اولین جاعل اسکناس در ایران چه کسی بود

چند وقتی جایشان پشت شیشه مغازه ها بود. کمی بعد، انواع سوراخ شده شان زیر میز دخل کاسبان جا خوش کرد و بعضی هم پشت ویترین‌ها رفتند. شاید اما شاید ندانید ماجرای اسکناس‌های تقلبی در ایران، داستانی 100 ساله است. به بهانه انتشار تصویر اولین اسکناس تقلبی در ایران، رفته‌ایم سراغ اولین جاعلان اسکناس در ایران و جهان و چگونگی لو رفتن شان.

پول کثیف

احتمالا همزمان با اولین سکه پولی که ضرب شد عده ای به فکر افتادند که چطور می شود از پول، پول درآورد! سکه‌های اولیه که از جنس طلا و نقره بود، جاعلان را به فکر انداخت تا مواد ارزان قیمت را با طلا یا نقره خالص مخلوط کنند. بعضی‌ها هم کار راحت تری را انتخاب کردند و با تراشیدن لبه سکه‌های طلایی سودهای بی دردسری بردند. سابقه این شیوه از جعل به 600 سال قبل از میلاد مسیح در کشور باستانی لیدی برمی‌گردد که در محل ترکیه امروزی قرار داشت. با آمدن اسکناس و پول‌های کاغذی، شیوه جعل هم تغییر کرد. جعل اسکناس های امروزی در ایران هم سابقه ای 100 ساله دارد.
رویترز انگلیسی با اعطای وام به ناصرالدین شاه توانست امتیازاتی از وی بگیرد. یکی از آنها امتیاز تشکیل بانک شاهی و انحصار انتشار اسکناس در ایران بود. اولین اسکناس بانکی ایران که کاملا شبیه پول‌های امروزی است در سال 1269 هجری شمسی به وسیله انگلیسی‌ها چاپ شد. حق نشر انحصاری اسکناس به وسیله این بانک در سال 1309 به پایان رسید.
"روی قطعات یک تا پنج تومانی امضای رییس بانک به صورت چاپی درج شده بود، ولی قطعات 10 تومانی و بیشتر در هنگام صدور، امضاء و به مشتری داده می‌شد تا اصالت آنها تایید شود. هر قطعه اسکناس توسط بازرس دولت با مهر بیضی شکلی که منقش به عبارت" ملاحظه و ثبت دفتر دولتی گردید. امضاء مأمور محترم دولت علیه ایران " مهر شده بود." با ورود اسکناس های جدید به بازار ایران، عده ای هم به فکر جعل آن افتادند.

گاف تاریخی اولین جاعل اسکناس در ایران

در مورد اولین تلاش‌ها برای جعل اسکناس‌های امروزی در ایران دو روایت وجود دارد. موزه پول تصویری را به عنوان اولین اسکناس جعل شده ایران معرفی کرده است که در مورد آن دو داستان وجود دارد. عده‌ای معتقدند این جعل که به خاطر یک اشتباه عجیب ناکام ماند، در سال 1292 ه.ش به وسیله فردی به نام میرزا آقاخان اسکناسی انجام شده است. اين جاعل حرفه‌اي هنگام جعل اسكناس‌ دو توماني در مشهد به جاي درج عبارت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده كرده بود كه جابه جايي اين يك كلمه باعث مشخص شدن اسکناس تقلبی و دستگیری وی شد. با توجه به نبود کاغذ و رنگ مخصوص چاپ در ایران، هنوز چگونگی تولید این اسکناس در ابهام باقی مانده است.
اما این عبارت "قابل پرداخت در مشهد" که کار جاعل را ناتمام گذاشت چرا روی اسکناس درج شده بود؟ در اوايل پيدايش اسكناس در ايران صرفا بانك شاهي كه شعباتي در مشهد، تهران، اصفهان، تبريز و شيراز داشت، اقدام به انتشار اين نوع پول مي‌كرد بنابراين هر بانك با توجه به منطقه فعاليت خود اسكناس منتشر مي‌كرد و اين اسكناس‌ها صرفا در منطقه تحت پوشش اين بانك قابل استفاده بود. به همین دلیل بانک محل صدور، نام شهر صادر کننده اسکناس ها را با مهری به دو زبان فارسی و انگلیسی بر روی آنها ثبت می کرد. بر روی پول‌های اصلی عبارت "PAYABLE AT MESHED ONLY” درج شده بود اما میرزا آقاخان با یک اشتباه باورنکردنی در جابه جا شدن دو کلمه انگلیسی و چاپ "PAYABLE ONLY AT MESHED "بر روی اسکناس موفق نشد از پول‌های دست سازش استفاده کند و اینگونه بود که اولین جعل اسکناس در تاریخ ایران ناکام ماند.
روایت دوم اما می‌گوید اولین کسی که در ایران اقدام به چاپ اسکناس تقلبی کرد شخصی به نام الکساندر ایوانویچ بود. گفته شده او در شهریور 1309 به همره عده ای در زیرزمینی در جنوب تهران، اسکناس های جعلی یک تومانی چاپ می‌‌کرد. اما با توجه به اینکه ایوانویچ فقط یک تومانی جعل می‌کرد، روایت اول به واقعیت نزدیک تر است. همچنین در مقاله ای که به قلم دکتر علی شرقی، اقتصاددان و پژوهشگر ایرانی در دایره المعارف ایرانیکا در زیر سرفصل ESK منتشر شده، از جعل حرفه ای آقاخان اسکناسی به عنوان اولین جعل اسکناس در ایران نام برده شده است.

جنگ جهانی دوم با پول های تقلبی

اما جعل پول غیر از منافع شخصی آدم ها در طول تاریخ معاصر کاربردهای دیگری هم داشته است. آلمان ها در جنگ جهانی دوم برای از پا درآوردن اقتصاد انگلستان با کمک 142 جاعل حرفه ای، حجم عظیمی از اسکناس های تقلبی 50 پوندی را وارد ساختار پولی انگلیس کردند. در سال 1943 توزیع این اسکناس ها آغاز شد و هر ماه یک میلیون پوند پول تقلبی به اقتصاد بریتانیا تزریق می شد. سیستم بانکی انگلیس بعد از مدتی متوجه ورود گسترده پول های تقلبی شد اما جمع آوری این پول ها از بازار تا 20 سال بعد هم ادامه داشت. در نهایت کار به جایی رسید که بانک مرکزی انگلستان در معاملات رسمی فقط اسکناس های 5 پوندی را به رسمیت می شناخت.
امروزه و با پیشرفت تکنولوژی، نکات ایمنی پیچیده ای در طراحی و چاپ اسکناس ها به کار گرفته می شود. استفاده از مرکب با رنگ متغیر، جنس کاغذ و نقش زمینه آن، استفاده از تصاویر پیچیده، نوشته های بسیار بسیار ریز، وجود نخ های امنیتی و ... قسمتی از این تدابیر هستند. اما جاعلان هم به همین نسبت پیشرفت کرده اند و همچنان در تمام دنیا مشغول به کار تولید پول های تقلبی هستند.
منبع مقاله : *مجله مهر