پرسش :

فرزند دخترم 12/5 سال دارد، به ندرت نمازهايش قضا شده است، گاهي موهايش ديده مي‌شود، لطفاً راهكارهايي شرعي را جهت تأديب و تنبيه در اين زمينه بيان كنيد.

پاسخ :
در رابطه با سؤال شما خواهر عزيز و وظيفه شناس لازم مي‌دانيم ابتدا مقدمه‌اي را بيان كرده و سپس نكاتي چند از دستورات دين را در رابطه تربيت ديني فرزندان و كيفيت برخورد با آنان را بيان كنيم.
مقدمه: مسير زندگي انسان را مي‌توان همانند رودخانه‌اي دانست كه از موقعيت‌هاي متنوع و متفاوتي تشكيل شده است و در مسير گذر خود، با مراحل متعددي مواجه است، گاهي در مسير ناهمواري قدم بر مي‌دارد و گاهي در جنب و جوش زياد و گاهي آرام و ساكن است. دوران كودكي به آرامي مي‌گذرد و بعد از آن دوران نوجواني و به دنبال آن جواني با جوش و خروش آغاز مي‌شود. و هر كدام از اين مراحل، لوازم و نيازهاي خاصّ خود را دارد و لذا كسي كه در مقام تربيت بر مي‌آيد بايد شناختي دقيق و صحيح از خواسته‌ها و نيازهاي هر مرحله داشته باشد و ديگر اين كه با توجه به خصوصيات فردي هر شخص اقدام به تربيت او كند، چون هر انساني خصوصيات و صفات ويژه خود را دارد و با توجه به ويژگي شخصيتي او بايد برخورد شود.
راهكارهاي اسلام در رابطه با تربيت
اسلام دين انسان‌سازي و تربيت است و يكي از اهداف بلند پيامبران تزكيه و تربيت انسانها و ترويج احكام الهي در ميان مردم بوده است. اين دين مبين براي تربيت كودكان و نوجوانان اصول و راهكارهايي معين کرده است که بر مبناي سرشت انسان شکل گرفته اند. مناسب مي بينيم ابتدا نکاتي تربيتي را از اين آموزه هاي بلند مرور کنيم.
1. اظهار محبت و برقراري ارتباط عاطفي: كسي كه در مقام تربيت قرار دارد بايد فرد تحت تربيت خود را دوست داشته باشد و رابطة عاطفي عميقي با او ايجاد كند. و لذا در مقام تعليم احكام دين مخصوصاً حجاب اسلامي، بايد از عواطف و احساسات استفاده نموده و دل نوجوان را مسخّر كرد.
2. احترام و عدم تحقير: امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: اكرموا اولادكم و احسنوا آدابهم يُغفَرلكُم؛ فرزندان خود را احترام كنيد و آداب‌شان را نيكو گردانيد كه مورد رحمت و بخشش قرار مي‌گيريد.[1] اين بيان شريف والدين و مربيان را اولاً به احترام نسبت به فرزندان و سپس به تعليم آداب توصيه مي کند. اين نکته، نشان از تأثير مهم تعليم پس از احترام دارد. بنابراين يكي از اصول تربيت اسلامي احترام به كودك و نوجوان و تكريم شخصيت اوست، چون اگر تحقير شود دست زمينه رواني براي هر گونه تمرد و سرپيچي فراهم شده است.
3. تبيين احكام و فوايد آن: اگر انسان عاقلي فوايد و منابع عملي را بداند به دنبال آن مي‌رود و لذا با تبيين زيباي فلسفة حجاب و احكام دين مي‌توان انسانها را مجذوب احكام الهي نمود.
4. موافقت گفتار با اعمال: پدر و مادر در مقام تربيت بايد سعي كنند رفتارشان موافق گفتارشان باشد و تعارض نداشته باشد.
پيامبر گرامي اسلام فرمودند: «يا اباذر مَن وافق قوله فِعلَهُ فذلك الذي اصاب حظّهُ و مَن خالف قوله فِعله فانّما يُوبّخ نفسه»؛ اي ابوذر؛ هر كسي گفتارش با كردارش موافق باشد بهرة خود را از سعادت دريافت كرده است و هر كسي كه كردارش مخالف گفتارش باشد (هنگام پاداش) خود را سرزنش خواهد كرد.»[2]فرزندان صالح بخشي از سعادت والدين هستند. تربيت فرزند صالح نيز در گرو اين است که والدين با صداقت خود الگوي مناسبي براي آنان باشند.
5. پرهيز از تذكرات مستقيم و پي در پي: تذكرات زياد و پي در پي سبب لجاجت در متربي مي‌شود و هر ايراد جزئي به ويژه در نوجوانان را نبايد مورد انتقاد قرار داد، بلكه بايد با بلندنظري و بزرگواري برخوردكرد.
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند: با مردم از روي دقّت و خرده گيري برخورد نكنيد، بلكه به وسيله تغافل و پرده پوشي نسبت به امور كم‌ارزش و جزئي، قدر و منزلت خود را حفظ كنيد.[3]
در رابطه با نوجوانان بايد با چشم اغماض نگريست و خطاهاي جزئي را ناديده گرفت تا حريم‌ها نشكند و جسارت آنان زياد نشود.
6. استفاده از تشويق: يكي از روشهاي مؤثر در آموزش ديني كودكان و نوجوانان استفاده از تشويق است. وقتي نوجوان باز خورد خوبي از اعمال خود مي‌گيرد آن را تكرار مي‌كند و ادامه مي‌دهد.[4]
7. تنبيه بعد از تشويق: اگر چه در تربيت اصل بر تشويق است ولي در مواردي هم تنبيه جايگاه خود را دارد. البته مراد از تنبيه كتك‌كاري نيست، بلكه مراد كاري است كه موجب تأثير در متربي مي‌شود و به او مي‌فهماند كه كارش اشتباه بوده و به خاطر اشتباهش مثلاً از نعمتي محروم شده است.
8. ارائة الگو: نشان دادن الگوهاي كامل و متناسب و تمجيد از آنان در محيط خانه و مدرسه و غيره و ثبات رأي داشتن در اين مسائل، مثلاً اگر مادري در يك جا با حجابي را تمجيد كند و در جايي بي‌حجابي را تشويق كند باعث تعارض در كودك و نوجوان مي‌شود.[5]
9. تذكر به موقع و بجا: انسانها حالات متعددي دارند و بعضي مواقع تحمّل شنيدن تذكر را ندارند و لذا يك مادر بايد در زمان مناسب و با كلمات مناسب و دلنشين كودك و نوجوان خود را راهنمايي كند و به او تذكر بدهد.
10. پرهيز از جلسات نامناسب: از حضور در جلساتي كه افراد بي‌حجاب حضور دارند، شديداً پرهيز شود، زيرا آثار تخريبي زيادي روي نوجوان دارد.
خب! مواردي به عنوان نکات تربيتي تا بدين جا بيان شد که رعايت ترکيبي آنها مي تواند شما را در موضوعي که مطرح کرديد کمک نمايد. اما لازم مي دانيم درباره دختر خانمتان اين نکته مهم را توجه دهيم که او 5/12 سال دارد. مطابق با مرحله رشد اخلاقي که دختران در آن قرار دارد، مي توان گفت بيرون گذاشتن موها از سر بي اعتنايي به قواعد اخلاقي نباشد بلکه از سر هواس پرتي باشد که بعضاً در اين سنين ديده مي شود. بنابراين ممکن است دختر خانم شما براي تنبيهات سخت، معنا و مفهومي را دريافت نکند که در اين صورت اين مسأله موجب زدگي از اصل حجاب مي گردد. پس موافق احتياط اين است که باز از روش تشويق استفاده نماييد و به اين زودي سراغ تنبيه نرويد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. علي قائمي، اقامه نماز در دوران كودكي و نوجواني، طرح اقامه نماز، 1373.
2. علي شريعتمداري، تعليم و تربيت اسلامي، انتشارات اميركبير، 1375.
3. ابراهيم اميني، اسلام و تعليم و تربيت، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1373.
4. علي اصغر احمدي، اصول تربيت، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1378.
5. كتاب «دنياي نوجوان» دكتر محمدرضا شرفي را حتماً مطالعه فرماييد.
6. از مطالعه كتاب «آموزش مفاهيم ديني همگام با روان شناسي رشد» كه توسط ناصر باهنر تأليف شده است، غفلت نفرماييد.

پی نوشتها:
[1] . حر عاملي، وسائل الشيعه، المكتبة الاسلامية، 1385 هـ .ق، ج 5، ص 195.
[2] . مجلسي، بحار الانوار، دار احياء التراث العربي، 1403 هـ .ق، ج 74، ص 77.
[3] . تحف العقول، كتابفروشي اسلامي، 1384 هـ .ق.
[4] . براي مطالعه بيشتر ر.ك: روانشناسي تربيتي، غلامعلي افروز، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1373، ص 43.
[5] . براي تفصيل بيشتر ر.ك: عبدالعظيم كريمي، حكمت گمشده در تربيت، انتشارات تربيت، 1376.
منبع: اندیشه قم