پرسش :
در اسلام به چه کسي شهيد اطلاق ميشود؟ شهيد زنده کيست؟انواع و اقسام شرايطي که از ديد اسلام کسي که آنها را داراست شهيد محسوب ميشود چيست؟
پاسخ :
معناي شهادت و شهيد از نظر اسلام
شهيد از نظر لغوي به معناي شاهد و گواه است و از نظر اصطلاح فقهي: «الشّهيدُ القتيلُ في سبيل الله تعالي لانَّ المَلائكةَ للرحمانِ تشهَدُهُ او لاَنَّ للهَ تعالي و ملائكتَهُ شُهُود لَه بالجنّةِ اَو لانّهُ ممّنْ يستشْهِدُ به يومَ القيامَة علي الاُمَمِ اَو لسقوطهِ علي الشهادةِ اَيْ الارضَ اَو لانَّهُ حيّ عند ربّهِ حاضرٌ او لانَّهُ يشهَدُ ملكوتَ الله و مُلْكَهُ»؛[1] شهيد كسي است كه در راه خداوند كشته شود و به او شهيد گفته ميشود. به خاطر حضور فرشتگان رحمت بر آنها يا به خاطر آن كه خداوند و فرشتگان شاهد او براي بهشت هستند يا او از كساني است كه در قيامت از آنان بر امت‌هاي گذشته گواهي خواهند يا بدان جهت كه بر زمين افتاده است. يا آن كه نزد پروردگار زنده و حاضر است، يا آن كه چون ملكوت و ملك خداوند را مشاهده مي‌كند.
شهيد به معناي خاص به كسي اطلاق ميشود كه در ميدان جنگ و در راه خدا به شهادت برسد و داراي احكام خاصي است از جمله عدم نياز به غسل و كفن است؛ «الشّهيد اِذا ماتَ في المَعركَةِ لا يُغسّلْ و لا يكفّن ذهبَ اِليهِ علماءُنا اَجمعُ»؛[2] شهيد اگر در ميدان جنگ به شهادت برسد غسل نمي‌شود و كفن نياز ندارد و علماي شيعه بالاتفاق قائل به اين ديدگاه هستند.
«الشّهيدُ المقتُولُ في المَعركَةِ عند الجهاد مع الامامِ ـ عليه السّلام ـ او نائبهِ الخاصِ و يلحقُ به كلّ من قيل في حفظ بيضة الاسلام في حال الغيبة... فلا يجبُ تغسيلهم بل يدفنون كذلك بثيابهم»؛[3] شهيد به كسي اطلاق ميشود كه در ميدان جنگ در ركاب امام ـ عليه السّلام ـ يا نائب خاص او كشته شود و ملحق ميشود به او هر كسي كه در دوران غيبت در راه حفظ اساس اسلام در ميدان جنگ كشته شود، چنين افرادي نياز به غسل ندارند، بلكه دفن ميشود به همان حالت با لباسهايشان.
مرحوم امام نيز در اين باره فرموده‌اند: «شهيد كسي است كه در ركاب امام ـ عليه السّلام ـ و يا نائب خاص آن جناب به جهاد رفته و كشته شده باشد. البته غسل وقتي از او ساقط است كه در معركه جنگ و در حالي كه جنگ برپاست، جان سپرده باشد و يا اگر در خارج از معركه افتاده، قبل از آن كه مسلمانان او را زنده يافته باشند، از دنيا رفته باشد و امّا اگر بعد از جنگ او را يافته باشند، در حالي كه رمقي در او باشد و سپس در همان جا بميرد واجب است بنابر احتياط غسل دادن و كفن كردنش و در صورتي كه جانش در خارج معركه بيرون شود، غسل و كفنش علي الظاهر واجب است. كسي هم كه در ركاب امام معصوم و يا نائب خاص او كشته نشده بلكه در راه حفظ اساس اسلام كشته شده ملحق به كشته در ركاب امام ـ عليه السّلام ـ است، او نيز غسل و حنوط و كفن ندارد.»[4]
بنابراين در اصطلاح فقهي شهيد به كسي اطلاق ميشود كه در ميدان جنگ كشته شود، امّا اگر كسي در خارج از ميدان جنگ كشته شود، حكم فقهي شهيد را ندارد و بايد او را غسل دهند و كفن نمايند . بر اين اساس گفته مي شود شهادت در فرهنگ دين مقدس اسلام دو معناي متفاوت دارد:
1. معناي خاص؛ كه همان كشته شدن در معركه و ميدان جنگ در راه خدا است كه داراي احكام ويژه اي در فقه اسلامي است مثلاً مي گويند شهيد نياز به غسل و كفن ندارد، بلكه با همان لباس خونين دفن مي شود.
2. معناي گسترده و عام؛ كه انسان در مسير انجام دادن وظيفه اي الهي که در روايات وارد شده است كشته شود ، چنين فردي شهيد است اما احکام فقهی شهيد به معناي خاص در حق وي جاري نمي شود .
البته هر كس در حين اداي وظيفه اي به هر صورت از دنيا برود، شهيد است، چنان كه در روايات اسلامي نيز آمده كه چند گروه شهيد از دنيا مي روند:
1. كسي كه در طريق تحصيل علم از دنيا برود؛
2. كسي كه در بستر از دنيا برود، ولي به حق پروردگار و پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و اهل بيت آن حضرت معرفت داشته باشد؛
3. كسي كه براي دفاع از مال خويش در برابر مهاجمان ايستادگي كند و كشته شود.
بنابراين، كساني كه عقيدة حق داشته و در مسير حقيقت گام بر مي دارند و در همين راه از دنيا مي روند براساس اشاره قرآن كريم و روايات اسلامي در زمرة شهدا قرار دارند و اجر شهداء را مي برند، خداوند متعال مي فرمايد:
«وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ»[5]
و آنان كه به خدا و رسولانش ايمان آورند، به حقيقت راستگويان عالمند و برايشان نزد خدا اجر شهيدان است، پاداش اعمال و نور ايمانشان را (در بهشت) مي يابند.»[6]
در روايت آمده كه شخصي به امام صادق ـ عليه السلام ـ عرض كرد: «از خداي بخواه كه شهادت را براي من روزي كند. امام ـ عليه السلام ـ فرمود: «مؤمن شهيد است» سپس آيه 19 سوره حديد را تلاوت كرد.[7]
حضرت امام باقر ـ عليه السلام ـ مي فرمايد:
«آن كس از شما كه به مسأله ولايت آشنا باشد و در انتظار ظهور مهدي (عج) به سر برد و خود را آمادة (حكومت عدل جهاني او) سازد، مانند كسي است كه با مهدي آل محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ با سلاحش جهاد كرده باشد.»
سپس فرمود: «بلكه به خدا سوگند مانند كسي است كه همراه رسول الله با سلاحش جهاد كرده باشد.»
و براي مرتبه سوم بيان داشت: «بلكه به خدا سوگند همانند كسي است كه با رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ در خيمة او شهيد شده باشد.»
بعد فرمود: «دربارة شما آيه اي از قرآن نازل شده است.» راوي مي گويد پرسيدم كدام آيه فرمود آيه 19 سوره حديد...»[8]
پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: «اذا جاء الموت لطالب العلم و هو علي هذا الحال مات شهيدا؛ كسي كه در راه تحصيل علم از دنيا برود، شهيد مرده است.»[9]
قال علي ـ عليه السّلام ـ : «من مات منكُم علي فراشه و هو علي معرفةِ حقِ ربّه و حقّ رسوله و اهل بيتهِ مات شهيداً»؛[10] كسي كه در بستر از دنيا برود امّا معرفت حق پروردگار و معرفت واقعي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيتش را داشته باشد، شهيد از دنيا رفته است.
قال الصادق ـ عليه السّلام ـ: «من قتل دون ماله فهو شهيدٌ»؛[11] كسي كه براي دفاع از مال خود كشته شود، شهيد است. هم چنين افراد ديگري كه در مسير حق كشته مي‌شوند يا مي‌ميرند شهيد محسوب مي‌شوند ولي هيچ کدام از اينها شهيد به معناي خاص نبوده و احکام شهيد اصطلاحي هم درحق آنها جاري نمي شود .
پی نوشتها:
[1] . محمد حسن نجفي (ره)، جواهر الكلام، دار احياء التراث العربي، ج 4، ص 88، به نقل از قاموس اللغة.
[2] . علامه حلي (ره)، تذكرة الفقهاء، مؤسسه آل البيت، 72، قم، ص 371.
[3] . سيد محمدكاظم طباطبايي، يزدي(ره)، العروة الوثقي، مكتب و كلاء الامام الخميني، بيروت، 1410 ق، ج 1، ص 276.
[4] . مرحوم امام خميني، ترجمه تحرير الوسيله، انتشارات دار العلم، 69، ج1، ص 98 و 99.
[5] حديد/19
[6] . ر.ك: ناصر مكارم شيرازي و همكاران، نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1367 ش، ج 23، ص 349، 350، 355.
[7] . ر.ك: الجمعه العروسي الحويزي، نورالثقلين، قم، مطبعة العلمية، چاپ سوم، بي تا، ج 5، ص 243.
[8] . نورالثقلين، همان.
[9] . ر.ك: علامه مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 1، ص 186.
[10] . نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 232، ص 765.
[11] . سفينة البحار، ج 1، ماده «شهد».
منبع: اندیشه قم
معناي شهادت و شهيد از نظر اسلام
شهيد از نظر لغوي به معناي شاهد و گواه است و از نظر اصطلاح فقهي: «الشّهيدُ القتيلُ في سبيل الله تعالي لانَّ المَلائكةَ للرحمانِ تشهَدُهُ او لاَنَّ للهَ تعالي و ملائكتَهُ شُهُود لَه بالجنّةِ اَو لانّهُ ممّنْ يستشْهِدُ به يومَ القيامَة علي الاُمَمِ اَو لسقوطهِ علي الشهادةِ اَيْ الارضَ اَو لانَّهُ حيّ عند ربّهِ حاضرٌ او لانَّهُ يشهَدُ ملكوتَ الله و مُلْكَهُ»؛[1] شهيد كسي است كه در راه خداوند كشته شود و به او شهيد گفته ميشود. به خاطر حضور فرشتگان رحمت بر آنها يا به خاطر آن كه خداوند و فرشتگان شاهد او براي بهشت هستند يا او از كساني است كه در قيامت از آنان بر امت‌هاي گذشته گواهي خواهند يا بدان جهت كه بر زمين افتاده است. يا آن كه نزد پروردگار زنده و حاضر است، يا آن كه چون ملكوت و ملك خداوند را مشاهده مي‌كند.
شهيد به معناي خاص به كسي اطلاق ميشود كه در ميدان جنگ و در راه خدا به شهادت برسد و داراي احكام خاصي است از جمله عدم نياز به غسل و كفن است؛ «الشّهيد اِذا ماتَ في المَعركَةِ لا يُغسّلْ و لا يكفّن ذهبَ اِليهِ علماءُنا اَجمعُ»؛[2] شهيد اگر در ميدان جنگ به شهادت برسد غسل نمي‌شود و كفن نياز ندارد و علماي شيعه بالاتفاق قائل به اين ديدگاه هستند.
«الشّهيدُ المقتُولُ في المَعركَةِ عند الجهاد مع الامامِ ـ عليه السّلام ـ او نائبهِ الخاصِ و يلحقُ به كلّ من قيل في حفظ بيضة الاسلام في حال الغيبة... فلا يجبُ تغسيلهم بل يدفنون كذلك بثيابهم»؛[3] شهيد به كسي اطلاق ميشود كه در ميدان جنگ در ركاب امام ـ عليه السّلام ـ يا نائب خاص او كشته شود و ملحق ميشود به او هر كسي كه در دوران غيبت در راه حفظ اساس اسلام در ميدان جنگ كشته شود، چنين افرادي نياز به غسل ندارند، بلكه دفن ميشود به همان حالت با لباسهايشان.
مرحوم امام نيز در اين باره فرموده‌اند: «شهيد كسي است كه در ركاب امام ـ عليه السّلام ـ و يا نائب خاص آن جناب به جهاد رفته و كشته شده باشد. البته غسل وقتي از او ساقط است كه در معركه جنگ و در حالي كه جنگ برپاست، جان سپرده باشد و يا اگر در خارج از معركه افتاده، قبل از آن كه مسلمانان او را زنده يافته باشند، از دنيا رفته باشد و امّا اگر بعد از جنگ او را يافته باشند، در حالي كه رمقي در او باشد و سپس در همان جا بميرد واجب است بنابر احتياط غسل دادن و كفن كردنش و در صورتي كه جانش در خارج معركه بيرون شود، غسل و كفنش علي الظاهر واجب است. كسي هم كه در ركاب امام معصوم و يا نائب خاص او كشته نشده بلكه در راه حفظ اساس اسلام كشته شده ملحق به كشته در ركاب امام ـ عليه السّلام ـ است، او نيز غسل و حنوط و كفن ندارد.»[4]
بنابراين در اصطلاح فقهي شهيد به كسي اطلاق ميشود كه در ميدان جنگ كشته شود، امّا اگر كسي در خارج از ميدان جنگ كشته شود، حكم فقهي شهيد را ندارد و بايد او را غسل دهند و كفن نمايند . بر اين اساس گفته مي شود شهادت در فرهنگ دين مقدس اسلام دو معناي متفاوت دارد:
1. معناي خاص؛ كه همان كشته شدن در معركه و ميدان جنگ در راه خدا است كه داراي احكام ويژه اي در فقه اسلامي است مثلاً مي گويند شهيد نياز به غسل و كفن ندارد، بلكه با همان لباس خونين دفن مي شود.
2. معناي گسترده و عام؛ كه انسان در مسير انجام دادن وظيفه اي الهي که در روايات وارد شده است كشته شود ، چنين فردي شهيد است اما احکام فقهی شهيد به معناي خاص در حق وي جاري نمي شود .
البته هر كس در حين اداي وظيفه اي به هر صورت از دنيا برود، شهيد است، چنان كه در روايات اسلامي نيز آمده كه چند گروه شهيد از دنيا مي روند:
1. كسي كه در طريق تحصيل علم از دنيا برود؛
2. كسي كه در بستر از دنيا برود، ولي به حق پروردگار و پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و اهل بيت آن حضرت معرفت داشته باشد؛
3. كسي كه براي دفاع از مال خويش در برابر مهاجمان ايستادگي كند و كشته شود.
بنابراين، كساني كه عقيدة حق داشته و در مسير حقيقت گام بر مي دارند و در همين راه از دنيا مي روند براساس اشاره قرآن كريم و روايات اسلامي در زمرة شهدا قرار دارند و اجر شهداء را مي برند، خداوند متعال مي فرمايد:
«وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ»[5]
و آنان كه به خدا و رسولانش ايمان آورند، به حقيقت راستگويان عالمند و برايشان نزد خدا اجر شهيدان است، پاداش اعمال و نور ايمانشان را (در بهشت) مي يابند.»[6]
در روايت آمده كه شخصي به امام صادق ـ عليه السلام ـ عرض كرد: «از خداي بخواه كه شهادت را براي من روزي كند. امام ـ عليه السلام ـ فرمود: «مؤمن شهيد است» سپس آيه 19 سوره حديد را تلاوت كرد.[7]
حضرت امام باقر ـ عليه السلام ـ مي فرمايد:
«آن كس از شما كه به مسأله ولايت آشنا باشد و در انتظار ظهور مهدي (عج) به سر برد و خود را آمادة (حكومت عدل جهاني او) سازد، مانند كسي است كه با مهدي آل محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ با سلاحش جهاد كرده باشد.»
سپس فرمود: «بلكه به خدا سوگند مانند كسي است كه همراه رسول الله با سلاحش جهاد كرده باشد.»
و براي مرتبه سوم بيان داشت: «بلكه به خدا سوگند همانند كسي است كه با رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ در خيمة او شهيد شده باشد.»
بعد فرمود: «دربارة شما آيه اي از قرآن نازل شده است.» راوي مي گويد پرسيدم كدام آيه فرمود آيه 19 سوره حديد...»[8]
پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: «اذا جاء الموت لطالب العلم و هو علي هذا الحال مات شهيدا؛ كسي كه در راه تحصيل علم از دنيا برود، شهيد مرده است.»[9]
قال علي ـ عليه السّلام ـ : «من مات منكُم علي فراشه و هو علي معرفةِ حقِ ربّه و حقّ رسوله و اهل بيتهِ مات شهيداً»؛[10] كسي كه در بستر از دنيا برود امّا معرفت حق پروردگار و معرفت واقعي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيتش را داشته باشد، شهيد از دنيا رفته است.
قال الصادق ـ عليه السّلام ـ: «من قتل دون ماله فهو شهيدٌ»؛[11] كسي كه براي دفاع از مال خود كشته شود، شهيد است. هم چنين افراد ديگري كه در مسير حق كشته مي‌شوند يا مي‌ميرند شهيد محسوب مي‌شوند ولي هيچ کدام از اينها شهيد به معناي خاص نبوده و احکام شهيد اصطلاحي هم درحق آنها جاري نمي شود .
پی نوشتها:
[1] . محمد حسن نجفي (ره)، جواهر الكلام، دار احياء التراث العربي، ج 4، ص 88، به نقل از قاموس اللغة.
[2] . علامه حلي (ره)، تذكرة الفقهاء، مؤسسه آل البيت، 72، قم، ص 371.
[3] . سيد محمدكاظم طباطبايي، يزدي(ره)، العروة الوثقي، مكتب و كلاء الامام الخميني، بيروت، 1410 ق، ج 1، ص 276.
[4] . مرحوم امام خميني، ترجمه تحرير الوسيله، انتشارات دار العلم، 69، ج1، ص 98 و 99.
[5] حديد/19
[6] . ر.ك: ناصر مكارم شيرازي و همكاران، نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1367 ش، ج 23، ص 349، 350، 355.
[7] . ر.ك: الجمعه العروسي الحويزي، نورالثقلين، قم، مطبعة العلمية، چاپ سوم، بي تا، ج 5، ص 243.
[8] . نورالثقلين، همان.
[9] . ر.ك: علامه مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 1، ص 186.
[10] . نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 232، ص 765.
[11] . سفينة البحار، ج 1، ماده «شهد».
منبع: اندیشه قم
