نويسنده: زهره فنّي
قرون وسطي، در واقع دوره ي رکود براي توسعه ي علم در اروپا است؛ آخرين مرحله و دوره خلاقيت علمي اروپا و از جمله در علم جغرافيا، با بطلميوس و فعاليتهاي علمي او پايان گرفت. افقهاي علمي و جغرافيايي محدود گرديد و اگر زماني دنياي شناخته شده براي يونانيان از رودخانه ايندوس در شرق تا اقيانوس اطلس در غرب و از استپ هاي روسيه در شمال درياي سياه تا اتيوپي در جنوب بسط داشت، براي روميان قرون وسطا فقط شامل سرزمينهاي تحت حکومت روميان و بتدريج به اراضي اطراف محل سکونتشان محدود شد. هر چند که در اروپاي مسيحي واژه ي جغرافيا و مطالعه ي آن از فرهنگهاي رايج محو شد ولي بررسي و تفحص در زمينه ي موضوعات جغرافيايي به صورت کم رنگ و يا مخفيانه دنبال شد. (1)
به اين ترتيب، بعد از انحطاط امپراتوري روم و کاهش تحرکات تجاري و جهانگردي، زمان توقف و سکون نسبي در عالم علم و تفکر فرا رسيد. کليساها به عنوان تنها محل فکري و مشعل فروزان ميان ملتها درآمد و نويسندگان اروپايي در فاصله ي قرنهاي سوم تا پنجم ميلادي، کتاب مقدس را مبناي تأليفات جغرافيايي خود قرار دادند و غرض از اين تأليفات بيشتر تثبيت معتقدات مسيحي بود نه جست و جوي حقايق جديد علمي. در اين مقطع زماني، محققين فقط به نسخه برداري خشک و غير منتقدانه از آثار قدما مشغول شدند و آنها را مطابق خواسته کليسا شکل مي دادند.
در اين دوره بود که زمين به صورت ديسکي مسطح فرض شد و اورشليم در مرکز آن قرار داشت؛ اعتقاد به مسطح بودن زمين نزد انديشمندان اوج گرفت و نقشه ي معروف جهان به نام تينو (2)، رسم شد. به روايت از اسقف ايسيدروس سويلي در سده ي پانزدهم ميلادي، در رسم اين نقشه اعتقاد بر اين بود که خداوند زمين را به شکل منظمي خلق کرده و قدس را در وسط آن قرار داده است. در اين نقشه، جهت شرق در بالا قرار دارد و جهان به شکل O نشانه ي Orbis يا کره و معرف صفحه ي زمين است که محصور در اقيانوس رسم شده و درياهاي سرخ، سياه، و مديترانه در وسط آن به شکل حرف t ديده مي شود که دلالت بر Terrorum يا زمينه است؛ رود نيل در سمت راست و رود دُن در سمت چپ اين درياها قرار دارند؛ آسيا در نيمه ي شمالي و اروپا در پايين نيمه ي غربي و مقابل افريقا قرار دارد. (3)
با همه ي محدوديتها و فشارها طي سالهاي مقارن وسطا، نويسندگان و سياحان چندي با انجام مسافرتهاي تحقيقاتي و علمي به نقاط مختلف دنيا و تدوين اطلاعات گردآوري شده، اقدام به تحرير کتابها و رسالاتي کردند که غالباً حاوي گزارشهايي از اوضاع و احوال طبيعي و انساني برخي مناطق و سرزمينهاست. مهمترين فعاليتها و تلاشها در بسط علم جغرافيا مربوط به چند سياح و نويسنده در اين دوره از اروپاست که شرح آنها در ذيل آمده است؛ ولي در مجموع مسافرتهاي اروپاييان در خلال قرون وسطي، کمک مهمي به توسعه ي دانش جغرافيا نکرد.
کوسماس
حدود دهه ي دوم قرن ششم در مصر احتمالاً در اسکندريه به دنيا آمد. از سرزمينهاي بسياري ديدن کرد، از جمله شبه قاره ي هند افريقا. اين نويسنده ي جهانگرد مسيحي، لقب خود را ( اينديکوپلئوستس ) از سفر به هندوستان و شهرت خويش را از کوشش در اثبات مسطح بودن زمين حاصل کرد. به نظر مي رسد که سرچشمه ي رود نيل را بخوبي شناسايي کرد. گفته مي شود عقيده ي کروي بودن زمين را انکار کرد و معتقد بود زمين مسطح و طول آن دو برابر عرض آن است ولي از آنجايي که کوسماس در مباحثات خويش به عنوان يک افراط گرا شناخته شده جاي ترديد است که عقيده ي کروي بودن زمين را کاملاً رد کرده باشد.او حدود سال 547 کتابي در معرفي اماکن مسيحي نوشت که به نقشه برداري مسيحي (4) معروف است و جلد يازدهم آن در باب مکان شناسي و راجع به سيلان است. در کتاب او با استناد به تورات آمده است: « زمين پهناور است و قدس در وسط آن قرار دارد. » (5)
کوسماس در واپسين سالهاي عمر خود به چين سفر کرد و گفته مي شود وي اولين سياحي است که از سرزمين چين، توصيفي حقيقي به دست داده است. (6)
ايسيدوروس سويلي (7)
حدود 560-636 م. در اسپانيا، به کار مطالعه و گردآوري اطلاعات جغرافيايي پرداخت و گزيده ي نوشته هاي او به صورت يکي از با نفوذترين کتابهاي قرون وسطا در آمد و در واقع، دايرة المعارفي بود که به روش الفبايي تنظيم نشده بود و در آن به موضوعات متعددي از جمله هندسه، هيئت و نجوم و جغرافياي طبيعي و... پرداخته است. وي خود اقدام به مسافرت نکرد بلکه اطلاعات و گزارشهاي مسافرين را دريافت مي کرد و با تخيلات خود درهم مي آميخت.پيرد آيلي (8)
کاردينال آيلي حدود 1350-1420 م. مي زيست و از يک نظر، پرنفوذترين رساله ي جغرافياي قرون وسطا به نام « صورت جهان » را به رشته تحرير درآورد (9). اين رساله، با بيان اين مطلب که « اقيانوس اطلس را اگر باد مساعد بوزد مي توان در چند روز پيمود »، کريستف کلمب را به سفر بزرگ خويش برانگيخت. اين تنها يکي از چند رساله اي است که اين روحاني هوشمند در باب نجوم، جغرافيا، رياضي، منطق و اصلاح تقويم و کليسا نوشته است.با اين وجود، علم ستيزي مسيحيت تحريف شده ي قرون وسطا، علم جغرافيا را نيز تحت تأثير قرار داد. اسکندريه جايگاه ممتاز علمي خود را بتدريج از دست داد و پژوهشهاي علمي نه تنها بي فايده بلکه زيان آور پنداشته شد و لذا جغرافياي اين دوره از اروپاي مسيحي معجون فريبنده اي بيش نبود.
يعني درست در دوره و مقطع زماني که افقهاي جغرافيايي در اطراف واحدهاي اروپايي مسيحي مسدود شده بود، سهم غربي ها در پيشبرد علوم و از جمله تفکرات جغرافيايي بسيار اندک و ضعيف بود ولي انديشمندان و محققان در مشرق زمين و بخصوص در ميان مسلمانان، پيشرفتها و شکوفايي خاصي در اين زمينه تا اواخر قرن يازدهم ميلادي که آغاز رکود نسبي در فعاليتهاي علمي انديشمندان شرقي و مسلمان است، پديد آوردند. براي مسلمين، افقهاي علمي باز و بيشتر شکوفايي در علوم مختلف به دست دانشمندان مشرق زمين بخصوص مسلمانان صورت گرفت که اين دوره تا اواخر قرن يازدهم ميلادي ادامه مي يابد. همچنين در همين اثنا، مدرسه ي ايراني جندي شاپور يکي از نخستين مراکز فرهنگي آن زمان بود که در 489 ميلادي، به مسيحيان نسطوري و فيلسوفان نوافلاطوني که آتن را ترک کرده بودند، پناه داد.
پي نوشت :
1. Richards.D.S, Islamic Civilisation (950-1150), P. 23-24.
2. Tino or the wheel map.
3. براي مطالعه ي بيشتر رک. جوهري، يسري. تاريخ اکتشافات جغرافيايي، ص 42-43.
4. Christian Topography.
5. Refer to: Greer.th.H, 1972, 117-130. & Americanica, 1997, Vol. 21, P. 439.
6. دورانت، تاريخ تمدن، ج چهارم، ص 119.
7. Isidore of seville. سويل نام شهري در جنوب غربي اسپانيا بود.
8. Pierred’Ailly 1350-1420.
9. Beazley.C.R, Ibid, vol.III, P. 501.
فنّي، زهره؛ (1385)، مقدمه اي بر تاريخ علم جغرافيا، تهران: نشر اميرکبير، چاپ سوم
