جيمز موريه و ادبيات استعماري

چکيده

کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني توسط جيمز موريه، منشي سفارت انگليس در ايران، نوشته شده و شهرتي به هم زده است.
در اين کتاب ايران و ايراني هرچه زشت تر و ضعيف تر نشان داده شده است. نويسنده کتاب که تنها به دنياي حکام و بزرگان راه داشته، آنچه را ميان آنان مي ديده به کل جامعه ايران تسري داده، و در جهت پيشبرد اهداف استعماري انگليس در ايران، سه نهاد قدرتمند و اصلي جامعه ايران يعني دين، دولت و خانواده را غرق در ناتواني و فساد ترسيم کرده است.

مقدمه

در اوايل قرن نوزدهم ايران صحنه سياست بين المللي بود و دول انگليس، فرانسه و روسيه هر يک به نحوي سعي داشتند از اين خوان يغما بي نصيب نمانند. حکومت ايران در قفقاز با روس ها درگيري داشت. ناپلئون با هدف لشکرکشي به هند، به منظور جلب دوستي فتحعلي شاه، هيأتي به رياست ژنرال گاردان به ايران فرستاد. دولت انگليس که منافع خود را در خطر مي ديد به چاره جويي برخاسته و به هر طريقي، با تطميع يا تهديد، سعي در عقيم گذاشتن نقشه ناپلئون داشت. فتحعلي شاه و درباريانش که تقريباً از سياست دنيا بي خبر بودند گرفتار اين بازي قدرت شده بودند. در اين زمان بود که سر هارفورد جونز به عنوان سفير انگليس در سال 1808 وارد ايران شد و در نهايت توانست با وعده وعيد بي شمار و صرف پول بسيار نظر مساعد حکومت ايران را جلب و قرارداد 1809 را ميان ايران و انگليس منعقد نمايد و ژنرال گاردان فرانسوي را از ميدان بدر کند.
در سال 1810 سر گور اوزلي از طرف دولت انگليس جايگزين سر هارفورد جونز گرديد و به عنوان سفير وارد ايران شد و اهداف استعماري انگليس را در ايران پي گيري کرد. (1) جيمز موريه نويسنده کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني در سال 1808 به همراه سر هارفورد جونز وارد ايران شد و سال ها به عنوان منشي و کاردار سفارت انگلستان در ايران باقي ماند و در جهت منافع لندن تلاش کرد.

جيمز موريه در عالم سياست

جيمز موريه ( 1849-1780م ) منشي سفارت انگلستان در ايران و نويسنده کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني، اصلاً فرانسوي و از پروتستان هاي اين کشور بود که اجدادش به دليل تعصب مذهبي هموطنان شان مجبور به ترک وطن شده بودند. پدر وي کنسول انگليس در ترکيه بود و جيمز موريه در شهر ازمير ترکيه به دنيا آمد. در جواني و بر اثر آشنايي پدرش با سر هارفورد جونز، همراه او و به عنوان منشي وارد ايران شد و در تلاش براي قطع نفوذ فرانسه در ايران و انعقاد قرارداد 1809 سفير را همراهي کرد. سپس همراه با ميرزا ابوالحسن خان شيرازي، سفير ايران در انگليس، به لندن رفت و در سال 1810 همراه با سر گور اوزلي، جانشين سر هارفورد جونز، دوباره به ايران برگشت و تا سال 1815 ( در مجموع حدود شش سال ) در ايران ماند. (2)
موريه در جهت منافع انگلستان در ايران نقش مهمي را ايفا کرد. سر گور ازولي در نامه اي به وي نقش سياسي و اخلاقي او را در ايران مشخص ساخته است. وي از موريه مي خواهد از هرگونه رابطه احتمالي ميان ايران و کشورهاي اروپايي به ويژه فرانسه و روسيه که به منافع دولت انگليس لطمه بزند جلوگيري کند و تا آنجايي که ميسر است از آداب و رسوم و سنن ايراني پيروي کند تا مهر و محبت و اعتماد رجال ايراني را به خود برانگيزد و نظر آنان را نسبت به منافع دولت انگليس جلب نمايد. (3)
جيمز موريه در انعقاد معاهده هايي که به زيان ايران و به سود انگليس به امضا رسيد، دخالت داشت. از جمله بايد به عهدنامه شوم گلستان اشاره کرد. اين عهدنامه پس از توافق روس و انگليس بر ضد ناپلئون تحقق يافت و مقاصد روسيه تزاري را بر ايران تحميل کرد. (4)
لرد کرزن در جلد اول کتاب خود راجع به اوضاع آن زمان ايران مي نويسد: « در اين موقع نظريات سه نفر از مأمورين سياسي انگلستان، دخالت تامي در سياست انگليس نسبت به ايران داشته، يکي سر گور اوزلي، ديگري موريه و سومي فريزر ». (5)
اتفاقاً اين سه نفر، نسبت به ايران بدبين بودند و بسياري از مصائب ملت ايران مربوط به آنان مي شد. به هر روي در عالم سياست، موريه از هيچ کوششي در جهت منافع دولت انگلستان دريغ نکرد. اين امري طبيعي است؛ زيرا او مأمور سياسي دولت انگليس بود و اهداف کشور خويش را پيش چشم داشت؛ اما مسئله اين است که آيا در سياست نبايد به کشورهاي ديگر با ديده ي انصاف نگريست!؟

جيمز موريه در عالم فرهنگ

در عالم فرهنگ نيز، جيمز موريه با نوشتن کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني و سفرنامه اي دو جلدي با عنوان مسافرت در ايران، ارمنستان و آسياي صغير تا استانبول، تأثير چشمگيري داشته است. در اين آثار- به ويژه سرگذشت حاجي بابا و جلد دوم سفرنامه- وي تنها به بزرگ نمايي معايب ايرانيان پرداخته و زشتي هاي آنان را ديده و چشم خود را به روي فضايل و محاسن قوم ايراني بسته است.
« اگر کسي جلد دوم کتاب سفرنامه موريه را که خود يکي از بازيگران رل هاي مهم سياست انگليس در ايران بوده مطالعه کند، خواهد ديد چه اندازه نظرهاي بد و عقايد سوء نسبت به ايران داشته». (6)
موريه در عالم فرهنگ، اعمال ديگري نيز عليه ايرانيان انجام داد. از جمله بايد به کارشکني هاي او در کار محصلين ايراني به فرنگ رفته اشاره کرد. (7) و (8)

اهداف موريه از نوشتن کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني

کتاب، سرگذشت شخصي به نام حاجي باباست که پسر يک دلاک اصفهاني است. کتاب در هشتاد گفتار تنظيم شده و پس از اشاره مختصري به تولد حاجي بابا، وارد جواني او شده و او را در دکان دلاکي پدرش، سرگرم تراشيدن ريش مشتري نشان مي دهد. اين بخش به سرعت پيش مي رود و نويسنده که قصد دارد حاجي بابا را از آن دکان کوچک بيرون بياورد و به عرصه ي اجتماع بکشد، هواي مسافرت در سر حاجي بابا مي اندازد. سپس قهرمان داستان را مي بينيم که با عثمان آغا تاجر سني تبعه ي عثماني و به عنوان دستيار او همراه شده و با کارواني عازم مشهد است. تمام اين اتفاقات در همان سه صفحه اول رخ مي دهد. در ادامه ماجراهاي مختلفي براي حاجي بابا پيش مي آيد؛ از اسارت در چنگال ترکمن ها گرفته تا سقايي، قليان فروشي، عشق ورزي، دزدي، سپاهي گري، مرگ پدر، خروج از ايران براي تجارت، آشنايي با ميرزافيروز ايلچي، تاريخ نويسي، بازگشت به ايران و اعزام به انگليس به عنوان منشي اول سفارت ايران.
به عقيده ي برخي صاحب نظران « بعد از ترجمه رباعيات خيام شايد هيچ کتاب انگليسي به اندازه سرگذشت حاجي باباي اصفهاني، ايران و ايراني را بر سر زبان اروپائيان نينداخته باشد. » (9) مؤيد اين سخن چاپ هاي متعدد و ترجمه کتاب به زبان هاي مختلف است.
در غرب، برخي اين کتاب را به عنوان کتاب راهنما جهت استفاده نمايندگان سياسي و استعمارگران غربي دانسته اند و برخي ديگر آن را براي شناخت خصوصيات شرقي ها توصيه کرده اند. (10)
اما در اين ميان نبايد از قصد و غرض موريه در نوشتن کتاب غافل شد که آن را « به قصد انتقاد از ايرانيان و نمودن جهات زشت آداب و رسوم ايراني به رشته ي تحرير کشيده است. » (11) بنابراين مي توان تصور نمود تصويري که از جامعه ايران در کتاب نشان داده شده است آميخته با بزرگ نمايي و دروغ است. و همچنين مي توان دريافت يک نفر غربي ناآشنا با ايران و ايراني با خواندن کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني- که تنها زشتي هاي ايرانيان را نشان داده است- چه تصوري از ايرانيان پيدا خواهد کرد.
ايران و زندگي و آداب و رسوم ايرانيان، نگاه موريه را مانند هر خارجي ديگري که به ايران آمده به خود جلب کرده است. در واقع دنياي شرق براي اروپائيان در پرده اي از راز و پيچيدگي بود و اينان که سعي داشتند علاوه بر مقاصد اقتصادي خويش، مسيحيت را نيز رواج دهند، وقتي به کشورهايي مانند ايران مي آمدند، در همه چيز دقت کرده و تلاش مي کردند از آداب و رسوم و فرهنگ مردم اين کشورها اطلاع حاصل کنند تا با شناخت بيشتري که از اين کشورها به دست مي آورند به اهداف خود نيز برسند.
موريه در مقدمه ي خود بر حاجي بابا اشاره کرده است که براي آشنايي با مردم مشرق زمين بايد در ميانشان زيست و از آداب و رسوم و عادات اينان يادداشت برداري کرد و آنگاه کتابي تأليف کرد تا ديگران نيز بتوانند با خواندن اين کتاب به شناختي از مشرق زمين و اهالي آن دست يابند. اما اين شناخت چه هدفي را دنبال مي کند؟ آيا صرف ارضاي حس کنجکاوي و مطالعه بيشتر است يا اينکه در جنب اين مسئله هدف مهمتري در نظر است؟ اين نکته اي است که پژوهشگران ايراني به آن پرداخته و سعي کرده اند هدف موريه را از نوشتن کتاب دريابند.
عباس اقبال آشتياني پيشينه جيمز موريه و کارشکني هاي او را در کار محصلين ايراني به فرنگ رفته ذکر کرده و گفته است چون موريه دل خوشي از ميرزا حاجي باباي افشار، يکي از محصلين ايراني نداشت، اسم او را من باب تمسخر براي کتاب خود برگزيد؛ کتابي که در آن موريه با خبث طينت و غرض خاص هرجا مجال يافته آداب و رسوم و عادات مردم ايران را با آب و تاب تمام مسخره کرده است. در واقع در نظر اين پژوهشگر، جيمز موريه در کتابش ايرانيان را به طور عموم به باد تمسخر گرفته و بالاخص با انتخاب نام حاجي بابا، خواسته است حاجي باباي افشار را ريشخند کند. (12)
وي در ابتداي مقاله خود، هدف خويش را روشن کردن سوابق و غرض موريه از نوشتن چنين کتابي مي داند و به اين مسئله نيز مي پردازد؛ اما به نقش انگلستان و اغراض استعماري آن کمتر اشاره کرده و قضيه را بيشتر شخصي مي کند.
اين مطلبي است که عده اي ديگر از محققان نيز به آن پرداخته اند. از جمله سعيد نفيسي در مقاله اي اشاره مي کند نفوذ ايران و زبان فارسي در هند و افغانستان و رقابت سختي که ممکن بود با نيروي استعماري بکند، استعمار را بر آن داشت تا به مقابله برخيزد و در برابر نفوذ ايران بايستد. بخشي از برنامه استعمار براي مقابله با ايران و حفظ هند، فرهنگي بود. به اين صورت که يک عيب ايرانيان را صد کردند و شروع به بدگويي از ايران و فرهنگ ايراني نمودند. از جمله اقداماتي که در اين زمينه صورت گرفت، نوشتن کتاب هايي مانند حاج بابا بود. (13)
هما ناطق به نقش استعمار در اين زمينه به طور خاص پرداخته و عنوان مقاله خود را نيز « حاجي موريه و قصه استعمار » گذارده است. وي اين قصه را قصه اي استعماري مي داند و غرض جيمز موريه را از نوشتن آن « نشان دادن سستي و ضعف دستگاه هاي حکومتي ايران، لزوم حمايت غرب از ايران، تحميل سياست استعماري انگلستان به ايران و توجيه نفوذ سياسي و نظامي انگلستان در ايران از لابه لاي صلح نامه ها و عهدنامه هايي که به دستياري موريه به امضا رسيده است » دانسته است. (14) همچنين به اعتقاد ناطق همه سعي و اهتمام موريه بر اين است که به عنوان پيچ و مهره دستگاه ظلم و ستم و استبداد از هر رويدادي استفاده کند تا حق حاکميت غرب و محکوميت شرق را به اثبات برساند. (15)
اين نويسنده همچنين کتاب سرگذشت حاجي بابا را محصول آشنايي موريه با طبقه حاکمه در ايران و دنياي آن مي داند و با اشاره به موقعيت موريه به عنوان منشي سفارت انگليس، از عدم امکان آشنايي او با لايه هاي مختلف جامعه ايراني سخن مي گويد و نتيجه مي گيرد « حاجي بابا برخلاف نظر برخي از نويسندگان، از جمله استاد مينوي، تصويري از طبقات گوناگون ايران در عهد فتحعلي شاه نيست. بلکه بيشتر تصويري است از طرز زندگاني و آداب و رسوم طبقه اي خاص » (16) و (17)
نظر اين محقق پذيرفتني است؛ زيرا برداشت موريه از جامعه ايران برداشتي است خاص. دنياي قهرمان او در دنياي حکام خلاصه مي شود و با کلمه ي ملت بيگانه است. به عنوان مثال در تمام طول سرگذشت حاجي بابا از کشاورزان حتي يک بار نيز ياد نشده است.
نکته ديگر آن که موريه مسيحي بود و در ترکيه بزرگ شده بود و از دين اسلام تنفر داشت. در همين کتاب حاجي بابا کم از اسلام بد نگفته است. در همين ارتباط بايد به اعزام ميسيونرهاي مذهبي از سوي کشورهايي مانند انگليس به کشورهاي کوچک و عقب مانده براي تبليغ مسيحيت توجه داشت. جيمز موريه نيز مسيحيت را دين برتر مي دانست و سعي مي کرد آن را گسترش دهد. راهي که او برگزيده بود تمسخر دين اسلام بود. نبايد فراموش کرد وضع نابسامان کشورهاي مسلمان در آن زمان گستاخي افرادي مانند وي را بيشتر مي کرد. او حتي اگر پاره اي از عادات و رسوم اهالي مشرق زمين را محترم مي شمرد، مانند رسم با دست غذا خوردن، به دليل آن است که نظير اين عادات و رسوم را در انجيل نيز مي بيند و آن ها را بقاياي عادات و رسوم فرنگي مي داند.
روشن است جامعه آن زمان ايران نقائصي داشته است و از نظر فکري، اخلاقي و اجتماعي نمي توان آن را کاملاً تأييد کرد. اما بايد توجه داشت حکومت آن روز ايران، حکومتي استبدادي بود و يکي از نتايج زندگي در ظل استبداد، فراوان شدن رذائل اخلاقي و کم رنگ شدن فضايل است. در اين کتاب نيز از دروغ گويي، دزدي، رياکاري و پرده دري و پاره اي رذايل ديگر ايرانيان سخن گفته شده و البته چنان که گفته شد هيچ سخني از فضايل قوم ايراني رانده نشده است.
اما فارغ از تمام مشکلات اخلاقي ايرانيان زمان قاجار، نکته اي که در خواندن سفرنامه ها بايد توجه داشت، مسئله نگاه سفرنامه نويس است. اينکه او با مسائلي که مي ديده چگونه برخورد مي کرده است. آيا پيش از اقدام به سفر ذهنيتي از مقصد خويش و مردمانش داشته است و آيا اين ذهنيت بد بوده يا خوب؟ اينها همه سئوالاتي است که پاسخ آنها کمک مي کند منتقد، ميزان درستي تحليل هاي سفرنامه نويس را بهتر دريابد.
اکثر محققان عقيده دارند « موريه در کتاب خود با بزرگ جلوه دادن معايب ايرانيان و اغراق و مبالغه در اين کار، غرض ورزي کرده و سوءنيت خود را نشان داده است ». (18 ) اين مطلب دقيقاً به نوع نگاه وي برمي گردد و با هدف او از نوشتن کتاب در ارتباط است.
انتقادهاي موريه از سه نهاد دين، دولت و خانواده ايراني درخور دقت است. با توجه به اهميت اين نهادها در جامعه ايراني، توجه ويژه موريه به آنها نمي تواند تصادفي و بدون هيچ هدف خاصي باشد؛ بلکه به نظر مي رسد او سعي دارد اين سه نهاد بنيادين را نقد کند تا به اين ترتيب همه جامعه ايران و همه چيز ايرانيان را زير سئوال ببرد.
به همين جهت او لااقل يک هشتم از مطالب کتاب خود را به انتقاد از مذهب ايرانيان اختصاص داده است. در ماجراي همراه شدن حاجي بابا با عثمان آغا سعي در تفرقه انداختن ميان شيعيان و اهل سنت دارد (گفتار اول کتاب ). در ادامه مطلب نيز هر جا فرصتي دست داده دين اسلام را ريشخند کرده است. از جمله در گفتار يازدهم و گفتارهاي پنجاه و دوم تا شصتم.
موريه از اسلام و مسلمانان متنفر بود. در هر دو سفرنامه اش و در داستان حاجي بابا « بدبختي مسلمانان را از اسلام مي بيند و هر جا که فرصتي مي يابد تورات و انجيل را به رخ مسلمانان مي کشد و در سرگذشت حاجي بابا در لندن از زبان معشوقه و دلدار انگليسي، حاجي بابا را به دين مسيح تبليغ مي کند و او را به کليسا مي کشاند. » (19)
موريه از حکومت قاجار و دولتمردان آن نيز انتقاد مي کند. از ناآگاهي و بي خبري آنان از دنياي جديد، دروغ گويي و رشوه گيري عمال حکومتي و ظلم و ستم آنان. البته اين بخش از جامعه ايران در آن دوره واقعاً در اوج فساد و عقب ماندگي است. حکام و مأمورين دولتي از قواعد سياست و حکومت اطلاع نداشتند و دائماً در برابر روس و انگليس متحمل شکست هاي نظامي و سياسي مي شدند. شايد مهمترين علتي که کسي مانند ميرزاحبيب (20) را به فکر ترجمه اثر انتقادي مي انداخت، همين فساد و استبداد حکومت بود؛ حکومتي که مردم را در جهل و ناداني نگه داشته بود و تاب تحمل نظرات مخالف را به هيچ وجه نداشت و سران آن ترجيح مي دادند کارگزاران چاپلوسي شان را بکنند تا اينکه واقعيت ها را بيان کنند.
حتي منتقدين موريه و کساني که انتقادات او را از جامعه ايراني، بي انصافي تلقي کرده اند نيز، در باب فساد و عقب ماندگي حکومت ايران با او همداستان هستند. « تنها نظريه قابل قبول و درستي که موريه از لابه لاي سرگذشت حاجي بابا و جامعه زمان فتحعلي شاه ارائه مي دهد، نظر او در باب آداب و رسوم حکام آن دوره است ». (21)
اين محقق اضافه مي کند « نظر موريه از اين رو قابل قبول است که در اين دوره رابطه حاکم و ملت فقط از راه ماليات هاي جبري بود که به ضرب شلاق نسق چي باشي ها و کلانترها، ميرغضب ها، و غيره گرفته مي شد و جور و ظلم دوران فتحعلي شاهي نيز در همين رابطه اقتصادي خلاصه مي گشت ». (22)
اما برخي سفرنامه نويسان هنگام توجه به وضعيت اجتماعي يک کشور، به وضعيت خانواده، ازدواج، فرزندآوري و اختلافات قبيله اي و مراسم خانوادگي اشاره کرده اند. در سرگذشت حاجي بابا، جامعه اي تصوير مي شود که در آن دروغ خوش آيندتر از راستي است و خيانت و ستمگري قاعده کلي است. در چنين محيطي انسان انتظار دارد لااقل رفاه و آسايس در محيط خانوادگي وجود داشته باشد. ولي تصويري که موريه از خانواده ايراني نشان مي دهد، نمونه کوچکي است از همان جامعه.
در باب تصوير خانواده ايراني در کتاب موريه، مي توان به چند نمونه اشاره کرد. وقتي حاجي بابا در ميان ترکمنان اسير است، مي بينيم خانواده ي ترکمن، چندان استوار نيست ( گفتار سوم و چهارم ). سستي تنها در خانواده هاي ترکمن ديده نمي شود بلکه خانواده حکيم باشي، ملاباشي، درويشان و... نيز استواري ندارند. حتي پس از مرگ پدر حاجي بابا، مادر او با معلم پير حاجي بابا توطئه مي نمايد تا وي را از ارث پدري محروم سازد ( گفتار چهل و هشتم تا پنجاه ). هنگامي که حاجي بابا خبر زنده بودن شاعر درباري را براي خانواده او مي برد، آنها خيلي ناراحت مي شوند ( گفتار پانزدهم ).
اين نکته را بايد اشاره کرد که در کتاب حاجي بابا، تصويري که از زن به عنوان عضو مهمي از خانواده ارائه مي شود عموماً مطلوب نيست. اغلب زن ها به دنبال پنهان کاري و رابطه با مردان هستند. از زن ترکمن گرفته تا مادر حاجي بابا، از زينب کُرد گرفته تا شکرلب ترک. زن حکيم باشي را مي بينيم که پس از مرگ شوهرش، علي رغم سن بالا به متعه خانه ملانادان آمده و ناز مي فروشد ( گفتار پنجاه و چهارم ).
رذايلي که در جامعه ايراني ترسيم شده در اين کتاب هست و تلاش براي رسيدن به پول و قدرت- از هر راهي و با هر هزينه اي که شد- در ميان خانواده هاي ايراني نيز ديده مي شود. افراد خانواده گويا چشم ندارند همديگر را ببينند. به هم دروغ مي گويند. پول يکديگر را بالا مي کشند و در سختي ها و مشکلات نشانه اي از مهرباني و لطف خانوادگي، بروز نمي دهند. اين تصويري که موريه از خانواده هاي ايراني نشان مي دهد چندان نمي تواند دقيق و روشن باشد؛ زيرا پاي بندي به خانواده و توجه به اعضاي آن و حل مشکلاتشان در ميان ما ايرانيان يکي از ارزش هاي مهم است؛ مطلبي که دين اسلام نيز بر آن بسيار تأکيد کرده است.

نتيجه گيري

جيمز موريه، منشي سفارت انگليس در ايران، در راستاي اهداف استعماري انگليس فعاليت هاي مختلفي انجام داد. وي در عالم سياست، نقش عمده اي در قراردادهاي استعماري عليه ايران، مانند عهدنامه گلستان، ايفا کرد. از ديگر اقدامات او عليه ايران و ايراني، نوشتن کتاب سرگذشت حاجي باباي اصفهاني و دو جلد سفرنامه بود. در اين آثار موريه به قصد انتقاد از آداب و رسوم و فرهنگ ايراني، تصاوير زشتي از ايرانيان ترسيم کرده است.
در اين ميان، سرگذشت حاجي باباي اصفهاني، قصه اي استعماري است که جيمز موريه با نوشتن آن سعي در نشان دادن ضعف حکومت ايران، تحميل سياست استعماري انگلستان به ايران و توجيه نفوذ انگلستان در ايران دارد. در واقع او تلاش دارد حق حاکميت غرب و محکوميت شرق را به اثبات برساند.
در مجموع مي توان گفت موريه در بسياري موارد با سوءنيت مطالبي نوشته است. در واقع اهداف او و دولت انگليس ايجاب مي کرد ايران، همين ايراني باشد که موريه تصوير کرده است. اين غرض ورزي البته چنان که مي دانيم با روح ادبي سازگار نيست و يک سفرنامه نويس بايد مشاهدات خود را بدون ذره اي داوري و ذهنيت از پيش ساخته، بنويسد ولي از يک مأمور سياسي انتظاري بيش از اين نبايد داشت.

پي نوشت ها :

1- ر.ک به فصول مختلف جلد اول تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس، تأليف محمود محمود.
2- ر.ک: محمود، 1353: فصول 4، 5، 6، 7، 8 و 9 و يا مينوي، 1346: صص291-289.
3- ناطق، 1354: ص108.
4- ر.ک: محمود، 1353: صص180-151.
5- به نقل از محمود، 1353: ص182.
6- محمود، 1353: صص167-166.
7- بنگريد به: اقبال، 1323: ص41.
8- خلاصه اين مقاله ذيل عنوان ( حاجي بابا ) در جلد هجدهم لغت نامه دهخدا نيز آمده است.
9- مينوي، 1346: ص283.
10- ناطق، 1354: ص102.
11- آرين پور، 1350: ص396.
12- ر.ک: اقبال: 1323، صص50-28.
13- نفيسي، 1386، صص210 و211.
14- ناطق، 1354، ص117.
15- ناطق، 1354، ص106.
16- ناطق، 1354، ص115.
17- نزديک به اين مطلب را ادوارد براون گفته است: « چون موريه در ميان مأموران فاسد زمان فتحعلي شاه زيسته بود و قهرمانان خود را نيز از ميان آنان برگزيده است حال خواننده نبايد آن قدر شيفته داستان موريه گردد که بعد از اتمام آن تصور نمايد که هر ايراني يک حاج بابا، يک ميرزا احمق... است. » مقدمه ادوارد براون بر چاپ 1895 حاجي بابا، ص11 به نقل از يوسفي، 1370، ص23.
18- يوسفي، 1370، ص22.
19- ناطق، 1354، ص107.
20- ميرزا حبيب اصفهاني در قريه بن در حوالي اصفهان به دنيا آمد. در اصفهان و تهران تحصيل کرد و سپس راهي بغداد شد و در آنجا ادبيات و الهيات خواند، پس از برگشت به ايران متهم به سرودن هجويه اي عليه سپهسالار شد و مورد تعقيب قرار گرفت و به عثماني فرار کرد و در استانبول با شيخ احمد روحي و يارانش معاشرت داشت و در بيداري ايرانيان تلاش کرد. ميرزاحبيب علاوه بر فعاليت هاي سياسي، در امور فرهنگي نيز فعال بود. اولين دستور زبان فارسي را با نام « دستور سخن » چاپ کرد و سپس آن را کامل کرده و با نام « دبستان پارسي » به دست چاپ سپرد. وي شاعر نيز بوده و در شعر « دستان » تخلص مي کرد. توانايي او به ويژه در هزل و هجو بود. عربي، ترکي و فرانسه را نيک مي دانست و در ترجمه نيز دستي توانا داشت. ساساني، 1308، ص112.
21- ناطق، 1354، ص117.
22- همان، ص118.

فهرست منابع تحقيق:
- آرين پور، يحيي ( 1350 ) از صبا تا نيما، جلد اول، تهران: شرکت سهامي کتاب هاي جيبي، اول.
- آزاد ارمکي، تقي ( 1386 ) جامعه شناسي خانواده ايراني، تهران: سمت، اول.
- اقبال، عباس ( 1323 ) « کتاب حاجي بابا و داستان نخستين محصلين ايراني در فرهنگ ». يادگار، جلد اول، شماره پنجم، صص50-28.
- ساساني، خان ملک ( 1308 ) « ميرزا حبيب اصفهاني ». ارمغان، سال دهم، شماره دوم، سوم و چهارم ( ارديبهشت، خرداد و تير )، صص120-110.
- محمود، محمود ( 1353 ) تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس در قرن نوزدهم، جلد اول، تهران: انتشارات شرکت نسبي اقبال و شرکاء، چهارم.
- موريه، جيمز ( 1348 ) سرگذشت حاجي باباي اصفهاني، ترجمه ميرزاحبيب اصفهاني، به تصحيح محمدعلي جمال زاده، ( بي نا ).
- مينوي، مجتبي ( 1346 ) پانزده گفتار، تهران: دانشگاه تهران: اول.
- ناطق، هما ( 1354 ) از ماست که بر ماست ( مجموعه مقاله )، تهران: آگاه، اول.
- نفيسي، سعيد ( 1386 ) مقالات، به کوشش محمدرسول درياگشت، تهران: بنياد موقوفات دکتر محمود افشار، اول.
- يوسفي، غلامحسين ( 1370 ) يادداشت ها ( مجموعه مقالات )، تهران: سخن، اول.
منبع مقاله :
-، ايران و استعمار انگليس: مجموعه سخنراني ها و مقالات؛ ( 1391 )، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، جلد اول