پرسش : بچه هایی که در کودکی می میرند در عالم محشر به چه صورتی محشور می شوند با همان سنی که مرده اند؟‌آیا به بهشت می روند؟ بر چه اساسی با آنها برخورد می شود؟ بر اساس عالم ذر؟ پاسخ : پاسخ در چند محور ارائه می شود: 1. مرحوم صدوق در امالی می گوید: وقتی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ به معراج رفت عبورش به یک پیرمرد که در زیر درختی نشسته بود افتاد، و دید که در اطراف او کودکانی جمع هستند، رسول خدا از جبرئیل پرسید این پیرمرد کیست؟ جبرئیل در جواب گفت: این شیخ کهن سال ابراهیم خلیل پدر شماست. حضرت پرسید این کودکان که در اطراف جمع اند چه کسانی هستند؟ جبرئیل گفت: اینها اطفال مؤمنان اند که حضرت ابراهیم مشغول تغذیه به آنها است.[1] و در روایتی دیگر آمده: «ان اطفال شیعتنا من المؤمنین تربیهم فاطمه ـ علیه السّلام ـ )[2] یعنی کودکان شیعیان ما که مؤمنان هستند تحت تربیت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام قرار می گیرند. بر اساس این گونه روایات انسانهایی که در کودکی از دنیا می روند بر اساس جریان تکاملی برزخی (یعنی آن که انسان در عالم برزخ نیز به نحوی از نظر معنوی تکامل پیدا می کند و از نظر روحی کامل تر می شود) تحت تربیت انسان کامل قرار دارند و طبیعی است که در عالم برزخ بر اساس آن دو روایت آنها از نظر روحی و معنوی پرورش می یابند از نظر معرفت کامل می شوند. بنابراین گرچه ممکن است به لحاظ سن و سال به همان سن که مرده اند محشور خواهند شد اما از نظر معرفتی و شناخت حقایق بالغ و کامل خواهند بود. چون بالاخره تحت تربیت انسان کامل به طور یقین معرفت کامل نصیب آنها خواهند شد. و این که در روایت آمده است: (پیامبر اکرم دید که حضرت ابراهیم مشغول تغذیه آن کودکان است) بی تردید مراد تغذیه جسمانی نیست چون در عالم بعد از مرگ خبری از تغذیه جسمانی که موجب رشد جسمی انسان بشود و همانند دنیا انسان از نظر بدن بزرگ تر شود مطرح نیست. چون آنجا چنین مسایلی مطرح نیست پس مراد از آن (تغذیه) همان تغذیه معنوی و معرفتی خواهد بود. 2. نکتة دیگر آن است که با کودکان در قیامت چگونه برخورد خواهد شد؟ در این باره قبل از هر چیز باید چیزی را گفت که خود پیامبر فرموده است چون در روایتی آمده: (سئل رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ عن الولدان و الاطفال فقال: الله اعلم بما کانوا عاملین)[3] یعنی از پیامبر خدا دربارة بچه ها و کودکان پرسیده شد، حضرت فرمود:‌خدا فقط خود می داند که با آنها چگونه رفتار می کند. و جالب است که زراره می گوید: از امام صادق ـ علیه السّلام ـ دربارة اطفال که قبل از بلوغ می میرند سؤال کردم. حضرت همان حدیث بالا را از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ مطرح کرد، بعد فرمو: مراد رسول خدا آن است در این باره از سؤال و پرسش خودداری کنید و چیزی نگویید و علم آن را به خداوند واگذارید.[4] بنابراین با توجه به این گونه روایات علم این گونه امور بهتر است به خداوند واگذار شود و هیچ کسی به طور روشن نمی تواند پاسخی را در این باره ارائه دهد. اما در این جا تنها به برخی احادیث که به نحوی نه چندان روشن مطالبی را در این باره مطرح کرده اشاره می شود. 1. در بعضی روایات آمده حضرت ابراهیم و همسرش ساره عهده دار تربیت و رسیدگی به اولاد مؤمنین هستند و آنها را از درختی در بهشت که مانند پستان های گاو پستان دارد شیر و غذا می دهند. وقتی قیامت فرا رسید این اطفال را لباس پوشانیده و به عطرها معطر می کند و به عنوان هدیه آنها را به پدرانشان می سپارند و این کودکان همراه پدران شان در بهشت زندگی می کنند.[5] 2. در برخی روایات آمده که آن اطفال تحت تربیت فاطمه زهرا قرار می گیرند.[6] و مرحوم مجلسی در مقام جمع این اخبار می گوید: شاید مراد این باشد که برخی بچه ها به تناسب معنویت پدر و مادرشان به فاطمه زهرا و برخی به ساره همسر ابراهیم سپرده می شود یا این که اول به حضرت فاطمه سپرده می شود بعد ایشان به ساره می سپارد.[7] 3. در چندین روایت این مسئله مطرح شده (بدین تفاوت که در بعضی روایات سخنی از اطفال کفار است و در برخی مطلق آمده) که در قیامت برای کودکان نابالغ و کسانی که در دنیا گرفتار نارسایی های فکری و ذهنی اند و یا کسانی که در عصر فترت بوده اند زمانی که حجت و پیامبری نبوده مثل فاصله زمان حضرت عیسی و پیامبر اسلام ) در قیامت آتشی افروخته می شود و به آنها دستور داده می شود که داخل آتش بروند. کسانی که از دستور پیروی کرده و داخل آتش شوند آتش بر آنها گلستان می گردد و افرادی که تمرد می کنند به آنها گفته می شود که چون از حکم حق تمرد نموده اید پس معصیت کرده اید و باید کیفر ببینید.[8] از این گونه روایات بدست می ید که با کودکان نه بر اساس عالم ذر بلکه بر اساس برنامه عالم دنیا و عالم تکلیف رفتار می شود. یعنی در همان عالم آخرت که عالم تکلیف هم نیست برای آنها تکلیف و امتحانی گذاشته می شود اگر از عهده عمل برآمدند به بهشت وگرنه به جهنم می روند. (تفصیل این بحث را در مناب پایانی جستجو کنید). از آنچه با استناد به روایات مطرح شد بخوبی معلوم می شود گرچه از بسیاری موارد برای همگان نامعلوم است و جزئیات مسئله برای کسی روشن نیست جز آن که در روایات آمده و برخی روایات در این باره مطرح شد که از آن نحوة رفتار با کودکان تا حدودی معلوم می شود. برای مطالعة بیشتر: 1. سید محمد حسینی تهرنی، معادشناسی، ج 3، ص 119، نشر حکمت سال 1403 ق. 2. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 5،‌باب 13، نشر مؤسسة الوفاء بیروت، 1403 ق. 3. ناصر مکارم، پیام قرآن، ج 6،‌نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1377 ش. العلم وراثة کریمه، والاداب حلل مجدّده والفکرة مرآت صافیّه دانش میراثی گران بها، و اداب پسندیده زیورهای تازه و فکر آینه ای صاف است. نهج البلاغه، حکمت 5. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . صدوق، امالی، مجلس 69، حدیث 2، ص 451، نشر کتابفروشی اسلامیّه، تهران، 1380 ق. [2] . مجلسی ، بحارالانوار، ج 6،‌باب 8، حدیث 34، ص 229 نشر دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق. [3] . مجلسی، بحارالانوار، ج 5، باب 13، حدیث 10، ص 292 نشر پیشین. [4] . همو، حدیث 11. [5] . مجلسی، بحارالانوار، ج 5، باب 13، حدیث 18، ص 293 نشر پیشین. [6] . همو، حدیث 17. [7] . همو، ص 294. [8] . مجلسی، بحارالانوار، ج 5، باب 13، حدیث 14، ص 293، حدیث 15، ص 293، حدیث 22، ص 295، نشر پیشین.