نويسندگان: محمود حبيب الهي، مهناز صادقيان لودريچه، افتخار السادات چراغچي
بازي همانند محبت است؛ همه مي دانند چيست امّا کسي توانايي تشريح آن را ندارد. بازي براي کودکان همانند کلام براي بزرگسالان است.
تعريف جامع و فراگير از بازي که مورد تأييد همه ي نظريه پردازان روانشناسي باشد، وجود ندارد. هر صاحب نظري بر اساس تجارب، مشاهدات، اعتقاد و ديدگاه خود، بازي را به نوعي تعريف کرده و هر يک از اين تعاريف، با برجسته سازي جنبه اي از بازي، نگرشي ويژه را ارائه کرده است. ميان تعاريفي که از بازي ارائه شده است موارد اشتراک و تشابه بسياري وجود دارد.
بروفن برنز بازي را اين گونه تعريف مي کند: بازي فعاليتي ذاتي و طبيعي است و اغلب به خاطر خودش انجام مي شود. تا اين که وسيله اي براي رسيدن به چيز ديگر باشد، يعني به گونه اي اختياري و خودانگيخته حالتي لذت بخش را در بر دارد.
هارلوک در تعريف بازي مي نويسد: بازي عبارت است از هرگونه فعاليتي که براي تفريح و خوشي و بدون توجه به نتيجه ي نهايي، صورت مي گيرد انسان به طور داوطلبانه به اين فعاليت مي پردازد و هيچ نيروي خارجي يا اجباري در آن دخيل نيست.
پياژه روانشناس معروف سوئيسي براي جدا کردن بازي از کار، پنج معيار را به عنوان شاخص هاي بازي معرفي مي کند:
1- بازي داراي هدف در خود است.
2- بازي اختياري است، نه اجباري.
3- بازي دلپذير و خوشايند است.
4- بازي ترتيب و سازماني ندارد.
5- بازي از قيد کشاکش و پرخاش آزاد است.
لازاروس مي گويد: بازي فعاليتي في نفسه آزاد، بي هدف، سرگرم کننده يا تفريحي مي باشد.
گروس مي گويد:بازي تمرين غريزي و بي هدف کارهايي که در زندگي آينده نقش اساسي دارند مي باشد.
شانر معتقد است بازي فعاليتي در جهت تداوم شادماني است.
وقتي نوزادي متولد مي شود مغز او کاملاً آماده است تا يک سري روابط را در حين يادگيري و تجربه موقعيت هاي گوناگون زندگي ايجاد نمايد. ايجاد اين روابط در ذهن و مغز کودک از ميان بدو تولد آغاز شده و تا بزرگسالي هم ادامه مي يابد. تحقيقاتي که اخيراً انجام شده، اطلاعات جديد و قابل توجهي را در اين زمينه در اختيار ما قرار مي دهد؛ از جمله اين که مغز انسان به هنگام کودکي، سريع ترين ميزان رشد را دارد تا آنجا که در پنج سالگي طفل به 90 درصد رشد نهايي خود مي رسد امّا پرسش اين است که اصولاً آگاهي درباره ي رشد مغزي کودک تان تا چه حد حائز اهميّت است؟ دانشمندان معتقدند رشد مغزي در کودکان طي يک دوره زماني بسيار کوتاه اتفاق مي افتد به طوري که در مواردي اين تغييرات به حدي شديدند که آثار بلند مدتي بر روي فکر و ذهن کودک بر جا مي گذارند.
آنها اين دوره هاي زماني خاص را که رشد مغزي کودک در طول 5 تا 6 سال اول زندگي به بيشترين حد خود مي رسد.دوره هاي بحراني مي نامند. تصور آن است که اين مرحله نيز مانند ديگر مراحل بر جسته و مهم در زندگي کودکان مثل يادگيري، راه رفتن، صحبت کردن، بازي کردن و ... از مهمترين دوره هايي هستند که در آن مهارتهاي خاصي در کودک به طور طبيعي توسعه پيدا مي کند. بر اين اساس، تجربيات اوليه کودکان نقش مهمي را در موفقيت هاي تحصيلي و زندگي آينده ي آنان بازي مي کنند.
امروزه روان شناسان اعتقاد دارند که براي رسيدن به مراحل بالاتر رشد بايد پايه هاي اوليه ي رشد را جدي گرفت و اگر چنانچه اولين مراحل رشد به خوبي طي نشود، در مراحل بعدي کودک دچار اختلال خواهد شد.
يکي از نيازهاي مهم و اساسي کودک نياز به بازي و اسباب بازي است، بازي براي کودک همانند آب است براي ماهي، کودک بدون بازي نمي تواند به رشد متعادل و سازنده اي برسد. اسباب بازي شوق زيستن را در وجود کودک بر مي انگيزد، موجب پرورش قواي جسمي، ذهني، رواني، عاطفي و اجتماعي کودک مي شود.
اسباب بازي موجب مي شود که کودک با دنياي بيرون ارتباط برقرار نمايد و تجارب خويش را گسترش دهد و با مفاهيم مختلفي همانند رنگ، شکل، اندازه، بالا، پايين و ... آشنا شود.
پژوهشگران معتقدند، وقتي والدين کودک را تغذيه مي کنند، او را نوازش کرده، راه مي برند يا با او صحبت مي کنند، برايش لالايي و شعر مي خوانند، ضمن آموزش برخي مهارت هاي کليدي، روابط ذهني و مغزي او را هم بهبود مي بخشند که اين امور سبب مي شود تا طفل ياد بگيرد نسبت به ديگران چه احساسي داشته باشد يا چگونه با ديگران و دنياي اطرافش ارتباط برقرار کند.
بازي، اختياري و غريزي است. علاوه بر اين، بازي براي رشد مناسب جسمي، ذهني و اجتماعي کودک ضروري است. ضمناً با گذشت ايام، کودک بيشتر ياد مي گيرد و بيشتر مي فهمد، ساخته مي شود و خود را با زندگي اجتماعي تطابق مي دهد.
اسباب بازي از نان شب واجب تر است
چه کسي گفته کودکي که شکمش سير نيست، اسباب بازي مي خواهد چه کند؟ دانشمندان مي گويند دادن اسباب بازي به کودکان پيش دبستاني، حتي اگر اين کودکان دچار سوء تغذيه باشند، به رشد ذهني آنها کمک مي کند. خودتان قضاوت کنيد که کودک فقير باهوش بهتر است يا کودک فقير خنگ؟!هم اکنون در سراسر جهان بيش از 200 ميليون کودک بسيار فقير وجود دارند که علاوه بر آن که تغذيه مناسب ندارند، به اندازه کافي تحريک ذهني نيز دريافت نمي کنند.
پياژه در سال 1962 بازي هاي کودکان را به سه دسته کلي تقسيم کرد:
1) بازي هاي تمريني:
هيچ نوع ساختي در آنها وجود ندارد و بيشتر جنبه هاي تمريني دارد. اين بازي ها اغلب در دوراني رخ مي دهد که کودکان در مقطع کلامي هستند.2) بازي هاي رمزي:
ساختاري رمزي، نظام آن ها را تشکيل مي دهد. در زمينه ي نيازهاي تحولي کودک بازي به اندازه ي غذا، گرما و محافظت بدن مهم است. بازي فرصت ايجاد و گسترش مهارت هاي حرکتي درشت و ظريف و همچنين حفظ سلامت جسماني را فراهم مي سازد.3) بازي هاي قاعده دار:
در سنين 2 تا 12 سالگي، نظام رواني کودک به صورت تدريجي به يک سلسله از ابزارهاي منطقي مجهز مي شود.هنگامي که کودک به بازي مي پردازد، حرکت و پويايي او منجر به فعال شدن اجزاي مختلف بدن، ايجاد هماهنگي بين اعضاي بدن و نيز رشد و پرورش مهارت هاي حرکتي او مي شود.
بازي علاوه بر تأثير بر رشد فيزيکي، در رشد اجتماعي کودک نيز تأثير بسزايي دارد؛ زيرا بازي کودک که در بدو امر به صورت انفرادي انجام مي شود، با بزرگ شدن آن ها به سوي مهارت هاي دسته جمعي تغيير ساختار مي دهد. علاوه بر جنبه هاي رشد و تحول ، تکامل شناختي کودک بيش از ساير جنبه ها مورد توجه عموم جامعه است زيرا قسمت عمده ي رفتار انسان از يادگيري او نشأت مي گيرد.
همان طور که از بدو تولد، جسم کودک به غذا و ويتامين هاي مختلف و مفيد احتياج دارد و بدان وسيله رشد و نمو مي کند. روح و روان او نيز احتياج به تغذيه دارد. اسباب بازي براي کودکان نوعي غذاي روحي و رواني به شمار مي رود و بنابراين مي توان گفت که يکي از نيازهاي مهم آنان به حساب مي آيد و جزئي از زندگي آنان را تشکيل مي دهد.
کودک عاشق بازي است.
شايد شديدترين محروميت براي کودک محروميت او از بازي باشد. همه جا براي کودک صحنه ي بازي است و اين جنبه در سنين اوليه داراي اهميّت بيشتري است. فعاليت و علاقه مندي کودک به بازي نشانه سلامت اوست و اگر طفلي ميل به بازي نداشته باشد بيمار است و بايد به درمان او اقدام کرد.بازي در عين اينکه وسيله ي سرگرمي کودک است جنبه ي آموزندگي و سازندگي نيز دارد و در برخي موارد، ارزش اشتغال کودک به بازي بيش از ارزش خواندن کتاب است. اگر بازي خوب و انديشيده ي طرح شده باشد به کودک فرصت مي دهد تا به تقويت جنبه هاي جسمي ، ذهني، رواني و عاطفي خود بپردازد و اصول اخلاقي و اجتماعي را به خوبي فرا گيرد.
فوايد بازي:
- بازي موجب رشد جسمي کودک مي شود، همچنين عضلات را نيرومند و استخوان را محکم مي کند.- بازي باعث افزايش مهارت در حواس لامسه و بينايي کودک مي شود.
- بازي حس کنجکاوي کودک را بر مي انگيزاند و قدرت ابتکار او را تحريک مي کند.
- باز ي، کودک را در برابر مشکلات مقاوم مي کند و به او اعتماد به نفس مي بخشد.
- بازي موجب تعديل تمايلات عاطفي کودک مي گردد.
- بازي به کودک مي آموزد که براي رسيدن به هدف چگونه بايد نقشه بکشد؛ به چه صورت طراحي کند و چگونه از عهده ي حل مشکل برآيد.
- بازي باعث مي شود که کودک بتواند با ديگران رابطه ي صحيح برقرار کند.
- بازي موجب آموختن همکاري، فعاليت هاي گروهي، تعاون و تمرين اين امور مي شود.
- بازي باعث مي شود که کودک اصول انضباطي و اخلاقي را در زندگي جمعي فرا گيرد.
- باز ي نشان دهنده ي افکار، تمايلات و عواطف کودک است، به همين دليل والدين مي توانند کودک را هنگام بازي، دقيق تر بشناسند.
- در بازي، کودکان را غيرمستقيم به رعايت مسائل اخلاقي و توجه به حق و عدالت تشويق کنيد.
- بازي هايي به کودکان پيشنهاد کنيد که مطابق ذوق و سليقه ي آنها باشد.
- بازي بايد براي کودک متنوع باشد، تکيه بر يک نوع بازي درست نيست.
- هرگز در بازي هاي کودکانه دخالت مستقيم نکنيد.
- در بازي از تربيت اجتماعي کودک نبايد غفلت کرد.
- بايد کاري کنيد که بازي به صورت تجربه اي لذت بخش براي کودک درآيد.
- اگر کودک ميل به بازي ندارد، بايد علت آن را جستجو کرد و در صورت لزوم به رفع آن پرداخت.
- گاهي لازم است والدين نيز همبازي کودکان شوند.
- بگذاريد کودک در بازي براي خود فکر کند و هرگز پاسخ را به کودک نگوييد، مگر در موارد استثنايي.
- اسباب بازي بايد متناسب با سن و جنس کودک باشد.
- اسباب بازي بايد ارزان قيمت باشد تا کودک بتواند آن را دستکاري کند.
در سالهاي اوليه ي زندگي بازي ها و ورزش ها براي کودکان بازي محسوب مي شود، چون به فکر برنده شدن و رقابت با ديگران نيستند، بلکه هدف شان تفريح و لذت بردن از آن است. به تدريج که کودکان بزرگ تر مي شوند، موضوع رقابت و برنده شدن بيش از بازي برايشان لذت آفرين است. به همين دليل اين فعاليت ها بيشتر کار محسوب مي شود تا بازي.
منبع مقاله :
حبيب الهي، محمد، صادقيان، مهناز، چراغچي، افتخار السادات، (1392)، کودک و بازي، اسباب بازي، قم: ابتکار دانش، چاپ اول
