دوست عزیز نکات زیادی دربارة این مسأله مطرح است. اکثر ما با این مسأله (یعنی نداشتن حضور قلب در نماز) درگیر هستیم نکات مهمی را دربارة این مسأله بیان می کنیم: 1. حضور قلب چنانکه از نامش پیداست مسأله قلب است، درونی است یعنی نگرش، روان، فکر و ... خود را تغییر دهیم و درون هر کس در دست خود اوست. پس عمده و اساس مسأله به تغییر فکر و نگرش و هدایت آن بر می گردد، عوامل خارجی مثل خوراک و پوشاک و ... نقش کمکی به عهده دارند البته دوست و رفیق به دلیل تأثیر زیاد بر روح و روان عامل مهمی است. بنابراین حال که مسأله از سنخ روح و جان انسان است باید دانست عمده مسأله به تمرین روحی و تمرکز فکری و تلقین قلبی بستگی دارد. 2. با توجه به توضیحات 1 عوامل دخیل در حضور قلب دو دسته اند: الف) خارجی ب) داخلی و درونی الف) عوامل خارجی: در این قسمت این موارد قابل دقت است: - برای نماز باید محیطی را برگزید که سکوت و آرامش بر آن حاکم باشد. چرا که هر صدایی که به گوش برسد زمینه تولید فکر و ضرر به حضور قلب است. - چشم هر چه ببیند منجر به فکرهای مانع از حضور قلب می شود لذا باید غضّ بصر نمود یعنی چشم را متوجه محل سجده نمود و از طفره رفتن و شیطنت چشم جلوگیری کرد. انتخاب مکان تاریک خصوصاً در نمازهای صبح و مغرب و عشا مفید است. در مکان های پر از نقش و نگار که زمینه حواس پرتی را فراهم می کند نباید نماز خواند. در کتاب های اخلاقی توصیه می شود نزدیک دیوار ساده نماز خوانده شود تا میدان دید محدود باشد و زمینه حواس پرتی کم باشد. بستن چشم توصیه نشده است زیرا مستحب است که در قیام به موضع سجده نگاه کند و در هنگام رکوع بین دو پا را (زمین) بنگرد و در موقع سجده به نوک بینی، چشم بدوزد و هنگام قنوت کف دست را نگاه کند. به جای بستن چشم، غضّ بصر یعنی جلوگیری از شیطنت چشم توصیه شده است. کوچک بودن مکان نماز نیز به کاهش عوامل حواس پرتی کمک می کند. ب) عوامل داخلی: عوامل درونی بسیار مهم تر هستند. کسی که مشغله های ذهنی زیادی داشته باشد تمرکز فکر او در یک چیز مشکل است. چنین کسی، پرنده ذهنش دائماً از این سو به آن سو پر می زند. غضّ بصر و سکوتِ مکان و سایر عوامل خارجی سودی به حال چنین کسی ندارد. چرا که ذهن او خود بخود مشغول است. توصیه عمومی بر این است که شخص قبل از نماز چند دقیقه ای خلوت کند و یاد آخرت و اهمیت ایستادن در مقابل خالق و مالک هستی را برای خود یادآوری کند. اما پیگیری بحث به نحو عمیق تر: به طور کلی هر آنچه که آدم به آن بیشتر می اندیشد و با آن بیشتر سر و کار دارد و طبعاً بیشتر به آن محبت دارد مانع از آن می شود که به امر دیگری بپردازد و بر آن تمرکز کند. جانِ کلام در مسأله حضور قلب همین نکته است. شخصی از علامه طباطبائی سوال کرده بود: چه کنم تا در نماز حضور قلب بیشتری داشته باشم؟ فرموده بودند: کم تر حرف بزن. حرف زدن زیاد نشانه وجود مشغله های زیاد و ذهن پر از مسئله است. پس در واقع منظور علامه کاهش مشغله ها است. آنچه که بیشترین نقش را در مشغله سازی ذهنی ایفا می کند، وجود شهوت های گوناگون در انسان و نیز دنیای رنگارنگی که پاسخ گو و تهیج کننده این شهوت هاست می باشد باید از همین حالا تکلیف خود را با مسأله محبت دنیا و میزان اهمیت دهی به مسائل دنیوی روشن کنیم. توجه به نکات زیر بسیار مفید است. (در نکات زیر به عوامل خارجی هم پرداخته ایم) - به نیازهای جنسی و خوراکی و ... پاسخ معقول دهیم افراط و تفریط در هر دو در افزایش توجه به دنیا مؤثر است به موقع ازدواج کنیم. - مرتباً اندیشه کنیم که چه زندگی ای مطلوب ماست، خود را قانع کنیم که زندگی ساده ای داشته باشیم داشتن زندگی پر زرق و برق مستلزم صرف وقت و مشغله ذهنی زیاد و طبعاً نداشتن حضور قلب در نماز است. این نکته در آینده بیشتر جلوه گر خواهد بود و بزرگترین عامل درونی را تشکیل می دهد. - دوستان قانع، خدایی، متعال ذهن ما را آرامش می دهند و دوستان دنیا اندیش و تجمل گرا و پر هیاهو ذهن ما را آشفته می کنند. مسأله دوست، شاید مهم ترین عامل خارجی در حضور قلب است. - تماشای برنامه های تلویزیون و مانند آن در حد متعادل با تأکید بر جانب کم تر شدن شرط لازم حضور قلب است. - داشتن تفریحات سالم مثل گشت و گذار در طبیعت و ... - اول وقت خواندن نماز بسیار مؤثر است. به برنامه خود در این زمینه ادامه دهید. - خواندن نافله ها فضای نماز را آغشته به ذکر می کند و حضور قلب در نماز را معمولاً آسان تر می کند. علی الخصوص نماز شب خواندن به لحاظ فضای خاص خود تأثیر به سزائی به تدریج در حضور قلب سایر نمازها خواهد داشت. می توانید دو رکعت شفع و وتر نماز شب شروع کنیم در طی دو سه ماه خود را به هر یازده رکعت عادت دهید به تدریج در طول یکی دو سال نافله های مغرب و عشاو سپس ظهر و عصر را در برنامه خود بگنجانید (البته اگر تا حال نمی خواندید) - تمرین در حضور قلب عامل بسیار مهمی است. در وهله اول به معنی الفاظی که می خوانید بیندیشید. هر جا حضور قلب شما از بین رفت ناامید نشوید از همان جا که حواستان جمع شد دوباره با حضور قلب ادامه دهید. (این توصیه آیه ا... بهجت می باشد) از این روند خسته نشوید و ادامه دهید طبعاً رعایت عوامل نوری و صدایی و ... در این مرحله بسیار مهم است. به تدریج و نه یک دفعه در طول چند ماه بر خود مسلط خواهید شد. در نافله ها بر حضور قلب سخت گیری نکنید و هدف از نافله ها ایجاد فضای معنوی قبل و بعد و بین نمازهاست. نافله ها را در کوتاه ترین شکل انجام دهید. تمرین را بر نمازهای واجب تمرکز کنید. این تمرین را در نماز صبح بیشتر تأکید کنید چون خسته نیستید و فضا نیز تاریک است در مرتبه بعدی سخت گیری را به نحو البته کم تر در نماز مغرب و عشا قرار دهید. در مورد نمازهای ظهر و عصر به دلیل واقع شدن در اوج کارهای روزانه توقع حضور قلب زیاد نداشته باشید نمازهای ظهر و عصر را با سخت گیری کم تر و ملایم تر انجام دهید توجه داشته باشید کار روزمره نیز به قصد خدایی عبادت است و جبران حضور قلب ظهر و عصر را خواهید کرد. در دراز مدت انشاا... همه ما نماز ظهر و عصر را با حضور قلب بیشتر و بیشتر خواهیم خواند. نکته مهم تر اینکه به این مسأله به عنوان یک کار نگاه کنید. خستگی دارد در شبانه روز باید ذهنتانمثل کارهای مهم دیگر تا حدی به این مسأله (حضور قلب) و ارزیابی تمرین ها مشغول باشد لذا کارهای روزمره را قدری ملائم تر کنید تا بتوانید قدری از هم و غم خود را صرف مسأله حضور قلب کنید. باز تأکید می کنیم نوع نگاه شما به زندگی و دنیا و تجملات و آرزوها و امیال و ... بسیار در روند این مسأله تأثیر گذار است. - حشر و نشر با علما و افراد صالح بسیار مؤثر است. گفتگو و کسب تجربه از آنان بسیار مفید است. - مطالعه کتابهای مربوط به حضور قلب در نماز بسیار لازم است. مطالعه چند کتاب زیر توصیه می شود: پرواز در ملکوت نوشته امام خمینی ترجمه احمد فهری اسرار الصلاه نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی - امور دیگر زندگی را نیز با رعایت ساده گرایی با جدیت انجام دهید موفقیت در وظایف فردی و اجتماعی اعتماد به نفس شما را در مسأله حضور قلب زیاد می کند. در این مسیر ما را نیز دعا کنید. موفق و پیروز باشید انشاا... اين سوال توسط فرهنگسراي پرسش پاسخ داده شده است . www.porsesh.ir