سکه در دنیای باستان

نگاهی به تاریخ جهانی ضرب سکه طلا
مردم دنیای باستان برای داد و ستد به مقیاس و میزان نیاز داشتند، چیزی که شیوه «مبادله پایاپای» فاقد آن بود. ضرب سکه، این مشکل را حل کرد؛ وسیله ای با میزان و ارزشی مشخص که به کمک آن، کالاها ارزشگذاری شدند و نظامی جدید در اقتصاد و بازرگانی روزگار کهن پدید آورد. اگر چه سکه پدیده بومی ایران نیست و ایرانیان نخستین کسانی نبودند که از سکه استفاده کردند، اما ضرب سکه و به کارگیری آن در ایران سابقه ای بسیاری طولانی دارد و ایرانیان نقشی کلیدی در تاریخ ضرب و استفاده از سکه دارند. شاید اگر سنت ضرب سکه وجود نمی داشت، نخستین شاهنشاهی جهان یعنی هخامنشیان، هیچ گاه به این حد از قدرت و وسعت دست نمی یافت.

سکه چیست و چه کابردی دارد

سکه قطعه ای معمولاً گرد و فلزی است که وزن استاندارد دارد و غالباً به دست حکومت ها به تعداد زیاد ضرب می شود تا فعالیت های اقتصادی، مانند خرید و فروش اجناس، بازرگانی و پرداخت مواجب را تسهیل کند. امروزه پول هر کشور از سکه و اسکناس تشکیل می شود که مبالغ خردتر را سکه ها و مبالغ درشت تر را اسکناس تأمین می کنند. اسکناس نوآوریی است نسبتاً جدیدتر که از سال 118 پ م در چین ظاهر شد، در حالی که سکه تاریخی طولانی تر دارد که به صدها سال پیش از پیدایش اسکناس باز می گردد.
در طول تاریخ سکه ها بیشتر از فلزات گوناگون نظیر طلا، نقره، مس و سرب یا آلیاژ فلزات، مانند الکتروم (آلیاژ طبیعی طلا و نقره)، مفرغ (آلیاژ مس و قلع)، برنج (آلیاژ مس و روی) ضرب می شدند. سکه ها دو نوع ارزش دارند: «درونی» و «برونی».
ارزش درونی (intrinsic value) ارزش فلزی است که در ضرب سکه به کار رفته و با فراز و نشیب قیمت آن فلز، قیمت سکه افزایش یا کاهش می یابد؛ ارزش برونی (extrinsic Value) ارزش اسمی سکه است که با وجود تغییر ارزش فلزی که سکه از آن ضرب شده، همواره ثابت می ماند. اما گاهی ارزش درونی سکه آن چنان از ارزش برونی آن بیشتر می شود که مردم سعی می کنند سکه را انبار کنند یا با ذوب آن و فروش فلزش سود بیشتری ببرند. به همین دلیل است که امروزه حکومت ها از آلیاژ چند فلز کم ارزش برای ضرب سکه استفاده می کنند تا ارزش درونی را همواره پایین تر از ارزش برونی نگه دارند. با این حال، گاهی بحران های اقتصادی و تورم بیش از حد باعث ایجاد خلل در این کار می شوند و حکومت ها را ناچار می کنند یا سکه هایی را که ارزش برونی کمتری دارند از دور مصرف خارج کرده یا آنها را با سکه هایی با ارزش برونی بالاتر (یا اسکناس) جایگزین کند.
امروزه سکه ها با ماشین و به صورت انبوه ضرب می شوند، اما در دوران باستان هر سکه باید تک تک، با دست و به کمک دو وسیله ضرب می شد. ابتدا فلز مورد استفاده را به شکل تیله هایی کوچک- از اندازه یک نخود تا اندازه یک فندق- قالب ریزی می کردند و سپس آن را بین دو قطعه فلز محکم تر موسوم به قالب زیرین (die) در زیر و سُمبه (punch) بر رو قرار می دادند. سمبه معمولاً نقشی به صورت منفی (تورفته) داشت. پس از قرار دادن قطعه فلز بین سُمبه و قالب زیرین با چکش یا پتک روی سمبه می کوبیدند. به این ترتیب، سکه هم از شکل کروی خود به شکلی نسبتاً مسطح تر در می آمد و هم نقش منفی سمبه به صورت نقش مثبت (برجسته) روی سکه می افتاد. در بیشتر سکه های آغازین نقش قالب زیرین به صورت فرورفتگی هایی به اشکال مختلف در پشت سکه می افتاد، اما پس از مدتی، مردم متوجه شدند که با حکاکی بر روی قالب زیرین می توانند هر دو روی سکه های خود را نقش اندازی کنند.

تاریخ سکه

سکه پدیده ای نسبتاً متأخر در تاریخ انسان است. از هزاران سال پیش از پیدایش نخستین سکه ها، مردم یا از طریق مبادله پایاپای، اجناس مورد نیاز خود را تأمین می کردند یا از اشیایی دیگر، مانند صدف، به جای سکه استفاده می کردند. چنین به نظر می رسد که سکه از آن دست نوآوری هایی است که در زمان های مختلف در نقاط مختلف جهان ظاهر شده است. بنا به مدارک باستان شناختی و منابع مکتوب، چین و خاور نزدیک دو منطقه مهم در پیدایش مسکوکات بوده اند.
در حال حاضر، قدیمی ترین سکه های شناخته شده در حدود 900 پ م در چین ضرب شده اند. این سکه ها کپی پول قبلی چین، یعنی صدف های دندان شکل، اما از فلزات گوناگون، به ویژه مفرغ بودند. سنت ضرب و استفاده از سکه و همچنین اسکناس در چین و پس از آن در دیگر سرزمین های خاور دور، مستقلاً شکل گرفت و تا سده های اخیر- که خاور دور وارد نظام اقتصادی جهانی شد- به اشکال گوناگون ادامه یافت.
درباره پیدایش سکه و گسترش استفاده از آن در خاور نزدیک به شکلی پایدار و گسترده نظریات متفاوتی وجود دارد. منتهی نظر غالب نزد بیشتر سکه شناسان این است که نخستین سکه ها در غرب آسیای صغیر (ترکیه امروزی) و از رهگذر گسترش بازرگانی زمینی و دریایی بین دولت- شهرهای ساحلی ایونیه (در شرق دریای اژه) با یونان (در غرب دریای اژه) و دیگر مناطق، مخصوصاً حوزه شرقی دریای مدیترانه، و برای تسهیل معاملات بین سرزمین های مختلف با سیستم اوزان و ارزش اقلام گوناگون ظاهر شد. قدیمی ترین سکه در این مناطق سکه موسوم به « اژینا شه لون» (Aegina chelone) است که ضرب آن از حدود 700 پ م آغاز شد و تا حدود 550 پ م ادامه یافت. این سکه را یا اهالی «اژینا»- جزیره ای در دریای اژه- یا «فیدون» فرمانروای شهر «آرگوس» در سواحل «پلوپونز» در یونان ضرب کرده که بنا به منابع تاریخی اولین پادشاه در حوزه دریای اژه بود که اوزان و واحدهای اندازه گیری را در قلمروی خود استاندارد کرد. یونانیان به طور اعم- هم یونانیان سرزمین یونان و هم یونانیان سواحل شرقی دریای اژه که ایونیه ای خوانده می شدند- از این نوآوری استقبال کردند و دیری نپایید که بیشتر دولت شهرهای یونانی به ضرب سکه و پخش آن در حوزه های دریای اژه و مدیترانه، از شرق تا مصر در شمال آفریقا و سوریه و از غرب تا شبه جزیره بالکان و ایتالیا مشغول شدند.

سکه در خاور نزدیک

نخستین سکه های لودیه که منابع تاریخی، ضرب آنها را به «آلیاتس دوم» (619 تا 560 پ م) نسبت می دهند، از جنس الکتروم بودند، آلیاژ طبیعی طلا و نقره که به صورت طبیعی در رودخانه «پاکتولوس» که از وسط شهر سارد- پایتخت لودیه – می گذشت، یافت می شد و به منظور استحکام بیشتر به آن قدری مس و طلا می افزودند. این سکه ها نوشته ای نداشتند، بلکه بر روی آنها نمادی به شکل سر یک شیر نر یا اثر پنجه شیر ضرب شده بود. بر پشت سکه نیز دو فرورفتگی مربعی شکل به چشم می خورد که اثر منفی قالب پشت سکه است.
در زمان «کروزوس» (560 تا 546 پ م)- پسر و جانشین آلیاتس- امپراطوری لودیه به اوج قدرت، ثروت و گستره جغرافیایی خود رسید و بر تمامی آسیای صغیر، از رودخانه «هالیس» تا دریای اژه، حکمرانی می کرد. یونانیان در نوشته های خود، درباره ثروت کروزوس آن چنان غلو کرده اند که در ذهن آینده گان نام کروزوس مترادف بود با « مرد بسیار ثروتمند». این سنت تا به امروز نیز ادامه دارد، زیرا نام کروزوس از زبان لودیه ای به لاتین رفته و از آنجا به صورت «قارون» وارد زبان عربی شده که هنوز هم در کشورهای عربی و ایران یادآور افراد ثروتمند است. کروزوس بانی نوآوری مهمی بود که نقطه عطفی در تاریخ پول به شمار می آید؛ او به جای سکه الکترومی، دو نوع سکه ضرب کرد؛ یکی از طلا و دیگری از نقره. این اولین بار بود که به این شکل سکه ضرب می شد و به حکومت اجازه می داد که ارزش برونی سکه و قیمت نقره را نسبت به طلا تعیین کند. در زمان کروزوس این نسبت 10 به 1 بود، یعنی 10 سکه نقره معادل یک سکه طلا بود. همین سیستم، که سکه شناسان به آن «دو فلزی» (bimetallism) می گویند، با وجود فراز و نشیب و تغییرات فراوان در ارزش طلا و نقره در طول هزاره ها، کمابیش تا به امروز ادامه یافت.
ظاهراً، کروزوس بانی نوآوری دیگری نیز در زمینه سکه بود. همان گونه که در بالا آمد، سکه های قبلی لودیه فقط با نقش سر یک شیر یا نقش پنجه یک شیر مزین بود. اما کروزوس این نقش را تغییر داد و به صورت سر شیری در حال غرش روبه روی سر یک گاو نر درآورد. این سکه به « کروزوسی» (Croesoid) معروف شد و هنوز به همین نام، نزد سکه شناسان خوانده می شود.
سکه پدیده ای بومی ایران نبود. به عبارت دیگر، تمدن ایران زمینی عیلام (در جنوب و جنوب غربی ایران امروزی) و دیگر سرزمین های پیر اعیلامی (مانند آوان، شیماشکی، مَرَحشی و...) و غیر عیلامی (مانند لولوبی، گوتی، مانا، اِلیپی، ماد و...) ایران فرهنگی، در هزاره های سوم تا اول پ م با مسکوکات ناآشنا بودند. ضرب سکه در ایران و نخستین حکومت فرامنطقه ای ایران، یعنی شاهنشاهی هخامنشی آغاز شد. زمانی که کوروش بزرگ به جنگ لودیه رفت و در سال 546 پ م شهر سارد، پایتخت لودیه را فتح و به عمر این امپراطوری پایان داد، یکی از چیز هایی که توجه کوروش اول را به خود جلب کرد، سکه های کروزوسی بود. از این تاریخ آشنایی ایرانیان با سکه آغاز شد.
منبع مقاله: ماهنامه ایران شناسی سرزمین من، بهمن 1391