زمینه پیدایش
در اسلام درباره احترام به همسایه، تأکید فراوانی شده است. روایت شده است که یکی از شب‌ها که حضرت زهرا(س) مانند همیشه با خدا راز و نیاز می‌کرد، امام حسن(ع) که در آن هنگام خردسال بود، حالات و گفتار مادر را در حال عبادت نظاره می‌کرد، تا ببیند مادر چه می‌گوید. فاطمه زهرا(س) در بین هر دو رکعت نماز، دست‌ها را به سوی آسمان بلند می‌کرد و برای همه مؤمنان و مستمندان عالم دعا می‌نمود و به ویژه از همسایگان و آشنایان نام می‌برد، ولی نامی از خود، همسر و فرزندانش به میان نمی‌آورد. دیدن آن صحنه جالب و روحانی، خواب را از دیدگان امام حسن مجتبی(ع) ربود تا مراقب حال مادر باشد که چه وقت برای همسر و فرزندانش نیز دعا می‌کند. انتظار به پایان رسید و آن شب، صبح شد و بامدادان شنید که مادرش خیلی کوتاه، نامی از خویشان و خانواده برد و برای آنان دعا کرد. زمانی که ایشان از راز و نیاز، فارغ شد، امام حسن(ع) با شگفتی کودکانه عرض کرد: «مادر جان، من دیشب تا صبح نخوابیدم و از درون بستر خود، کارهای شما را تماشا می‌کردم. می‌خواهم بدانم سبب چه بود که آن همه درباره دیگران، به ویژه همسایگان دعای خیر کردید، ولی برای خانواده خودمان، فقط در پایان مناجات، آن هم بسیار کم دعا فرمودید؟»(1) حضرت، فرزند دلبندش را در آغوش گرفت و با تبسمی حاکی از خشنودی فرمود:«یا بُنَّی، اَلْجارُ ثم الدارُ؛ پسرم، اول همسایه، آن‌گاه خانه و اهل خانه».(2)پیامها
زمانی که بخواهیم برتری و حق تقدم همسایه را بر بستگان و خویشان بیان کنیم.(3)ضرب المثل های هم مضمون
ـ آن دنیا اول از همسایه می‌پرسند.(4)ـ دو تا در را که پهلوی هم می‌گذارند برای این است که به درد هم برسند.(5)
ـ همسایه به آدم از قوم و خویش نزدیک‌تر است.(6)
ـ همسایه ما سایه ماست.(7)
ـ همسایه را گوشت، ما را آبگوشت.(8)
اشعار هم مضمون
توانگران که به جنب سرای درویشند * ضرورت است که گاهی از او بیندیشند(9) (سعدی)حقّ همسایگان بزرگ شمار * باطلی گر کنند، یاد میار(10) (اوحدی)
ریشه های قرآنی حدیثی
«وَ اعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ بِذِی الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْجَارِ ذِی الْقُرْبَى وَ الْجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالجَنبِ؛ خدای را بپرستید و هیچ چیز شریک او مسازید و با پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و همسایه خویش و همسایه بیگانه و یار مصاحب نیکی کنید.» (نساء: 36)امام علی(علیه السلام): «أَحسِن جِوارَ مَن جَاوَرَکَ تَکُنْ مُسلماً؛ با همسایه‌ات خوب همسایگی کن که مسلمان خواهی بود.»(11)
امام علی(علیه السلام): «مِن المُروَّةِ تَعَهُّدُ الجِیران؛ پای‌بندی به امور همسایگان از مردانگی است.»(12)
امام علی(علیه السلام): فَتَعَصَبُوا لِخلالِ الحَمدِ: مِن الحِفظِ لِلجِوارِ، و الفواءِ بِالذِّمام؛ در حفظ خصلت‌های ارزش‌مند، مانند حفظ حقوق همسایگان و وفا به پیمان‌ها تعصب به خرج دهید.»(13)
امام سجاد(علیه السلام): «اما حق همسایه‌ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش او را احترام نهی. اگر به او ستمی شد یاری‌اش رسانی. دنبال عیب‌هایش نباشی. اگر بدی از او دیدی بِپوشانی. اگر بدانی که که پند و اندرز تو را می‌پذیرد او را در خفا نصیحت کنی. در سختی‌ها رهایش نکنی. از لغزشش درگذری. گناهش را ببخشی و با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی».(14)
پی نوشت ها :
1. ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، صص 72 و 73.
2. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج 8، ص 429.
3. همان، ص 72.
4. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، ص 52.
5. امثال و حکم، ج 2، ص 831.
6. دوازده هزار مثل فارسی، ص 1033.
7. همان.
8. دوازده هزار مثل فارسی، ص 1033.
9. امثال و حکم دهخدا، ج 1، ص 555.
10. همان، ج 2، ص 698.
11. جلوه‌های حکمت، ص134.
12. همان.
13. همان، ص 133.
14. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2، ص 921.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
