نويسنده: احمد ضابطي جهرمي
در اسطوره ي آريايي- ايراني آفرينش جهان ( بر اساس بندهش ) گياه در مرتبه ي چهارم آفرينش قرار دارد:
اهوارمزدا، نخست آسمان را چون تخم مرغي(1) از سر خويش آفريد.
آن گاه آب ها را ( براي از ميان بردن ديو خشکي ) از اشک خويش آفريد.
سه ديگر، زمين را از پاي خويش آفريد.
چهارم، گياه را ( براي ياري گوسپند سودمند ) آفريد.
پنجم، گوسفند را ( براي ياري مردم پرهيزکار ) آفريد.
ششم، مرد پرهيزکار ( کيومرث ) را ( براي از بين بردن اهريمن و ديوان ) آفريد.
هفتم، آتش را چون اخگري آفريد و به او درخشش و روشني بي کران داد.
هشتم، باد را آفريد ( که آب و گياه و گوسپند و مرد پرهيزکار را بِبَرد و بردارد )؟(2)
اسطوره ي آفرينش گياه و نخستين انسان، به يکديگر مرتبط اند و جانور ( گوسپند ) حلقه ي ارتباطي آنان است: اهورامزدا گياه را براي گوسپند و گوسپند را براي کيومرث خلق کرده است ( تثليث گياه، حيوان، انسان ) .
کيومرث نام نخستين انسان در اساطير ايراني است و به معني زندگي فناپذير است، همچنين به معناي انسان مردني.
« اما کيومرث و اسطوره ي او، يک اسطوره ي کهن هند و ايراني نيست، ظاهراً در کهن ترين مراحل تفکر هند و ايراني، جم ( يم ) و به روايتي ديگر « منو »، نخستين انسان- خدا بوده است و در روايات ودايي، نشاني از کيومرث نيست و مسلماً وجود او نتيجه ي نوعي تحول شبه منطقي در اساطير ايران است، که سعي کرده به همه خلقت مادي، سازماني واحد دهد و خلق آسمان، آب، زمين، گياه نخستين، چهارپاي نخستين و انسان نخستين را بنا به افسانه هاي کهن هند و ايراني، بر اساس روايت هاي دراز اسطوره اي ( از جمله مرغ نخستين و تخم گذاردند آن يا خلق مردمان توسط جم و خواهرش و جز آن ) قرار ندهد، و آن ها را نتيجه ي تصميم و خلق بي واسطه ي هرمزد بداند. »(3)
اسطوره ي کيومرث را ( که از خاک پديد مي آيد و سرشت فلزي دارد ) مي توان با عصر سفال سازي و شناخت فلز منطبق دانست، اما پديد آمدن مشي و مشيانه را از نطفه ي او بايد آغاز واقعي افسانه هاي آفرينش انسان دانست که دقيقاً متأثر از افسانه هاي هند و ايراني جم ( يم ) و خواهرش است.
در گزيده هاي زاداسپرم، درباره ي چهارمين خلقت اهورامزدا، يعني گياه، چنين آمده است: آهريمن بر آفريدگان هرمزد هجوم برد و هرمزد به ستيز با او برخاست.
« چون ( اهريمن ) چهارم بر گياه آمد، به مقابله ي او همان گياه بکوشيد/ چون آن گياه نخستين بخشکيد، امرداد که او را گياه نشانِ گيتي است، وي را برگرفت و او را خرد بکوفت و با آب تيتشري باران بياميخت. پس از باران، همه ي زمين را رستني ها آشکار شد... پس از آن، يکصدهزار نوع گياه تخم برگرفت. از گردآمدن تخم ها، درخت همه تخمه ( بيسپوش ) را درميان درياي فراخ کرد بيافريد که همه ي گونه هاي گياهان از او همي رويند و سيمرغ آشيان بدو دارد... به نزديکي آن درخت، هوم سپيد را بيافريد، که دشمن پيري، زنده کننده ي مردگان و انوشه گر زندگان است. »(4)
بدين ترتيب، و بر اساس اين متن کهن پهلوي، معلوم مي شود که گياه مقدس و آييني هوم ( سوم ) نيز در زمره ي گياهان اساطيري است و دومين گياه در اسطوره ي آفرينش است. ( درباره ي اين گياه در فصل جداگانه اي به بحث خواهيم پرداخت. )
بر اساس اسطوره، نحوه ي آفرينش و رشدگياه نخستين چنين بوده: « چهارم که گياه را آفريد، نخست بر ميانه ي اين زمين فراز رُست چند پا بالا، بي شاخه، بي پوست، بي خار و تر و شيرين. او همه گونه نيروي گياهان را در سرشت داشت. او آب و آتش را براي ياري گياه آفريد، زيرا هر تنه ي گياهي را سرشک آبي بر سر و آتش، چهار انگشت پيش [ از آن است ] بدان نيرو همي رست.(5)
پي‌نوشت‌ها:
1- در کهن ترين اساطير هندي عقيده بر آن است که از عدم، که خود هستي بود، تخم مرغي پديد آمد که به دو نيم شد، نيمي نقره اي که زمين را پديد آورد و نيمي طلايي که آسمان را.
در اساطير يوناني باستان، ارونيم ( زن- ايزد همه چيز ) تخم نهاد و پس از دو نيم شدن زمين و اسمان پديدار شد.
2- پژوهشي در اساطير ايران، ص 45.
3- همان، ص29.
4- گزيده هاي زاداسپرم، ص16.
5- پژوهشي در اساطير ايران، ص 45.
ضابطي جهرمي، احمد؛ (1389)، پژوهش هايي در شناخت هنر ايران، تهران: نشر ني، چاپ اول.
/ج
