پرسش :
امام رضا(ع) از چه مسیری به خراسان رفت؟
پاسخ :
مسير حرکت امام رضا عليه السلام از مدينه تا خراسان:
امام رضا ـ عليه السلام ـ در سال 201 ق. از سوي مأمون به مرو فراخوانده شد.وی مأموراني را براي آوردن امام ـ عليه السلام ـ به سوي مدينه گسيل نمود.آن حضرت پس از اين که نامه مأمون را خواند وبا اکراه اين سفر را پذيرفت، اقداماتي قبل از سفرانجام داد که نشان از خبر امام از نيامدن و اجبار ولايتعهدي و مسائل پيرامون آن بود. حضرت ،قبل از حرکت براي وداع به مرقد مطهر رسول اکرم (ص) وارد شد و چند مرتبه نزديک قبر مطهر رفت و اين عمل را تکرار نمود وقتي نزديک ضريح مي شد با صداي بلند مي گريست، محول سيستاني گفته نزديک شدم و علت گريه را پرسيدم فرمود: من از کنار قبر جدم مي روم و در غريبي رحلت مي کنم و در کنار قبر هارون دفن مي شوم.[1] حضرت فرزندش جواد الائمه را نيز که کودکي چند ساله بود به مسجد النبي برد و در کنار قبر پيامبر (ص) عرض کرد: يا رسول الله من او را به شما مي سپارم، حضرت جواد عرض کرد :اي پدر !به خدا قسم به جانب خدا مي روي. پس از اين به وکيلان و ياران خود فرمود از او اطاعت کنيد. بدين وسيله نزد ثقات اصحاب به امامت امام جواد ـ عليه السلام ـ تصريح کرد.[2]
پس از اين، اهل بيت خود را در کنارش جمع کرد و فرمود: براي من گريه کنيد تا گريه و زاري شما را بشنوم.[3] برخي منابع گزارش کرده اند که حضرت سفر خود را از مکه شروع کرد.[4] برخي نيز گزارش کرده اند،به سوي بصره رفت.[5]
قصد مأمون اين بود که حضرت از مدينه به سوي بصره و فارس و سپس به سوي مرو (خراسان) منتقل شود و در مسير کمتر به شهرها نزديک شده و با مردم ديدار داشته باشند يا از سفر او اطلاع يابند، تأکيد مأمون بر اين نکته نيز روشن بود که حضرت را از شهرهای کوفه وقم و بغداد عبور ندهند، از اين رو مي توان استنباط کرد سفر امام رضا ـ عليه السلام ـ از عزيمت به ايران آن روزگار از مکه شروع نشده بلکه سفر به حج در سال هاي قبل بود چون مأمون مأموراني گسيل کرده بود که امام را با شرايط خاص به ايران بياورند، لذا سفر امام از جانب بصره و از مدينه سوي بصره آغاز شده است؛ منازل بين مدينه تا بصره عبارت بود از:1- رکابيه (اتراقي يا منزلگاهي که آب داشت) ـ 2 ـ طرف، 3 ـ سقره ـ 4ـ بطن النخل (داراي نخسلتان هاوآب آشاميدنی) 5 ـ محکولين ـ 6 ـ حصين ـ 7ـ عسيله ـ 8ـ محدث ـ 9ـ معدن نقره .منازلي هم چون نباج وعيون نيز بين عسيله و معدن نقره قرار داشتند که شايد از اين مسيرها نيز عبور کرده باشند .در نباج که در آن روزگار دهکده اي بوده است،[6] امام در مسجدي فرود آمد و مردم گروه گروه به ديدن حضرت آمدند.[7]
دومين شهر مهمي که حضرت در آن استقرار يافته قادسيه است که بزنطي از اصحاب امام رضا ـ عليه السلام ـ واز راويان بزرگ شيعه در استقبال از حضرت حضور داشت حضرت از او خواست برايش منزلي اجاره کند که دو در داشته باشد تا مردم در ملاقات از حضرت از دري وارد و از در ديگر خارج شوند تا اذيت نشوند بزنطي از امام پرسيد جانشين شما کيست؟ وقتي از پدر بزرگوارت پرسيدم جانشينتان کيست شما را معرفي فرمود، شما چه کسي را جانشین مي فرمائيد؟ فرمود: ابوجعفر محمد (الجواد).[8]
در مسير راه امام تا بصره از منازل کوچکي نام مي برند که امام از آن ها عبور کرده است که جغرافي دانان نام اين مسيرها را بین نباج تا بصره ذکر کرده اند و راه شناخته شده مسير کاروان ها همين مسيرها بوده است.
پس از بصره امام ـ عليه السلام ـ به سوق الاهواز يا خوزستان عازم شده است. در اين مسير نيز کاروان سراها و استراحتگاه هایي بوده است مانند اُبلَّه، بيان سوق الاربعاء، دولاب، حصن مهدي، باستيان، فان نردويه دروق، قريه داير، آسک، ارجان[9]
طبيعي است که راه هاي دوازده قرن پيش با الآن تفاوت دارد و از آن ها نامي نمانده است، لذا نمي توان دقيقاً بيان کرد که حضرت از کدام مناطق فعلي عبور داده شده است، اهواز را در گذشته سوق الاهواز مي ناميدند.[10] اهواز جمع هوز که همان حوز است، که نام کهن آن هرمز اوشير يا هرمز اردشير بوده است.[11]
در اهواز امام از مردم نيشکر خواستند برخي از مردم اهواز که نادان بودند گفتند اين مردعرب است نمي داند که در تابستان نی شکرپيدا نمي شود حضرت فرمود: جستجو کنيد خواهيد يافت، پس از جستجو در نزد کارگران مزرعه اسحق بن ابراهيم يافتند. گفته شده اعجازي بود براي اثبات امامت حضرت.حضرت در محلي به نام قنتريه نيز توقف و نمازي خوانده است،[12] حضرت در اهواز مريض شد به جهت گرما و هواي خاص اهواز[13] پل اريق (اربک) نيز محل عبور امام بوده[14] مسير امام از اهواز به اصطخر فارس را بايد در قديم جستجو کرد اگر چه از اين نام ها هيچ اثري امروز نمانده است، اربق از توابع را مهرمز بوده.[15]
درباره ي ورود امام از شوشتر و دزفول گزارش معتبري وجود ندارد اگر چه مسجدی را در شوشتر به امام نسبت مي دهند.[16]
بنابراين اگر مسير حرکت امام را از مکه به سوي ايران لحاظ شود مسيرهايي را طي نموده است که اکنون چندان اثري از آن ها باقي نمانده است امّا اگر امام از طريق بصره آمده باشد که احتمال قوي ترين همين بوده است مسيرهاي حرکت با مسير مکه تفاوت دارد.
مسير امام از اهواز به اصطخر و ابر کوه (ابرقو) و از ابرقو به يزد از مسيرهاي کويري بوده که اکنون اثري نيست، مسيرهاي امام از يزد تا خراسان را اين گونه، گفته شده که امام وارد يزد نشده اند چون در منابع قديم معتبر نامي از يزد نيست؛ بلکه امام مسير فارس تا يزد را از کوير که داراي منازل خاص بوده که در معاجم جغرافيايي ذکر شده عبور کرده است.[17]
قدمگاه خرانق (شهرک) درباره عبور امام ازده شير، فرا شاه، با فران و نائين در منابع کهن خبري نيست در منابع متأخر محلي از اين ها نام برده شده است.[18]
مسير نائين تا خراسان که بيشتر کوير بوده است مسير امام بوده که اطلاع دقيق نيست؛ اما در خراسان از نيشابور مسلماً گذشته و مردم نيشابور به استقبال آمده اند رباط سعد، طوس، ده سرخ، کوهسنگي، نوقان، سناباد مسير امام بوده که در نوقان در باغ قحطبه ي طائي منزل کرده است، از آنجا به سرخس و از سرخس به مرو رفته است و در نهايت در همان نوقان که محل قبر هارون نيز بود وامام که خود پیشتر از محل دفن خبر داد و آن را به برخی از مردم نشان داد ، مزار حضرت شده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. جغرافيايي تاريخي هجرت امام رضا از مدينه تا مرو، جليل عرفان منش.
2. جغرافيايي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي، نوشته، لسترنج، ترجمه، محمود عرفان.
پی نوشتها:
[1]. شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا، ج2، ص464.
[2]. مسعودي، اثبات الوصيه، ص394، محمد بن جرير طبري، دلائل الاماميه، چاپ نجف، ص176.
[3]. محمد بن علي بن ابن شهر، آشوب، مناقب آل ابی طالب ، ص196، بحارالأنوار، ج49، ص117
[4]. يعقوبي، تاريخ، ج3، ص16 ـ 215.
[5]. عزيزالله عطاردي، مسند، ج1، ص216.
[6]. ابن رسته،ا لاعلاق النفسيه، ص7 ـ 306، اصطخري، مسالک و الممالک، ص28.
[7]. شيخ صدوق، عيون، ج2، ص457.
[8]. صفارقمی، بصائر الدرجات، ص246.
[9]. ابن حوقل صورة الارض، ص30؛ جيهاني اشکا ل العالم ، ص107، اصطخری، مسالک الممالک، ص93.
[10]. لسترنج، جغرافياي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي، ص25.
[11]. همان، ص251 ـ 341 ـ 342.
[12]. بحارالأنوار لک الحمدان اطعتک و لا حجة لي ان عصيک.
[13]. رافندي الخرائج و الجرائح، ص.
[14]. عيون الاخبار، ج2 ، ص463.
[15]. ياقوت، معجم البلدان، ج1، ص188.
[16]. اعتماد السلطنة، مرآت البلدان، ج1، ص513.
[17]. مانند: مسالک اصطخري، اشکال العالم جيهاني، و جغرافياي تاريخي، سرزمين هاي خلافت شرقي، نوشته لسترنج.
[18]. سيد عبدالحميد، بلاغي، تاريخ نائين ج2، ص236.
منبع: اندیشه قم
مسير حرکت امام رضا عليه السلام از مدينه تا خراسان:
امام رضا ـ عليه السلام ـ در سال 201 ق. از سوي مأمون به مرو فراخوانده شد.وی مأموراني را براي آوردن امام ـ عليه السلام ـ به سوي مدينه گسيل نمود.آن حضرت پس از اين که نامه مأمون را خواند وبا اکراه اين سفر را پذيرفت، اقداماتي قبل از سفرانجام داد که نشان از خبر امام از نيامدن و اجبار ولايتعهدي و مسائل پيرامون آن بود. حضرت ،قبل از حرکت براي وداع به مرقد مطهر رسول اکرم (ص) وارد شد و چند مرتبه نزديک قبر مطهر رفت و اين عمل را تکرار نمود وقتي نزديک ضريح مي شد با صداي بلند مي گريست، محول سيستاني گفته نزديک شدم و علت گريه را پرسيدم فرمود: من از کنار قبر جدم مي روم و در غريبي رحلت مي کنم و در کنار قبر هارون دفن مي شوم.[1] حضرت فرزندش جواد الائمه را نيز که کودکي چند ساله بود به مسجد النبي برد و در کنار قبر پيامبر (ص) عرض کرد: يا رسول الله من او را به شما مي سپارم، حضرت جواد عرض کرد :اي پدر !به خدا قسم به جانب خدا مي روي. پس از اين به وکيلان و ياران خود فرمود از او اطاعت کنيد. بدين وسيله نزد ثقات اصحاب به امامت امام جواد ـ عليه السلام ـ تصريح کرد.[2]
پس از اين، اهل بيت خود را در کنارش جمع کرد و فرمود: براي من گريه کنيد تا گريه و زاري شما را بشنوم.[3] برخي منابع گزارش کرده اند که حضرت سفر خود را از مکه شروع کرد.[4] برخي نيز گزارش کرده اند،به سوي بصره رفت.[5]
قصد مأمون اين بود که حضرت از مدينه به سوي بصره و فارس و سپس به سوي مرو (خراسان) منتقل شود و در مسير کمتر به شهرها نزديک شده و با مردم ديدار داشته باشند يا از سفر او اطلاع يابند، تأکيد مأمون بر اين نکته نيز روشن بود که حضرت را از شهرهای کوفه وقم و بغداد عبور ندهند، از اين رو مي توان استنباط کرد سفر امام رضا ـ عليه السلام ـ از عزيمت به ايران آن روزگار از مکه شروع نشده بلکه سفر به حج در سال هاي قبل بود چون مأمون مأموراني گسيل کرده بود که امام را با شرايط خاص به ايران بياورند، لذا سفر امام از جانب بصره و از مدينه سوي بصره آغاز شده است؛ منازل بين مدينه تا بصره عبارت بود از:1- رکابيه (اتراقي يا منزلگاهي که آب داشت) ـ 2 ـ طرف، 3 ـ سقره ـ 4ـ بطن النخل (داراي نخسلتان هاوآب آشاميدنی) 5 ـ محکولين ـ 6 ـ حصين ـ 7ـ عسيله ـ 8ـ محدث ـ 9ـ معدن نقره .منازلي هم چون نباج وعيون نيز بين عسيله و معدن نقره قرار داشتند که شايد از اين مسيرها نيز عبور کرده باشند .در نباج که در آن روزگار دهکده اي بوده است،[6] امام در مسجدي فرود آمد و مردم گروه گروه به ديدن حضرت آمدند.[7]
دومين شهر مهمي که حضرت در آن استقرار يافته قادسيه است که بزنطي از اصحاب امام رضا ـ عليه السلام ـ واز راويان بزرگ شيعه در استقبال از حضرت حضور داشت حضرت از او خواست برايش منزلي اجاره کند که دو در داشته باشد تا مردم در ملاقات از حضرت از دري وارد و از در ديگر خارج شوند تا اذيت نشوند بزنطي از امام پرسيد جانشين شما کيست؟ وقتي از پدر بزرگوارت پرسيدم جانشينتان کيست شما را معرفي فرمود، شما چه کسي را جانشین مي فرمائيد؟ فرمود: ابوجعفر محمد (الجواد).[8]
در مسير راه امام تا بصره از منازل کوچکي نام مي برند که امام از آن ها عبور کرده است که جغرافي دانان نام اين مسيرها را بین نباج تا بصره ذکر کرده اند و راه شناخته شده مسير کاروان ها همين مسيرها بوده است.
پس از بصره امام ـ عليه السلام ـ به سوق الاهواز يا خوزستان عازم شده است. در اين مسير نيز کاروان سراها و استراحتگاه هایي بوده است مانند اُبلَّه، بيان سوق الاربعاء، دولاب، حصن مهدي، باستيان، فان نردويه دروق، قريه داير، آسک، ارجان[9]
طبيعي است که راه هاي دوازده قرن پيش با الآن تفاوت دارد و از آن ها نامي نمانده است، لذا نمي توان دقيقاً بيان کرد که حضرت از کدام مناطق فعلي عبور داده شده است، اهواز را در گذشته سوق الاهواز مي ناميدند.[10] اهواز جمع هوز که همان حوز است، که نام کهن آن هرمز اوشير يا هرمز اردشير بوده است.[11]
در اهواز امام از مردم نيشکر خواستند برخي از مردم اهواز که نادان بودند گفتند اين مردعرب است نمي داند که در تابستان نی شکرپيدا نمي شود حضرت فرمود: جستجو کنيد خواهيد يافت، پس از جستجو در نزد کارگران مزرعه اسحق بن ابراهيم يافتند. گفته شده اعجازي بود براي اثبات امامت حضرت.حضرت در محلي به نام قنتريه نيز توقف و نمازي خوانده است،[12] حضرت در اهواز مريض شد به جهت گرما و هواي خاص اهواز[13] پل اريق (اربک) نيز محل عبور امام بوده[14] مسير امام از اهواز به اصطخر فارس را بايد در قديم جستجو کرد اگر چه از اين نام ها هيچ اثري امروز نمانده است، اربق از توابع را مهرمز بوده.[15]
درباره ي ورود امام از شوشتر و دزفول گزارش معتبري وجود ندارد اگر چه مسجدی را در شوشتر به امام نسبت مي دهند.[16]
بنابراين اگر مسير حرکت امام را از مکه به سوي ايران لحاظ شود مسيرهايي را طي نموده است که اکنون چندان اثري از آن ها باقي نمانده است امّا اگر امام از طريق بصره آمده باشد که احتمال قوي ترين همين بوده است مسيرهاي حرکت با مسير مکه تفاوت دارد.
مسير امام از اهواز به اصطخر و ابر کوه (ابرقو) و از ابرقو به يزد از مسيرهاي کويري بوده که اکنون اثري نيست، مسيرهاي امام از يزد تا خراسان را اين گونه، گفته شده که امام وارد يزد نشده اند چون در منابع قديم معتبر نامي از يزد نيست؛ بلکه امام مسير فارس تا يزد را از کوير که داراي منازل خاص بوده که در معاجم جغرافيايي ذکر شده عبور کرده است.[17]
قدمگاه خرانق (شهرک) درباره عبور امام ازده شير، فرا شاه، با فران و نائين در منابع کهن خبري نيست در منابع متأخر محلي از اين ها نام برده شده است.[18]
مسير نائين تا خراسان که بيشتر کوير بوده است مسير امام بوده که اطلاع دقيق نيست؛ اما در خراسان از نيشابور مسلماً گذشته و مردم نيشابور به استقبال آمده اند رباط سعد، طوس، ده سرخ، کوهسنگي، نوقان، سناباد مسير امام بوده که در نوقان در باغ قحطبه ي طائي منزل کرده است، از آنجا به سرخس و از سرخس به مرو رفته است و در نهايت در همان نوقان که محل قبر هارون نيز بود وامام که خود پیشتر از محل دفن خبر داد و آن را به برخی از مردم نشان داد ، مزار حضرت شده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. جغرافيايي تاريخي هجرت امام رضا از مدينه تا مرو، جليل عرفان منش.
2. جغرافيايي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي، نوشته، لسترنج، ترجمه، محمود عرفان.
پی نوشتها:
[1]. شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا، ج2، ص464.
[2]. مسعودي، اثبات الوصيه، ص394، محمد بن جرير طبري، دلائل الاماميه، چاپ نجف، ص176.
[3]. محمد بن علي بن ابن شهر، آشوب، مناقب آل ابی طالب ، ص196، بحارالأنوار، ج49، ص117
[4]. يعقوبي، تاريخ، ج3، ص16 ـ 215.
[5]. عزيزالله عطاردي، مسند، ج1، ص216.
[6]. ابن رسته،ا لاعلاق النفسيه، ص7 ـ 306، اصطخري، مسالک و الممالک، ص28.
[7]. شيخ صدوق، عيون، ج2، ص457.
[8]. صفارقمی، بصائر الدرجات، ص246.
[9]. ابن حوقل صورة الارض، ص30؛ جيهاني اشکا ل العالم ، ص107، اصطخری، مسالک الممالک، ص93.
[10]. لسترنج، جغرافياي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي، ص25.
[11]. همان، ص251 ـ 341 ـ 342.
[12]. بحارالأنوار لک الحمدان اطعتک و لا حجة لي ان عصيک.
[13]. رافندي الخرائج و الجرائح، ص.
[14]. عيون الاخبار، ج2 ، ص463.
[15]. ياقوت، معجم البلدان، ج1، ص188.
[16]. اعتماد السلطنة، مرآت البلدان، ج1، ص513.
[17]. مانند: مسالک اصطخري، اشکال العالم جيهاني، و جغرافياي تاريخي، سرزمين هاي خلافت شرقي، نوشته لسترنج.
[18]. سيد عبدالحميد، بلاغي، تاريخ نائين ج2، ص236.
منبع: اندیشه قم
