پرسش :
وجه تسميه القاب حضرت زهرا ـ عليها السلام ـ چيست؟
پاسخ :
در آيين پر شکوه اسلام در مورد انتخاب نام زيبا و خوش آهنگ و معني دار، سفارش و تأکيد بسيار شده است. اين امر را نه تنها برعهده پدر و مادر گذاشته بلکه داشتن نام و لقب پسنديده را يکي از حقوق مشروع فرزندان به حساب مي آورد، با توجه به چنين زمينه اي در اسلام، به هر کدام از اسامي و القاب حضرت زهرا ـ عليها السلام ـ که توجه شود علاوه بر معاني زيبا و پسنديده، داراي نکات آموزنده و هدفي ارزنده هم بوده است.
در اينجا بايد توجه به اين مطلب داشته باشيم که لقب و کنيه در ادبيات عرب نقش خاصي دارد. زيرا در واقع، وسيله يا عاملي است که توصيف و تشخيص خصوصيات اخلاقي و روحي هر فرد را نشان مي دهد. و از سوي ديگر در آن روزها مسأله لقب و کنيه و نام افراد از اهميت به خصوص و حسّاسي برخوردار بوده است.
بنابراين تعمق در نام فاطمه (سلام الله عليها) و ساير القاب حضرت، ما را با ابعاد مختلف شخصيت زهراي اطهر(س) آشنا مي سازد که به بررسي کوتاه القاب آن بزرگ بانوي اسلام مي پردازيم.
امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «حضرت فاطمه را نه نام است: فاطمه، صديقه، مبارکه، طاهره، زکيه، راضيه، مرضيه، محدثه، زهرا.[1]
1) فاطمه: پيش از ظهور اسلام سه تن از زنان بدين نام موسوم بوده اند که در اسلام به فواطم مشهورند: فاطمه دختر اسد بن هاشم و فاطمه دختر عتيه بن ربيعه و فاطمه دختر عمر بن عائذ. فاطمه وصفي است که از مصدر فطم و فطم در زبان عرب به معناي بريدن، قطع کردن و جدا شدن آمده است. شيخ صدوق در خصال صدوق و امالي در توضيح نام مبارک فاطمه از امام صادق عليه السلام نقل می‌کند که: بدان جهت او را فاطمه گفتند که او از شرک و شرور و بديها جدا شده و بريده است.[2] و همچنين در جاي ديگر فاطمه و شيعيانش را از جهنم بريده شده معرفي مي نمايند.[3]
2) صديقه: صديقه يعني بسيار راستگو. کسي که در راستگويي کامل است و هرگز دروغ نگفته است و سخن خود را بعمل خود تصديق مي نمايد نمونه و مظهر اعلاي چنين شخصيتي است و مَثَل روشن صديقه بودن است صدق در رفتار و گفتار از مراحل عاليه ايمان و صفاي نفس و دل است به طوري که دارندگان چنين خصوصيتي از امتيازات ويژه اي برخوردار است و در رديف انبياي الهي توصيف شده اند.[4]
3) مبارکه: برکت يعني نمو و سعادت و افزايش. راغب در توضيح اين کلمه مي نويسد: جايي که خير الهي به صورتي که قابل نگهداري و شمارش و اندازه گيري و محدود کردن نباشد و هر کس به آن بنگرد فزوني محسوس در آن خير بيند، گويند در آن برکت است و مبارک است.[5]
برکت، رشد و نمو، سعادت و هر آنچه خير خوبي است، همه و همه را خداوند متعال در نسل پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) قرار داد و اين همه را نيز منحصر و مخصوص به وجود مبارک زهراي اطهر و سلاله پاک و ذريه او قرار داد. لذا بخاطر همين برکات که نمونه بارز آن فرزندان آن حضرت هستند آن حضرت را مبارکه لقب دادند.
4) طاهره: طاهره يعني پاک و پاکيزه از هر پليدي و زشتي، امام باقر عليه السلام به نقل از پدران بزرگوارش عليهم السلام مي فرمايد: فاطمه دختر محمد صلي الله عليه و آله بدين جهت طاهر ناميده شد که از هر پليدي پاکيزه بود.[6] شخصيت حضرت زهرا عليها السلام نمونه بارز اهل بيت در آيه شريفه تطهير است.
5) زکيه: مشتق از زکات است که به معناي نمو و زيادتي و برکت است که از برکت الهي حاصل شده لذا آن حضرت زکيه مبارکه هستند که اين برکت و فزوني همراه با برکت هم در دنيا و هم در آخرت مي باشد.[7]
6) مرضيه: درجه مرضيين در نزد پروردگار درجه اي عالي است و چه کم و اندکند از بندگان خدا که مورد رضاي حق قرار گرفته اند و مسلّما قرار گرفتن در زمره افراد مرضيّ به خاطر عدالت ورزيدن و استقامت و پايمردي انجام پذير است. و از جمله کساني که به اين درجه و مقام بزرگ نائل شده اند حضرت زهرا سلام الله عليها است.
7) محدثه: اسحاق بن جعفر مي گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم که فرمود: ملائکه از آسمان فرود مي آمدند و مانند حضرت مريم دختر عمران با فاطمه سخن مي گفتند و فاطمه هم با آنها سخن مي گفت.[8] به همين خاطر لقب محدثه يکي از القاب حضرت فاطمه عليها السلام مي باشد.
8) زهرا: زهرا در لغت به معناي درخشنده و روشن و اين لقب از هر جهت برازنده اين بانوي پاک است زيرا او چهره درخشان زن مسلمان، فروغ تابان معرفت و نمونه روشن پرهيزگاري و خداپرستي است. اين درخشندگي به ساعتي مخصوص و روزي معين اختصاص ندارد، از آن روز که وظيفه خود را تعهد کرد تا امروز و براي هميشه چون گوهري بر پيشاني تربیت اسلامي مي درخشد. به هر صورت مقام و منزلت حضرت زهرا عليها السلام آنقدر بلند است که تنها بخشي از مقام و منزلت او را در قالب القاب مي توان شناخت.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ پژوهشي پيرامون القاب و اسامي حضرت زهرا سلام الله عليها، عليرضا سبحاني نسب.
2ـ نامها و القاب فاطمه زهرا سلام الله عليها، لاهيجي.
3ـ زندگاني حضرت زهرا سلام الله عليها، محمد عبده.
پی نوشتها:
[1] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، ج43.
[2] . جلاء العيون، ج1، ص125.
[3] . بحارالانوار، ج43، ص211.
[4] . نساء/ 68؛ مريم/ 39 و 56.
[5] . مفردات، راغب اصفهانی، بيروت، ص119.
[6] . بحارالانوار، ج43، ص19.
[7] . مفردات، ص388.
[8] . بحارالانوار، ج43، ص87.
منبع: اندیشه قم
در آيين پر شکوه اسلام در مورد انتخاب نام زيبا و خوش آهنگ و معني دار، سفارش و تأکيد بسيار شده است. اين امر را نه تنها برعهده پدر و مادر گذاشته بلکه داشتن نام و لقب پسنديده را يکي از حقوق مشروع فرزندان به حساب مي آورد، با توجه به چنين زمينه اي در اسلام، به هر کدام از اسامي و القاب حضرت زهرا ـ عليها السلام ـ که توجه شود علاوه بر معاني زيبا و پسنديده، داراي نکات آموزنده و هدفي ارزنده هم بوده است.
در اينجا بايد توجه به اين مطلب داشته باشيم که لقب و کنيه در ادبيات عرب نقش خاصي دارد. زيرا در واقع، وسيله يا عاملي است که توصيف و تشخيص خصوصيات اخلاقي و روحي هر فرد را نشان مي دهد. و از سوي ديگر در آن روزها مسأله لقب و کنيه و نام افراد از اهميت به خصوص و حسّاسي برخوردار بوده است.
بنابراين تعمق در نام فاطمه (سلام الله عليها) و ساير القاب حضرت، ما را با ابعاد مختلف شخصيت زهراي اطهر(س) آشنا مي سازد که به بررسي کوتاه القاب آن بزرگ بانوي اسلام مي پردازيم.
امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «حضرت فاطمه را نه نام است: فاطمه، صديقه، مبارکه، طاهره، زکيه، راضيه، مرضيه، محدثه، زهرا.[1]
1) فاطمه: پيش از ظهور اسلام سه تن از زنان بدين نام موسوم بوده اند که در اسلام به فواطم مشهورند: فاطمه دختر اسد بن هاشم و فاطمه دختر عتيه بن ربيعه و فاطمه دختر عمر بن عائذ. فاطمه وصفي است که از مصدر فطم و فطم در زبان عرب به معناي بريدن، قطع کردن و جدا شدن آمده است. شيخ صدوق در خصال صدوق و امالي در توضيح نام مبارک فاطمه از امام صادق عليه السلام نقل می‌کند که: بدان جهت او را فاطمه گفتند که او از شرک و شرور و بديها جدا شده و بريده است.[2] و همچنين در جاي ديگر فاطمه و شيعيانش را از جهنم بريده شده معرفي مي نمايند.[3]
2) صديقه: صديقه يعني بسيار راستگو. کسي که در راستگويي کامل است و هرگز دروغ نگفته است و سخن خود را بعمل خود تصديق مي نمايد نمونه و مظهر اعلاي چنين شخصيتي است و مَثَل روشن صديقه بودن است صدق در رفتار و گفتار از مراحل عاليه ايمان و صفاي نفس و دل است به طوري که دارندگان چنين خصوصيتي از امتيازات ويژه اي برخوردار است و در رديف انبياي الهي توصيف شده اند.[4]
3) مبارکه: برکت يعني نمو و سعادت و افزايش. راغب در توضيح اين کلمه مي نويسد: جايي که خير الهي به صورتي که قابل نگهداري و شمارش و اندازه گيري و محدود کردن نباشد و هر کس به آن بنگرد فزوني محسوس در آن خير بيند، گويند در آن برکت است و مبارک است.[5]
برکت، رشد و نمو، سعادت و هر آنچه خير خوبي است، همه و همه را خداوند متعال در نسل پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) قرار داد و اين همه را نيز منحصر و مخصوص به وجود مبارک زهراي اطهر و سلاله پاک و ذريه او قرار داد. لذا بخاطر همين برکات که نمونه بارز آن فرزندان آن حضرت هستند آن حضرت را مبارکه لقب دادند.
4) طاهره: طاهره يعني پاک و پاکيزه از هر پليدي و زشتي، امام باقر عليه السلام به نقل از پدران بزرگوارش عليهم السلام مي فرمايد: فاطمه دختر محمد صلي الله عليه و آله بدين جهت طاهر ناميده شد که از هر پليدي پاکيزه بود.[6] شخصيت حضرت زهرا عليها السلام نمونه بارز اهل بيت در آيه شريفه تطهير است.
5) زکيه: مشتق از زکات است که به معناي نمو و زيادتي و برکت است که از برکت الهي حاصل شده لذا آن حضرت زکيه مبارکه هستند که اين برکت و فزوني همراه با برکت هم در دنيا و هم در آخرت مي باشد.[7]
6) مرضيه: درجه مرضيين در نزد پروردگار درجه اي عالي است و چه کم و اندکند از بندگان خدا که مورد رضاي حق قرار گرفته اند و مسلّما قرار گرفتن در زمره افراد مرضيّ به خاطر عدالت ورزيدن و استقامت و پايمردي انجام پذير است. و از جمله کساني که به اين درجه و مقام بزرگ نائل شده اند حضرت زهرا سلام الله عليها است.
7) محدثه: اسحاق بن جعفر مي گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم که فرمود: ملائکه از آسمان فرود مي آمدند و مانند حضرت مريم دختر عمران با فاطمه سخن مي گفتند و فاطمه هم با آنها سخن مي گفت.[8] به همين خاطر لقب محدثه يکي از القاب حضرت فاطمه عليها السلام مي باشد.
8) زهرا: زهرا در لغت به معناي درخشنده و روشن و اين لقب از هر جهت برازنده اين بانوي پاک است زيرا او چهره درخشان زن مسلمان، فروغ تابان معرفت و نمونه روشن پرهيزگاري و خداپرستي است. اين درخشندگي به ساعتي مخصوص و روزي معين اختصاص ندارد، از آن روز که وظيفه خود را تعهد کرد تا امروز و براي هميشه چون گوهري بر پيشاني تربیت اسلامي مي درخشد. به هر صورت مقام و منزلت حضرت زهرا عليها السلام آنقدر بلند است که تنها بخشي از مقام و منزلت او را در قالب القاب مي توان شناخت.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ پژوهشي پيرامون القاب و اسامي حضرت زهرا سلام الله عليها، عليرضا سبحاني نسب.
2ـ نامها و القاب فاطمه زهرا سلام الله عليها، لاهيجي.
3ـ زندگاني حضرت زهرا سلام الله عليها، محمد عبده.
پی نوشتها:
[1] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، ج43.
[2] . جلاء العيون، ج1، ص125.
[3] . بحارالانوار، ج43، ص211.
[4] . نساء/ 68؛ مريم/ 39 و 56.
[5] . مفردات، راغب اصفهانی، بيروت، ص119.
[6] . بحارالانوار، ج43، ص19.
[7] . مفردات، ص388.
[8] . بحارالانوار، ج43، ص87.
منبع: اندیشه قم
