آهن سراسری، از غرب و جنوب به اراضی مزروعی و از شرق به باتلاق (تالاب بین المللی) گاوخونی محدود است. این شهر با مساحتی حدود ۲۳۰۰ کیلومتر مربع، دارای جمعیتی بالغ بر 15هزار نفر می باشد. درباره وجه تسمیه ورزنه مطالب زیادی نقل شده است که در این میان دو مورد به واقعیت نزدیک‌تر است. افراد محلی بر این باورند که ورزنه به معنای کشت دانه و کار بر روی زمین است (ورز: کشت و کار، ورزنده: برزگر، ورزکار: کشاورز، ورزداد: گاوی که با آن زمین را شخم می‌زنند) که این مطلب با خصوصیات و موقعیت شهر انطباق دارد. دوم اینکه زرتشت یاران خود را به سه گروه تقسیم کرده است. ختیو یا خودمانی که بی اندازه به او نزدیک بودند. ورزنه یا ورزندگان که کشاورزان و دامپروران بودند و آریا منش که از دوستان او بشمار می‌آمدند (قائمی، 1348: 98).
ورزنه یکی از شهرهای تاریخی استان اصفهان است که از لحاظ تاریخچه پیدایش و آثار باستانی، گنجینه‌ای بس غنی دارد و به همین دلیل است که آن را نگین شرق اصفهان نامیده‌اند. پل قدیمی ورزنه، مسجد جامع ۶۰۰ ساله، رباط شاه‌عباسی، کارونسرا و بادگیرهای قدیمی، آب‌انبارهای متعدد، برج‌ها و کبوترخانه‌ها، قلعه‌ها و آثاری از آسیاب‌های آبی و امامزاده شاه زین‌العابدین از جمله ابنیه تاریخی این شهر محسوب می‌شوند و تنها شهر ایرانی است که زنان آن به طور سنتی چادر سفید بر سر می‌کنند. رنگ سفید در نظر ایرانیان قدیم ارزش دینی داشته، و روحانیون زرتشت لباس پنبه‌ای می‌پوشیده و نوار با ارزش مقدسی از جنس پنبه را در میهمانی‌ها بر گردن می‌آویختند. این فرهنگ از آن زمان باقی مانده است. البته نظر دیگری هم وجود دارد و آن به دلیل کشت پنبه و وجود کارگاه‌های پارچه و کرباس بافی و کاربافی در آن شهر در زمان گذشته است. مردم شهر دارای گویش محلی نیز می باشند که معتقدند ریشه زردشتی دارد و خود شاخه ای از زبان پهلوی ساسانی و پارسیک جنوبی است.
ورزنه از دیرباز از نقاط پرجمعیت و مشهور روی‌دشت اصفهان بوده است. در بخشی از گزارش‌های معروف پترس گیلانتز (۱۱۳۵) و ماکسیم سیرو فرانسوی (۱۹۶۳- ۱۹۵۹ م) و کتاب سقوط اصفهان از ورزنه و نقش و موقعیت جغرافیایی و تاریخی آن یاد شده است.

ـ بررسی نسب نامه امامزاده میر زین العابدین

تغذیه معنوی شیعیان در زمان غیبت امام عصر(ع) از طریق بقاع و حرم های متبرکه امامان و فرزندان و نوادگان ائمه معصومین(ع) امری لازم است لذا امامزده ها از مهمترین پناهگاههای دینی و عقیدتی شیعیان به شمار می‌آیند. با این وجود در سالهای اخیر برخی از اماکن مقدس من جمله محل دفن افراد مورد احترام و یا اشخاصی که به عقیده ساکنان یک منطقه صاحب کرامات بوده‌اند؛ به عنوان امامزاده شناخته شده است. از این رو به منظور جلوگیری از پیدایش چنین اماکنی با نسبت غیر مربوط امامزاده، طرح شجره نویسی و کنترل نسب‌نامه‌ی امامزاده ها صورت گرفته که سازمان اوقاف و امور خیریه این مهم را برعهده دارد. در امامزاده میر زین‌العابدین که در بین مردم شهر ورزنه تحت عنوان شاه زین‌العابدین نیز یاد می‌شود؛ شجره نامه‌ای نگهداری می‌شود که براساس آن نسب امام زادة جلیل القدر به امام صادق(ع) می‌رسد: زین‌العابدین بن علی بن محمد بن احمد(المهاجر إلى الله) بن عیسی(الرومی) بن محمد(النقیب) بن علی (العُریضی) بن جعفر صادق(ع) بن محمد بن علی (زین‌العابدین) بن حسین بن علی و ابن فاطمه الزهرا(س) بنت رسول الله(ص).
در روزگاری که ائمه معصوم(ع) در اختناق و تنگنای کنترل شدید حکام جور به سر می بردند؛ علی بن جعفر(ع) (متوفی 220 ق) از جمله افرادی آگاه و از جان گذشته ای بود که واسطه شیفتگان اهل بیت با امام عصر خود گردید و جواب مسائل و مشکلات آنان را به اطلاع امام می رساند و پاسخشان را دریافت می کرد. علی کوچکترین فرزند امام صادق(ع) یاور چهار امام معصوم یعنی امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بود. ابوالحسن علی بن جعفر به سبب انتسابش به خاندان وحی و امامت «حسینی»، «هاشمی» و «علوی» و به موجب رشد و نمو در مدینه وی را «مدنی» می خواندند. اما مشهورترین القابش «عُرَیضی» است. چون بیشتر عمر شریفش را در قریه «عُرَیض» (در یک فرسخی مدینه) سپری نموده و فرزندان وی نیز به عُرَیضیون معروفند(نجاشی، ۱۹۸۸ :176؛ مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، 1409ق، ص 17 ـ ابن عماد، بی تا، ج 2:24 ـ ذهبی، 1409، ج 14: 263).
علی بن جعفر برادر موسی بن جعفر(ع) شخصیتی بزرگوار و مورد اطمینان بود و صاحب کتاب مناسک و مسائل است(شیخ طوسی، 1351: 87). علمای متقدم و متأخر جملگی وی را مورد وثوق دانسته اند و بیش از چهل راوی از وی بهره مند شده اند. (علامه حلی، الرجال، ص 93؛ مجلسی، 1392 ق، ج 48: 300). فرزندانش احمد و محمد، نواده اش عبدالله بن حسن، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و عبدالعظیم حسنی، از جمله شاگردان علی عریضی بودند(محدث نوری، ، ۱۴۲۹ق، ج 3: 627 ؛ مسائل علی بن جعفر و مستدرکات‌ها، 1409ق: 65ـ68).
علی عریضی پس از گذران نود سال عمر شریف در سال 220 هجری بدرود حیات گفت (خویی، 1357، ج 21:291 و 292؛ ابن عنبه، بی‌تا: 231.). محدث نوری مرقد شریف علی بن جعفر را در عُرَیض مدینه می داند (محدث نوری، ۱۴۲۹ق، ج 3: 627 و 628). محدث قمی و جمعی از نسب شناسان نیز بر همین عقیده اند (الامین، ۱۹۸۶ م، ج 8، ص 177؛ فیض،1350، ج 2: 324؛ مدرسى طباطبائى، 1355، ج 2: 43؛ فیض، 1354: 181). در این میان ملا محمدتقی مجلسی (1003ـ1070 ه.ق) از قبر علی بن جعفر در شهر قم یاد می کند. براساس نگاشته های علامه مجلسی، اهل کوفه از علی بن جعفر تقاضا کردند به کوفه بیاید، علی بن جعفر دعوت آن‌ها را پذیرفت و به کوفه رفت و مدتی در آن‌جا مانده مردم کوفه از وی احادیثی آموختند و او نیز از آن‌ها روایاتی نقل کرد. سپس مردم قم از وی خواستند به قم بیاید. او به قم آمد و تا آخر عمر در آن جا ماند و بعد از رحلت در قم به خاک سپرده شد(مجلسی، بی تا، ج 14: 191).
در ارتباط با این قبر در قم، محدث قمی می گوید: از علی بن جعفر چهار پسر به نام‌های محمد، احمد اشعری، حسن و جعفر باقی ماند. از جعفر نیز فرزندی به وجود آمد که علی نام داشت. احتمال دارد این قبری که در قم است قبر همین علی بن جعفر بن علی بن جعفر صادق(ع) باشد(قمی، 1385، ج 2: 186، 187؛ فیض، 1354: 183). براین اساس مزار موجود در قم مقبره نواده امام صادق(ع) و نوه علی عریضی است. بعضی نیز این قبر را به نواده دیگر علی بن جعفر به نام «علی بن حسن بن عیسی بن محمد بن علی بن جعفر عریضی» نسبت داده اند (فیض، 1350، ج 2: 322؛ قمی، 1385: 224).
در خارج شهر سمنان، بقعه مجللی منسوب به علی بن جعفر عریضی وجود دارد. اما بعید است که او نیز علی بن جعفر عریضی باشد بلکه شخصی همنام یا از نوادگان وی می‌باشد (نجاشی، ۱۹۸۸: 176 و 21).
فرزندان علی بن جعفر عبارتند از: محمداکبر، احمد اشعرانی، حسن، حسین، جعفر، علی، عبدالله، قاسم، محمدالاصغر، احمد الاصغر، عیسی، ام کلثوم، ملیکه، خدیجه، حمدونه، زینب، فاطمه.
اولاد محمد اکبر بن علی العریضی عبارتند از؛ عیسی الاکبر، حسن، یحیی، محمد، موسی، جعفر، حسین. از این هفت پسر فقط عیسی را صاحب اولاد و اعقاب زیاد دانسته اند؛ اسامی پسران وی بدین قرار است: حسن، حسین، محمد، جعفر اسحاق(ساکن شهر ری)، عبدالله(ساکن شام)، علی، یحیی، احمد، عیسی، موسی. برای هر کدام اعقابی ذکر نموده اند که از ذکر آن خودداری می‌شود.
فرزندان و نوادگان علی بن جعفر عریضی به سبب مهاجرت به شهرهای مختلف، امروزه در نقاط مختلف، مزارهای شریف آنان به چشم می خورد. اسامی بعضی از آنها بدین قرار است:

- احمد بن قاسم بن احمد شعرانی، از امامزادگان مشهور قم(مدرس،1369، ج 5: 186؛ قمی، 1385، ج 3:187)
- آرامگاه سیدکمال‌الدین در قریه سین خوار استان اصفهان(قمی، 1385، ج 2: 188؛ مدرس، 1369، ج 1: 173)
- آرامگاه سلطان سید علی فرزند عبیدالله بن احمد اشعری در نائین.
- امامزاده ابوجعفر محمد، فرزند علی بن عبیدالله بن احمد بن علی بن جعفر در یزد.
- امامزاده سید جعفر، فرزند علی بن عبدالله بن احمد بن علی بن جعفر.
- مزارهای شریف سید رکن الدین و سید شمس الدین در نائین استان اصفهان و یزد.

ـ امامزاده میر زین العابدین و جایگاه معنوی آن در بین مردم

در دین اسلام زیارت قبور و توسل نمودن و شفاعت خواستن از اهم امور دینی تلقی می گردد؛ خصوصاً اگر این مزار، مزار افراد بزرگ و شریفی چون فرزندان و نوادگان ائمه معصومین باشند. فلسفه زیارت ایجاد محبت بین زائر و مزور و تخلیه کردن قلب از معاصی و آلودگیها و سپس پر کردن دل با معنویات است. بی شک یکی از اماکن کسب فیض و نزول رحمت الهی جوار قبور امامزادگان است که بزرگان دین و علمای اسلام به مستحب بودن زیارت آن نظر داده اند. در اکثر مناطق ایران قبور امامزادگان مانند ستارگان درخشان شناخته شده است و مورد احترام همگان می‌باشد و هر زن و مرد مومن و علاقمند به خاندان عصمت و طهارت می تواند از این مسیر به خدا نزدیک شود. انسان در هیاهوی زندگی روزانه با مشکلات و سختی هایی دست به گریبان است که گاهی تحمل آنها از عهده وی خارج است. از این رو به دنبال مأمنی و خلوتگاهی برای تخلیه روحی خویش می گردد. در این میان مسلمانان و خصوصاً شیعیان به واسطه ایمان و اعتقاد فطری و معنوی خویش با خدا و اولیای الهی، زیارت امامزادگان و بقاع متبرکه را راهی برای تخلیه روحی و روانی خود می یابند. زیرا دین و مذهب توانایی آرامش روحی انسان ها را در خود نهفته است.
فضای روحانی امامزاده میر زین العابدین نیز مأمنی برای مردم شهر در برابر مشکلات و سختیهای زندگی است. مردان و زنان در ساعات مختلف شبانه روز با آمدن به این مکان مقدس و راز و نیاز درونی یا گریه و زاری آشکارا، نیرو و امیدی برای تحمل مشکلات و ادامه زندگی پیدا می کنند. در مشاهدات خویش به وضوح دریافتم که اغلب مردم با هدف توسل و امید به گشوده شدن گره مسایلشان و کسب آرامش روحی و روانی به امامزاده مراجعه می‌کنند و این مسأله در فرهنگ مردم شهر شناخته شده است. مردم شهر در سنین مختلف بصورت تنها یا خانوادگی یا با جمعی دوستانه برای رسیدن به این آرامش روحی و قلبی و راز و نیاز با معبود به امامزده می آیند. از اینرو می توان یکی از دلایل ساخت و توجه به این مکان مقدس را برای کسب آرامش روحی و قلبی و فروکش کردن اضطراب های درونی دانست. زائر به دلیل قرب و منزلت صاحب مزار در نزد خداوند، او را واسطه حاجت خود قرار می دهد تا پروردگار به دلیل اعتبار صاحب مزار، گشایشی در مشکلات فرد زایر بنماید.
امامزاده برای ادای نماز و خواندن دعاهای فردی و جمعی مکان خوبی است. بویژه سعی در بازسازی، نظافت و زیبایی این مکان، زیارت و دعا و مناجات را دلپذیرتر می سازد. در میان همه امامزادگان در ایران امامزاده ای که زیارتنامه معتبر و مستقل دارد فقط حضرت معصومه(س) است که از امام رضا(ع) صادر شده است. بقیه امامزادگان با زیارت نامه عمومی زیارت می شوند. در امامزاده میر زین العابدین نیز زیارتنامه ای در کنار حرم نصب شده است که بدین شرح است:
زائرانی که وارد امامزاده می شوند آداب زیارت را رعایت می کنند؛ بدین صورت که پس از سلام و طلب علو درجه برای امام زاده و بوسیدن ضریح که در روایات اسلامی وارد شده و اشکالی ندارد و قرائت فاتحه، دو رکعت نماز به نیت نماز هدیه می خوانند و ثواب آن را برای آن امام زاده هدیه می‌کنند و سپس دعا می کنند و امامزاده را در نزد خدا شفیع قرارداده و حاجت خود را درخواست می نمایند. نماز زیارت فقط برای ائمّه(ع) است و زائرین در زیارت امام‌زادگان، نماز هدیه می خوانند.
علاوه بر زیارت، مراسم های دسته جمعی مذهبی و ملی در این مکان برگزار می شود. در حال حاضر برگزاری این مراسم ها از کارکردهای مهم این بقعه شمرده می شود. این امامزاده همواره میزبان مراسم های عزادارای مثل عزاداری دهه محرم و ایام شهادت سایر ائمه معصومین بوده است. اصلی ترین رسالت این هیأت های مذهبی اقامه عزاداری و سوگواری و ذکر مصیبت در شهادت ائمه معصومین، خصوصاً حضرت سیدالشهدا در جهت تعظیم شعائر دینی و مذهبی و احیاء فرهنگ متعالی عاشورا است چراکه بخش اعظم فرهنگ و تمدن اسلام شیعی، نشأت گرفته و متأثر از فرهنگ عاشورا است. هیأتهای عزاداری ضمن اقامه عزاداری و سوگواری و بزرگداشت مناسبت های اسلامی در تکایا و مساجد شهر، در ادامه به احترام این فرزند زاده امام صادق(ع)، با پای پیاده مسیر تکایا و هیئت های عزاداری را تا امامزاده طی می کنند و مردم فهیم و ولایتمدار این دیار از مرد و زن پشت سر این دسته های عزاداری حرکت می کنند و پس از رسیدن به امامزاده به عزاداری و ادای نذورات خویش می‌پردازند. در طول گذر ایام نسبت به اجرای این مراسم‌های مذهبی در امامزاده جدیت فراوان شده است و هر سال ‌تلاش می شود که باشکوه‌تر از سال قبل برگزار گردند.

ـ جایگاه امامزاده میر زین العابدین به عنوان مرکز فرهنگی شهر

کارکردهای زیارتگاه ها بسیار متنوع و متعدد است. در بین کارکردهای مختلف امامزاده زین‌العابدین، از بُعد فرهنگی کارکرد ویژه ای به همراه داشته است. فرهنگ از جمله پدیده هایی است که به شدت تحت تأثیر مذاهب و آیین ها و مناسک آنها قرار می گیرد. پیدایش این مکان مذهبی در شهر ورزنه، تغییرات و تبادلات فرهنگی خاصی به وجود آورده است. مردم شهر و روستاهای اطراف که به امامزاده مراجعه می کنند، به نوعی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند که نتیجه این ارتباط می تواند به تبادلات فرهنگی منجر شود. این افراد هر کدام ویژگی های فرهنگی خود را دارند و از این طریق فرهنگ خود را منتقل می کنند. از طرفی با مشاهده رفتارها و ویژگی های فرهنگی دیگران، از آنها تأثیر می پذیرند. به عنوان مثال ورود اصطلاحات و لغاتی مثل امامزاده، بقعه، حرم، صحن، مزار در زبان محلی مردم شهر، آشنایی مردم با سرگذشت امامان معصوم و سایر معارف شیعی از جمله کارکردهای فرهنگی این زیارتگاه است.
آثار و ابنیه باقی مانده از گذشته، نماینده تاریخ و سابقه یک قوم یا ملت است. از این رو یکی از کارکردهای مهم امامزاده، آگاهی از تاریخ و سوابق محلی این شهر است. براساس آن می توان دریافت که ورزنه در زمان صفویه، دارای مردمی مذهبی و محب اهل بیت بوده که همگام با سیاست مذهبی حکومت، به مظاهر شیعه توجه نموده اند و همین انگیزه ساخت امامزاده و توجه بدان بوده است. همچنین وجود این زیارتگاه در روستا موقعیت سیاسی آن را نسبت به روستاهای اطراف برتری بخشیده که تا امروز نیز تداوم داشته است. این کارکردهای تاریخی زیارتگاه، به دلیل ارتباطی که بین مذهب و فرهنگ مردم ایجاد کرده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا همواره روستاهایی که زیارتگاهی در داخل خود داشته اند، روستاهای همجوار را به لحاظ مختلف تحت الشعاع قرار داده و از قرب و منزلت بالاتری در بین مردم ناحیه برخوردار بوده است.
معماری اسلامی به طور کلی در ساخت مساجد، کاخ ها، بازارها، بقعه ها، آرامگاه ها، رباطها، کاروانسراها و ساختار شهرهای اسلامی خود را نشان داده است و مانند هر پدیده دیگری که در ارتباط با زندگی انسانی قرار می گیرد، برای ثبات و دوام خود به تکامل احتیاج دارد. تکامل هنر معماری امامزاده براساس محرک های دنیوی و دینی صورت گرفته است. این زیارتگاه با کارکردهای هنری خود، مفاهیم اسلامی را با زبان هنر، تصویر و رنگ به بیننده منتقل می کند. کاشیکاری ها و آجر چینی های بنا هر چند پیشینه ای به مانند قدمت 400 ساله بنا ندارند ولی همگی زبان گویای هنر ایرانی و اسلامی بویژه مذهب شیعی هستند.
ساختمان امامزاده میر زین العابدین دارای دو بخش است: نخست ساختمان گنبدی و دایره مانندی که ضریح در گوشه شمال شرقی آن قرار گرفته است و به خاطر قدمت تاریخی آن که مربوط به سال 1031 هجری، یعنی زمان حکومت شاه عباس اول صفوی می باشد و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گرفته است. دوم؛ ساختمان جدید که ایوانها و رواق‌ها را شامل می‌شود. آغاز بنای این ساختمان مربوط به سال 1361 هجری شمسی است. در این سال ایوان شمالی حرم تجدید بنا شد. اما تزئینات و کاشیکاری آن در سال 1375 هجری شمسی صورت گرفت. البته از این نکته غافل نشویم که نگاه به میراث تاریخی در الگوی اسلامی ایرانی به عنوان یک مکتب توحیدی، بحث ارزش دینی و اسلامی مکان بر قدمت آن ترجیح و اصالت دارد.
مساحت صحن زیارتگاه امامزاده زین العابدین حدود 600 متر و مساحت ساختمان زیارتگاه بالغ بر 22/528 مترمربع می باشد. سر درب ورودی زیارتگاه کاشیکاری شده و دو منار فلزی کوچک روی آن قرار گرفته است. زیر بنای زیارتگاه که شامل حرم و شبستانهای اطراف آن است حدوداً به 2000 مترمربع می‌رسد. داخل حرم و در حاشیه زیر گنبد، تاریخ اتمام ساختمان به سال 1031 قمری گچ‌بری شده‌است. این امامزاده دارای یک ضریح چوبی بود که در سال 1376 شمسی توسط فرد خیری تعویض و ضریح فلزی جدیدی ساخته و نصب شد که تزئینات زیبایی دارد. این ضریح فلزی در ابعاد 2/5×1/5 روی سنگ مزار امام‌زاده شریف قرار دارد. زیارتگاه حرم فاقد تزیینات گچ‌بری، آینه‌کاری و یا کاشیکاری می باشد. در گذشته حیاط امامزاده دارای ایوانهای طاق‌دار و قدیمی بوده که در نوسازی بنا تخریب شده اند. در هر پروژه‌ای محاسن و معایبی وجود دارد که تصمیم کارشناسان بر اجرای آن پروژه به هرگز دال بر نفی یا رفع معایب آن نخواهد بود. قدر مسلم اگر کج سلیقگی‌های تاریخی به آن ایوان‌ها با سبک معماری قدیمی ارزش می‌نهاد و آنها را تخریب نمی‌نمود؛ اکنون به مانند معماری کاروانسرای عباسی شهر، از میراث تاریخی و فرهنگی محسوب می‌شد. با این حال می‌دانیم که ارتقا و تعالی ناظر بر تقویت و تکامل کارکرد اینگونه اماکن مقدسه است به عبارت بهتر ارتقای سطح و عمق کارکرد این اماکن متبرکه با توسعه و ساخت کالبدی بنا، لازم و ملزوم یکدیگرند. بنابراین با توجه به ارجحیت فرهنگ اسلامی و شیعی در میراث تاریخی کشورمان، حفظ، احیا و تقویت ابنیه ای همچون امامزادگان که در بطن زندگی مردم حضور دارند؛ جزو اهم رسالت دستگاه‌های متولی و مرتبط است. چنانچه در ادوار مختلف تاریخی مراحل متعددی از نوسازی و توسعه امامزاده میرزین‌العابدین صورت گرفته و همچنان نیز ادامه دارد.
امامزاده با پذیرفتن خیل عظیمی از علاقمندان و مریدان، تأثیرات بسیاری را بر زندگی مردم ناحیه گذاشته است. همچنین توسعه و عمرانی را به همراه داشته و با جذب زائر و گردشگر، منبع درآمدزایی برای اهالی این دیار بشمار می رود. خصوصاً که در روزهای خاص، شاهد برپایی بازارچه ها و فعالیت دستفروش‌ها هستیم که کالاهای خود را در معرض فروش زایرین قرار می‌دهند.
زائرین با اعطای وجوهات و هدایای خود به امامزاده برای برآورده شدن حاجات و ادای نذر، به آبادانی زیارتگاه کمک می کنند. علاوه براین، این امامزاده دارای زمین های وقفی است که بصورت اراضی مزروعی در اطراف آن وجود دارد. به طور کلی اداره این امامزاده زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه کشور می‌باشد. در این امامزاده به دلیل مراجعه افراد غریبه و غیرمحلی که برای زیارت امامزاده می آیند امکاناتی برای اسکان زائرین وجود دارد.
امامزاده در گذشته از شهر دور بوده و در بین مزارع کشاورزی قرار داشت. از این جهت از محل مسکونی مردم دور بود ولی این موقعیت امامزاده به آن صفایی خاص می بخشد. در گذشته اهالی شهر این یک کیلومتر راه را پیاده و با عبور از مزارع طی می کردند تا به زیارت بروند. در سالهای اخیر از یک سو وسایل ایاب و ذهاب، رفت وآمد به امامزاده را تسهیل نموده و از سویی طرح تبدیل اراضی کشاورزی این مسیر به زمین های مسکونی از سوی شهرداری اجرا شده است. در نتیجه به مرور زمان ساخت خانه ها در مسیر این امامزاده سبب شده که فاصله امامزاده با اجتماع مسکونی شهر رو به کاستی نهد و این به دلیل آن است که همواره زیارتگاه ها به عنوان مرکزیت یک منطقه بافت مسکونی و را تحت شعاع خود قرار می دهند.
در اثر و جود امامزاده فرهنگ عمومی مردم شهر کیفیت و اصالت دینی و شیعی خود را حفظ کرده است. مردم در مراسم های شادی، عروسی و عزا از دین الهام می گیرند. به عبارت بهتر امامزاده توانسته زنجیره مناسک و شعائر دینی خود را در سایر جهات زندگی مردم شهر مستحکم و تقویت کند. با نگاهی به رجوع اهالی شهر به این مکان متبرکه به منظور اجرای صیغه عقد ازدواج، حل و فصل اختلافات محلی، برگزاری جشن ها و اعیاد ملی مثل نوروز و اعیاد مذهبی نظیر غدیر و شعبان و عید فطر، برگزاری جشن تکلیف، گفتن اذان در گوش کودکان و مهیا نمودن شرایط ازدواج آسان جوانان و تهیه مایحتاج زوج های کم بضاعت از طریق ارتباط با مراکز خیّریه یا افراد خیّر؛ می‌توان دریافت این امامزاده توانسته حضور مجازی خود را در زندگی شهروندان در جهت تأثیرگذاری دینی و معنوی در فرهنگ عمومی شهر نمایان سازد.

نتیجه گیری

در هر شهری وجود امامزاده نماد عقیده و گرایش دینی و اساساً نظام فرهنگی مردم آن شهر است. تفوق نظام فرهنگی و اعتقادی تجلی یافته‌ی از وجود امامزاده، در مقایسه با سایر سلایق و فرهنگها، باعث مرکزیت یافتن امامزاده در فرهنگ شهر می‌شود؛ چراکه بینش دینی و معنوی بر نظام اخلاقی و فرهنگی شهر سایه می‌افکند و به جرح و تعدیل یا تعالی آن کمک می‌کند. برای همین به مرور شاهد نزدیکی و مرکزیت یافتن امامزاده از بُعد فیزیکی و روحی و روانی در شهر هستیم.
براساس تحقیقات به عمل آمده در می‌یابیم که گرایش های مردم به واسطه انگیزه های درونی و معنوی و احترام فوق العاده آنها به امامزادگان، سبب ساز حضور پررنگ و چشمگیر این اماکن اسلامی در حیات معنوی و فرهنگی شهر شده و میزان شناخت مردم از معارف دینی و شیعی و تأثیرپذیری آنها از بزرگان دین را دو چندان کرده است. اولین نتیجه در پژوهش انجام شده، دستیابی به جایگاه معنوی امامزاده زین العابدین در بین اهالی شهر ورزنه و بطور کلی زائرین این زیارتگاه است که جهت رفع حوایج مادی و معنوی و تقویت روحی و آمرزش الهی به زیارت امام زاده مشرف می شوند که خود نمودار تأثیر فرهنگ و معارف شیعی و مذهبی اسلام در بین مردم است. براساس تحقیقات انجام شده می توان گفت امامزاده زین العابدین با وجود دارا بودن کارکردهای متنوع و متعدد، از مهمترین خصایص آن همانا ایجاد آرامش روحی و روانی در انسان است. ابعاد دیگر این زیارتگاه از لحاظ ایجاد جاذبه های فرهنگی و گردشگری قابل تأمل است چنانکه همواره پذیرای زایرانی از اهالی محلی و غیر محلی بوده و سبب تعاملات فرهنگی و چه بسا اقتصادی شده است.
پیوند ناگسستنی مردم با این امامزاده، گویای روحیه دین مداری، امیدواری، انسجام و یکپارچگی دینی و معنوی ساکنان منطقه در سایه این بقعه متبرکه است. خصوصاً در دنیای امروزه که ماهواره‌ها و تبلیغات مدرن همه بر سر تنوع اعتقادی و دینی تبلیغ می‌کنند و می‌کوشند که نه تنها شیعیان بلکه تمامی مسلمانان را متوجه مذاهب دیگر کنند و آن ادیان را در نظر جوانان خوب و مطلوب جلوه دهند. حتی برای دور ساختن مسلمانان از جنبه‌های ولایت مدارانه و فقیهانه اسلام، برآنند که نظرها را به برداشت های صوفیانه محض از دین و عرفانهای نوظهور جلب کنند. چنانکه فرقه‌هایی سری با مبلغان و تبلیغات بسیار پدید آمده و در این راستا صدها کتاب، فیلم و موسیقی نیز ساخته شده است تا مسلمانان را به خود متمایل سازند. در چنین شرایطی یک امامزاده، در صورتیکه فعال و قطب فرهنگی باشد؛ می تواند از عهده مقابله با غربزدگی برآمده و مانع ذوب شدن فرهنگ دینی و ملی مسلمانان در مقابل موج جهانی شدن باشد. در این میان مسئولیت خطیری که بر دوش اهل فن همواره سنگینی می‌کند حفظ میراث گرانبهای معنوی و مذهبی اسلام و معرفی صحیح فرهنگ و هویت ملت مسلمان بوده است.

پی‌نوشت‌:

1- دانشجوی دکتری تاریخ اسلام.

منابع:
ابن عماد، عبدالحی بن احمد،[بی‌تا]، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به تحقیق محمود و عبد القادر ارناووط، بیروت: نشر دارابن کثیر.
ابن‌عنبه،[بی‌تا]، عمده الطالب فى انساب آل ابی‌طالب، بیروت: دارالمکتبة الحیاة.
الامین، سید محسن، ۱۹۸۶ م، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف.
بانک جامع امام زادگان ایران، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان. ص 527. www.Ghaemiyeh.com
حلی، حسن بن علی،۱۳۹۲ ق، الرجال، ترجمه علامه محمد صادق آل بحرالعلوم، [بی جا]، نشر المطبعه الحیدریه.
خویی، ابوالقاسم، 1357، معجم رجال الحدیث، ترجمه عبدالهادی فقهی زاده، تهران: نشر امیرکبیر.
ذهبی، شمس الدین احمد، ۱۴۰۹ق، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمُری، [بی‌جا]: دارالکتاب العربی.
شیخ طوسی، 1351، الفهرست، مشهد: نشر دانشگاه مشهد.
فیض قمى، عباس، 1350ش، گنجینه آثار قم، قم: [بی نا].
ـــــــــــــــــ، 1354، انجم فروزان، قم،[بی نا].
قائمی، محمد،1348، ادبیات باستانی ایران، کتابفروشی تائید، اصفهان.
قمی، عباس، 1385، منتهی الامال، قم: نشر دلیل ما.
قمی، حسن‌بن‌محمد ، 1385، تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن‌علی‌بن‌عبدالملک قمی‏‏، تحقیق محمدرضا انصاری، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی‏.
مجلسی، محمدباقر، 1392 ﻫ ق، بحار الانوار، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
ـــــــــــــــــ ، [بی‌تا]، روضه المتقین، بی تا، به تحقیق حسین موسوی کرمانی، قم: نشر بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسین کوشانپور.
مدرس، محمد علی، ١٣۶٩، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران: نشر کتابفروشی خیام. 
مدرسى طباطبائى، حسین،1355ش ، تربت پاکان: آثار و بناهاى قدیم محدوده کنونى، قم: نشر دارالمؤمنین.
محدث نوری ، حسین، ۱۴۲۹ق، مستدرک الوسائل، تحقیق موسسه آل البیت(ع)، قم، نشر موسسه آل البیت(ع).
مسائل على بن جعفر و مستدرکاتها، 1409ق، تحقیق: مؤسسه آل البیت، الإحیاء التراث, مقدمه سید محمدرضا حسینى جلالى, مشهد, کنگره جهانى امام رضا(ع), وزیرى.
نجاشی، احمدبن‌علی، ۱۹۸۸، رجال النجاشی، تصحیح موسی شبیری زنجانی، بیروت: دارالاضواء.