نگاهی به انسان شناسی اسلامی

تمدن اسلامی در قرون وسطی دقیقاً در نقطه و در حرکتی معکوس با اروپا قرار داشت. ظهور اسلام در شبه جزیره ی عربستان، همان گونه که دیدیم، آغاز حرکتی بود که یک ایدئولوژی دینی فراقبیله ای و فراقومی را در مقابل خرده ایدئولوژی های محلی و رقیب و متعارض قرار می داد(1). هدف از ایدئولوژی اسلامی آن بود که تمام توان خود را صرف گرد هم آوردن مسلمانان در مفهوم و در قالب«امت»اسلامی نماید تا بدین ترتیب بتواند دست به بسیج نیرویی هرچه گسترده تر زده و توسعه ی اسلام را در سطح جهان امکان پذیر نماید. به خصوص آن که اسلام در عین آن که ادیان دیگر الهی و پیامبران آن ها را مورد احترام قرار می داد بر آن بود که با ظهور آخرین پیامبر امروز رسالتی اساسی بر دوش مسلمانان قرار گرفته است و آن به اسلام درآوردن تمامی مردم جهان است.
این رویکرد پس از رحلت پیامبر اسلام، متأسفانه دچار انحراف شد و در دوران آغازین گسترش اسلامی رویکردی نژادپرستانه و شووینیستی جایگزین آن شد که ضربه ی زیادی به شکل گیری اسلام در قالب یک نظام سیاسی جدید وارد آورد(2). با وجود این گسترش نظامی اسلامی که در طول تقریباً سه قرن انجام گرفت و اسلام را در پهنه ی بسیار وسیعی از مرزهای چین تا خاورمیانه و شمال افریقا گسترد و سبب شد که«امت اسلامی»در عمل صدها فرهنگ، زبان و پهنه های متفاوت اقلیمی و جغرافیایی با سنت هایی بسیار متفاوت را دربرگیرد. ایدئولوژی اسلامی تمامی این فرهنگ ها را بیش از هر چیز از خلال موجودیت انسانی می شناخت زیرا همان گونه که اشاره شد انسان بالاترین و گویاترین تبلور اراده ی الهی و اشرف مخلوقات به شمار می آمد.
از این رو از همان آغاز اسلام، شناخت سرزمین های اسلامی و مردمان و تاریخ آن ها در صدر علاقه مندی های حاکمان و به ویژه دانشمندان اسلامی قرار گرفت. نخبگان جهان اسلام عموماً و شاید بتوان حتی گفت انحصاراً از سرزمین هایی ریشه می گرفتند که خارج از شبه جزیره و زادگاه نخستین اسلام قرار داشتند. در بسیاری موارد همچون تمدن های هندی و ایرانی و بین النهرینی این سرزمین ها دارای تاریخی طولانی و سنت ها و رسومی ریشه دار بودند که نفی آن ها نمی توانست همچون رسوم دوران جاهلیت عرب به سادگی انجام گیرد، زیرا برخلاف رسوم جاهلی این باورها و آداب و رسوم لزوماً در تضاد با اندیشه ها و باورها و حتی عملکردهای اسلامی قرار نداشتند و حتی برعکس می توانستند به رشد و اعتلای اسلام و سازمان یافتگی آن به ویژه در قالب یک دولت جدید یاری رسانند(3). ایرانیان در این میان شاید خاص ترین و پراهمیت ترین جایگاه را داشتند زیرا دارای یک سنت دولتی قدرتمند بودند که به سرعت به وسیله ی حاکمان جدید مورد استفاده قرار گرفت تا قالب های جدید و مستحکمی به امپراتوری اسلامی بدهد(4).
قرون وسطای اسلامی، یعنی دورانی که عمدتاً بین قرن هشتم تا پانزدهم میلادی قرار می گیرد، دوران اعتلا و شکوفایی تمدن اسلامی است. این تمدن نه تنها درهای خود را به سوی «دیگری»نمی بندد، بلکه تمایلی گسترده برای شناخت«دیگری» و استفاده از تجربه و اندیشه ی او در اسلام وجود دارد. دربارهای اسلامی قرون وسطی مرکز تجمع دانشمندان و متفکران از سراسر جهان هستند. نهضت ترجمه، از قرن هشتم آغاز شد و تا قرن دهم میلادی ادامه پیدا کرد. ترجمه ابتدا برای مصارف شخصی و در متون کیمیاگری و طب انجام می شد. اما به خصوص در زمان خلفای عباسی شکل گسترده ای پیدا کرد. کتاب ها عمدتاً از یونانی ترجمه شده و شامل متون فلسفی و علمی بودند. ترجمه ها به ویژه شامل متون کلاسیک نظیر افلاطون و ارسطو می شدند، گروهی از متون جغرافیایی و سیاسی نیز ترجمه شدند، اما برای ترجمه ی ادبیات و شعر یونانی تلاش چندانی نشد و این خود گویای آن بود که از ترجمه بیش از هر چیز هدف هایی کاربردی موردنظر بود.(5)
اما به جز توجه به بیگانه و دیگری، جهان اسلامی قرون وسطی به«خود»نیز توجه داشت، بسیاری از متفکران بر آن بودند که با سفر و سیر و سیاحت در این جهان به گونه ای آن را«کشف»کنند. از این لحاظ می توان پنداشت که نگاه این متفکران به خود نیز نوعی مفهوم«دیگربودگی»را حمل می کرد که کاملاً با برداشت کنونی ما از توصیف اتنوگرافیک نزدیکی دارد. در حقیقت این متفکران تلاش می کردند با شناخت مردمان، فرهنگ ها و قلمرو عظیم اسلامی به درکی تازه دست یابند. این درک عمدتاً بر دو محور اساسی قرار می گرفت که عبارت بودند از تاریخ و جغرافیا. این دو محور، همان گونه که می دانیم، تا قرن ها بعد حتی در اروپای قرن نوزده نیز اساس اندیشه و توصیف اتنوگرافیک و سرآغاز دو مکتب تطورگرا و اشاعه گرا بودند و در این دو حوزه ی تاریخ و جغرافیا بود که ما شاهد تبلور و شکوفایی اندیشه ی انسان شناختی اسلام قرون وسطایی هستیم.
نکته ی قابل توجه در آن است که متفکران اسلامی بار دیگر پس از قرن ها به مفهوم«توصیف از طریق مشاهده» یا «عیان»برمی گردند. در نتیجه برای توصیف نیاز به حرکت و به عبارت دیگر سفر وجود دارد. از این روست که در طول این سال ها با آثار بی شماری رو به رو می شویم که نام مسالک و الممالک(راه ها و کشورها)، صورت الارض(شکل زمین) و رحله(سفرنامه) بر خود دارند. مسافران جهان اسلام قرون وسطی شامل بازرگانان، مأموران دولتی و فرستادگان رسمی، زائران و مبلغان دینی، جاسوسان، ملوانان و دریانوردان و... می شدند و در حالی که مقصدهای موردعلاقه ی بازرگانان و دریانوردان اقیانوس هند، چین و افریقای سیاه بودند، مأموران دولتی و فرستادگان و جاسوسان بیشتر به بیزانس، روسیه و قفقاز و کشورهای حوزه ی مدیترانه علاقه مند بودند(6). آنچه در اندیشه ی انسان شناختی اسلام قرون وسطایی حائز اهمیت است مفهوم مشاهده ی مستقیم، مفهوم رابطه ی فضا و زمان(جغرافیا و تاریخ) و مفهوم کل گرایی(7)است که در رابطه ی انسان با طبیعت، جهان و سایر موجودات دیگر به چشم می خورد. در بخش حاضر به برخی از مهم ترین این متفکران اشاره می شود، اما باید توجه داشت که تاریخ اندیشه ی انسان شناختی اسلام قرون وسطایی گستره ی بسیار بزرگی دارد و خود نیازمند مطالعات مستقل و متعددی است که بتوانند این اندیشه را نه تنها در رابطه با دو بُعد جغرافیایی و تاریخی آن، بلکه همچنین در سایر ابعادش از جمله بُعد دینی، فلسفی، حقوقی، اقتصادی، علمی و تکنولوژیک آن، چه در نگاهی درون نگر و چه در روابط بی شمار آن با محیط های فکری خارج از جهان اسلام از جمله از خلال نهضت ترجمه، مورد مطالعه قرار دهند. این کاری است که تنها در یکی از ابعادش به وسیله ی برنارد لویس در کتابش موسوم به نخستین مسلمانان در اروپا انجام شده است.

پی نوشت ها :

1.Cambridge History of Islam 1985;Montgomery-Watt 1968
2.همایی، 1363.
3.Sourdel 1968
4.Fray 1979
5.لویس، 1374، صص 100-101.
6.Kilani 1996: 201-203
7.holism

منبع مقاله :
فکوهی، ناصر؛(1390)، تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی، تهران، نشر نی، چاپ هفتم