مترجم: سید هادی حسینی
پدر اُمامَه، شخصی است به نام « لقیط » ( و گفته اند « مِقسَم » و جز آن نیز گفته شده ) فرزند ربیع بن عبدالعزی بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصی قُرَشی عَبشَمی، مشهور به ابو العاص.
ابوالعاص، پسر « هاله » خواهر اُم المؤمنین خدیجه ( دختر خُوَیلِد ) می باشد. (1)
مادر اُمامَه « زینب » دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است. از این رو، حضرت فاطمه (علیها السّلام) خاله ی اُمامه به شمار می آید.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اُمامه را دوست می داشت. بسا او در هنگام نماز بر دوش پیامبر سوار می شد و آن حضرت در همان حال، نماز را ادامه می داد (2).
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از اسلام، دختر بزرگ خود « زینب » را به همسری ابوالعاص عبشمی درآورد. زینب، برای او « علی » و « اُمامَه » را به دنیا آورد که علی، در کودکی از دنیا رفت و اُمامَه، زنده ماند تا اینکه امام علی (علیه السّلام) بعد از حضرت فاطمه (علیها السّلام) و با وصیتِ او، با اُمامَه ازدواج کرد (3).
اُمامَه، نخستین زنِ امام علی (علیه السّلام) بعد از حضرت زهرا (علیها السّلام) است. حضرت فاطمه (علیها السّلام) نیک رفتاری با او را به حضرت علی (علیه السّلام) سفارش کرد و فرمود: اُمامَه، برای فرزندانم، همانند خود من است (4).
ابن کثیر هنگام شرح حال ابوالعاص می نگارد:
ابوالعاص، در سال 12 [ هجری ] در زمان ابوبکر از دنیا رفت. در این سال، علی بن ابی طالب با « اُمامَه » دختر ابوالعاص- بعد از وفات خاله اش فاطمه- ازدواج کرد.
نمی دانم این کار، پیش از درگذشت ابوالعاص صورت گرفت یا بعد از وفات او ( دانای راستین خداست ) (5).
ذَهَبی بر این باور است که امام علی (علیه السّلام) در زمان امارت عمر بن خطاب با اُمامَه ازدواج کرد (6).
بیشتر متون تاریخی، این سخن ذَهَبی را خطا و نادرست می دانند؛ زیرا حضرت زهرا (علیها السّلام) بی هیچ اختلافی نزد بزرگان، در زمان حکومت ابوبکر شهید شد.
سیره نویسان و کتاب های تاریخی آورده اند که زُبیر بن عوام، اُمامَه را به ازدواج حضرت علی (علیه السّلام) درآورد؛ چرا که پدرش- ابوالعاص- به زبیر وصیت کرد که دخترش را شوهر دهد (7).
اُمامَه، 30 سال همسر امام علی (علیه السّلام) بود و فرزندی برای آن حضرت نیاورد تا اینکه امام (علیه السّلام) به شهادت رسید (8).
طبری و مقریزی گفته اند: اُمامَه، برای علی « محمد اَوسَط » را به دنیا آورد (9).
زبیر بن بکار می گوید: اُمامَه، برای امام علی، فرزندی نزایید (10).
طَبرانی- به سند خود- از محمد بن عبدالرحمان بن مغیره روایت می کند که گفت:
امام علی، به اُمامَه گفت: پس از من ازدواج مکن! اگر خواستی شوهر کنی از رأی مغیرة بن نَوفل بیرون مرو (11).
[ پس از رحلت امام علی (علیه السّلام) ] معاویه از « اُمامَه » خواستگاری کرد. وی نزد مُغیره آمد و از وی نظر خواست. مغیره به او گفت: من از معاویه بهترم، اَمرت را به من بسپار! اُمامَه، کار خویش به او سپرد. مغیره، اشخاصی را فرا خواند و او را به عقد خویش درآورد.
اُمامَه- دختر ابوالعاص- در حالی که زن مغیره بود از دنیا رفت و فرزندی برای او نزایید. در نتیجه، از « زینب » ( دختر پیامبر ) نسلی بر جای نماند (12).
در الاستیعاب می خوانیم:
امام علی، از مغیرة بن نوفل ( بن حارث بن عبدالمطلب ) خواست که با اُمامَه ( دختر ابوالعاص بن ربیع ) همسر آن حضرت، پس از درگذست او ازدواج کند؛ چرا که بیم داشت معاویه او را همسر خود سازد. از این رو، مغیره با اُمامَه ازدواج کرد و برای او « یحیی » را- که به آن کنیت یافت- به دنیا آورد و اُمامَه، نزد مغیره از دنیا رفت.
گفته اند: اُمامَه، نه برای علی و نه برای مغیره، فرزندی نزایید.
همچنین زبیر بن بَکار می گوید: اُمامَه، برای مغیرة بن نوفل، فرزندی نیاورد... و برای زینب [ دختر پیامبر ] نسلی بر جای نماند (13).
سید محسن امین می نویسد:
کلینی در باب نکاح کتاب کافی- به سند خود- از ابو جعفر (علیه السّلام) روایت کرده است که در میان اولاد علی بن ابی طالب (علیه السّلام) محمد بن علی اوسط هست. مادرش « اُمامَه » ( دختر ابوالعاص ) می باشد.
این سخن، برخلاف مطلبی است که در الاستیعاب نقل شده که اُمامَه، برای حضرت علی (علیه السّلام) فرزندی نیاورد (14).
ما بر این باوریم که اُمامَه، برای امام علی (علیه السّلام) ( و نیز برای مغیره ) فرزندی نیاورد (15)، بلکه بی فرزند و نسل درگذشت. نگارنده، به روایت کلینی در کافی دست نیافت تا در آن مناقشه کند و ضرورتی ندارد که دلایل مان را در اینکه اُمامَه، بی نسل از دنیا رفت، بیان داریم؛ چرا که این کار به اصل بحث ما آسیبی نمی زند.
مهم این است که اُمامَه، اولین همسر امام علی (علیه السّلام) بعد از حضرت فاطمه (علیها السّلام) به شمار می رود و به نظر ما، وی از امام (علیه السّلام) دارای فرزند نشد، هر چند کسانی از مورخان و نسب شناسان با ما در این عقیده مخالف اند و بر این باورند که اُمامَه، فرزندی به نام « محمد اوسط » برای امام علی (علیه السّلام) به دنیا آورد (16).
پی نوشت ها :
1- بنگرید به، تاریخ دمشق 3:67، ترجمه 8627، ابن العاص بن الربیع.
2- بنگرید به، الطبقات الکبری 39:8؛ الاستیعاب 1788:4، ترجمه 3236 ( متن از این مأخذ است ).
3- اَسُد الغابة 400:5؛ تاریخ دمشق 4:67؛ تهذیب الأسماء 599:2، ترجمه 1157.
4- روضة الواعظین: 151؛ مستدرک الوسائل 360:2، حدیث 4؛ کتاب سلیم بن قیس: 392.
5- البدایة و النهایه 354:6.
6- بنگرید به، سیر اعلام النبلاء 335:1، ترجمه 71؛ تاریخ الإسلام 24:4، ترجمه 4.
7- الإصابة 501:7، ترجمه 10882؛ الاستیعاب 1788:4، ترجمه 3236؛ مجمع الزوائد 254:9.
8- تاریخ دمشق 4:67.
9- تاریخ طبری 162:3؛ الکامل فی التاریخ 263:3.
10- امتاع الأسماع ( مقریزی ) 367:5.
11- در « اُسُد الغابة 408:4 » آمد است: مُغیره همان شخصی است که بر ابن ملجم ( آن گاه که علی را ضربت زد ) قطیفه انداخت. آن گاه که مردم خواستند ابن ملجم را بِرُبایند، وی با شمشیرش بر آنان حمله کرد، مردم راه را باز کردند. مغیره، ابن ملجم را دید، قطیفه ای را که به همراه داشت بر او افکند، ابن ملجم را گرفت و بر زمین زد و شمشیرش را ستاند. وی مردی نیرومند بود ( بنگرید به، الاصابه 200:6 ).
12- المعجم الکبیر 443:22، حدیث 1083. معنای این سخن این است که ادامه ی نسل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فقط به حضرت زهرا (علیها السّلام) منحصر است، و برای خواهرش زینب ( نه از اُمامَه و نه از غیر او ) نسلی ادامه نیافت.
13- الاستیعاب 1789:4.
14- اعیان الشیعه 474:3.
15- بنگرید به، الإصابه 503:7.
16- بنگرید به، مناقب الکوفی 49:2؛ مناقب آل ابی طالب 89:3؛ کشف الغمه 68:2؛ بحار الانوار 91:42- 92 ( به نقل از کتاب الإمامه نوبختی )؛ أنساب الأشراف 413:2؛ تاریخ طبری 162:3؛ الکامل فی التاریخ 263:3؛ طبقات ابن سعد 20:3؛ تاریخ یعقوبی 213:2 ( در این مأخذ، آمده است: محمد اصغر از اُمامَه به دنیا آمد )؛ مطالب السَؤُول: 314؛ و ...
شهرستانی، سیدعلی؛ (1390)، نام خلفا بر فرزندان امامان (علیهم السّلام) ( بن مایه ها، پیراهه ها )، ترجمه: سید هادی حسینی، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول
