پرسش :
آیا فرشتگان دارای درجه‌ای از عصمت هستند؟
پاسخ :
شرح پرسش:
آیا می‌توانیم بگوییم که فرشتگان معصوم هستند؟ آیا آنها از سطوح مختلفی از عصمت برخوردار هستند؟
پاسخ:
پاسخ اجمالی:
ملائکه و فرشتگان موجودات بسیار شریف و لطیف هستند و دارای ویژگی های نیک فراوانی هستند -که در آیات قرآن بیان شده است- از جمله این که صفات و ویژگی های خاکی و حیوانی در وجود آنان راه ندارد و اساسا آنان هیچ گونه میل و قدرتی بر انجام گناه و معصیت ندارند و به همین دلیل است که از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند.
بنابراین، اگر عصمت و معصوم بودن صرفا به معنای عدم ارتکاب گناه و معصیت باشد می توان گفت فرشتگان هم معصوم هستند؛ زیرا آنان از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند. اما اگر عصمت به معنای برخورداری از ملکه نفسانی و حالت تقواى الهى است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان (ع) ایجاد میشود که با وجود داشتن ویژگی های انسانی و دارا بودن شهوت و غضب و قدرت بر انجام گناه، با اختیار خود از گناه چشم میپوشند و مرتکب هیچ گناهی نمی شوند، به این معنا دارای عصمت نیستند.
پاسخ تفصیلی:
ملائکه و فرشتگان موجودات بسیار شریف و لطیف هستند که از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند. قرآن مقام آنان را بسیار گرامی داشته، حتى ایمان به ملائکه را در ردیف ایمان به خدا و انبیا و کتاب های آسمانى قرار داده است.[1]
قرآن مجید ویژگی هاى آنها را چنین میشمرد:
1. فرشتگان موجوداتى عاقل و با شعورند و بندگان گرامى خدا هستند.[2]
2. آنها سر بر فرمان خدا دارند و هرگز معصیت او نمیکنند.[3]
3. آنها پیوسته مشغول تسبیح و تقدیس خداوند هستند: " فرشتگان تسبیح و حمد پروردگار خود را به جا میآورند و براى کسانى که در زمین هستند استغفار می‌کنند".[4]
4. فرشتگان بدون استثنا به خاطر آفرینش آدم به سجده افتادند و آدم معلم آنها گشت.[5] این امر بیان گر این است که انسان به حسب استعداد تکامل، از آنها برتر و والاتر است.
5. آنها نه غذا میخورند و نه آب مینوشند و نه ازدواج دارند، چنان که در حدیثى از امام صادق (ع) میخوانیم: "فرشتگان غذا نمیخورند و آب نمینوشند و ازدواج نمیکنند، بلکه با نسیم عرش الهى زندهاند".[6]
6. آنها نه خواب دارند نه سستى و غفلت چنان که على(ع) در حدیثى چنین میفرماید: "در آنها نه سستى است، و نه غفلت، و نه عصیان ... خواب بر آنها چیره نمیگردد و عقل آنها گرفتار سهو و نسیان نمیشود، بدن آنها به سستى نمیگراید، و در صلب پدران و رحم مادران قرار نمیگیرند".[7]
7. آنها مقامات مختلف و مراتب متفاوت دارند، بعضى همیشه در رکوع اند و بعضى همیشه در سجودند.
"هر یک از ما مقام معلومى دارد، ما همواره صف کشیده منتظر فرمان او هستیم و پیوسته تسبیح او مى گوئیم".[8]،[9]
اما آیا این موجودات شریف، لطیف، معصوم نیز هستند یا نه؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است که تعریفی از عصمت داشته باشیم. عصمت در لغت به معنای نگه داشتن و مانع شدن است و در اصطلاح به حالت و ملکه نفسانی می گویند که انسان را از گناه و یا حتی خطا و اشتباه منع می کند.[10]
بنابراین، مقام عصمت یک ملکه نفسانی و حالت تقواى الهى است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان ایجاد میشود. البته، این حالت، بدان معنا نیست که آنها نتوانند گناه کنند، بلکه صاحبان این ملکه نفسانی با این که دسترسی به گناه داشته و قدرت بر انجام آن نیز دارند با اختیار و انتخاب خود از گناه چشم میپوشند و هرگز مرتکب معصیتی نمی شوند.
درست همانند یک طبیب بسیار آگاه که یک ماده بسیار سمى خطر ناکی را که به خطرات آن آگاه است را هرگز نمیخورد، با این که قدرت بر این کار دارد، اما آگاهی ها و مبادى فکرى و روحى او سبب میشود که با میل و اراده خود از این کار چشم بپوشد.
باید توجه داشت که عصمت موهبت ویژهاى است که خداوند به خاطر مسئولیت سنگین رهبرى به پیغمبران و امامان (ع) داده است. بنابراین، عصمت امتیازى است که بهره آن عاید همگان میشود.[11]
با توجه به معنا و حقیقت عصمت باید گفت: اگر چه فرشتگان از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند، اما آنان دارای مقام عصمت (به معنایی که در پیغمبران و امامان (ع) وجود دارد) نیستند.
بله اگر در معنای عصمت توسعه داده شود و آن را به معنای عدم ارتکاب گناه به هر دلیل که باشد اعم از عدم توانایی بر انجام گناه بدانیم فرشتگان نیز معصوم اند؛ زیرا در آنها هیچ گونه میل و کششی نسبت به گناه و ار تکاب آن وجود ندارد و همیشه در حال تسبیح و تقدیس پروردگار خویش و امتثال دستورات او هستند.
البته همه ملائکه در یک سطح و درجه نیستند، بلکه دارای مراتبی هستند. قرآن مجید می فرماید: و هیچ یک از ما نیست جز آن که مقام معلومی دارد.[12]
بعضی از آنها مانند جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل، از ملائکه مقرب درگاه الاهی هستند و درجاتشان بسیار عالی است که حکما و فلاسفه از آنها به عنوان "رؤوس الملائکه" تعبیر می کنند و بعضی دیگر در درجات پائینتری قرار دارند و هر یک وظیفه خاصی برعهده دارند. حضرت علی (ع) درجات و وظایف ملائکه را این گونه بیان می کند: "بعضی از آنها امین وحی پروردگار به سوی پیامبران هستند و برخی نگهبانان بندگان خدا و برخی دربان بهشت اویند...".[13]
اما روایاتی که درباره تخلف بعضی از ملائکه از فرمان الهی و احیانا تنبیه و مجازات آنها وارد شده است، نظیر روایت "فطرس"، چندان مسلم نیست و همه علمای اسلام چنین روایاتی را نپذیرفته اند. برخی از آنان معتقدند: جریان فطرس به اثبات نیاز دارد؛ زیرا فطرس واژهای یونانی است و در دعای سوم شعبان هم فرشته خوانده نشده است. بلکه به این صورت آمده "و عاذ فطرس بمهده"؛ یعنی فطرس به گهواره امام حسین (ع) پناه برد. از سوی دیگر سند این دعا هم باید تحقیق شود و میزان اعتبارش بدست آید... .[14]
عده ای دیگر منکر معصیت فرشتگان و تنبیه آنها هستند و می گویند: روایت عصیان فطرس، با آیه شریفه: "عِبادٌ مُکْرَمُونَ"[15] و آیه: "آنها دستورات الهی را معصیت نمی کنند و آنچه را که امر شده اند انجام می دهند"،[16] منافات دارد.
بنابراین، در نگاه این گروه عصیان فرشتگان پذیرفته نیست.
از سوی دیگر علمای شیعه با فرض صحت چنین روایاتی، احتمالاتی را مطرح کرده اند:
1. بعضی از مفسران گفته اند: مجازات و تنبیه ملائکه در اثر "ترک اَولی" بوده است، نه گناه و معصیت. منظور از ترک اولی، این است که آنها در اجرای دستورات الاهی عملی را که دارای اولویت بیشتری بوده رها کرده اند و به سوی عمل کم اولویت رفته اند، یا انجام عمل را در وقتی و شرایطی که اولویت بیشتری داشته است، رها کرده و در شرایط و وقت دیگری به جا آورده اند و به همین جهت مجازات و تنبیه شده اند.[17]
2. عده ای برای حل مشکل عصیان و تنبیه فرشتگان، احتمال داده اند که این قبیل روایات مربوط به دسته ای از ملائکه باشد که شبیه به انسان هستند. می گوید: بعضی از ملائکه را در اخبار و احادیث "ملائکه زمینی" می گویند، آنها موجوداتی هستند نامرئی، اما شاید خیلی به انسان شبیه اند؛ یعنی تکلیف می پذیرند و احیانا تمرد می کنند. حقیقت اینها بر ما روشن نیست...حتی در بعضی از اخبار آمده است که بعضی از ملائکه از عنصرهای این عالم آفریده شده اند.[18]
3. بعضی هم معتقدند چنانچه درستی سند و فرشته بودن فطرس، هر دو اثبات شود، این امر با آیه "لا یَعْصُونَ اللّهَ"،[19] منافاتی ندارد؛ زیرا فرشتگان یکسان نیستند. فرشتگان حامل عرش، حامل وحی و مقامی والا دارند: "وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ".[20] فرشتگان حامل وحی معصوم اند و تکامل هم ندارند. دلیلی نداریم که تمام فرشته ها از یک سنخ باشند و فرشته ای همانند انسان که دارای نفس مستکمله باشد، نداشته باشیم!. پس امکان دارد که فطرس از فرشتگان زمینی به شمار آید و با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت داشته باشد.[21]
با توجه به آنچه در کلام حضرت علی (ع) در توصیف و ویژگی های فرشتگان بیان شد، اگر این کلام را وصف - فرشته بما هو فرشته - گرفتیم و گفتیم حضرت در مقام بیان توصیف تمام فرشته ها هستند، در این صورت باید نازل ترین درجه فرشتگان هم دارای آن ویژگی ها باشند. لذا معصیت در حق آنها تصور ندارد، مگر به نحو ترک اولی و گناه منزلتی.[22] اما اگر گفتیم که حضرت در مقام بیان توصیف فرشتگان خاصی بوده است و شاهد ما روایات دیگر این باب است، باید به یکی از دو توجیهی که در بالا بدان اشاره شد، روی بیاوریم.
به هر حال چون فرشتگان موجوداتی غیر مادی هستند، شناخت و آگاهی دقیق از آنها، تنها از راه آیات و روایات ممکن است و به هر روایتی نیز نمی توان تمسک کرد. بلکه باید روایات از نظر سند و دلالت کاملا مورد اعتماد باشند و تا به چنین روایتی دست نیافتیم، مرجع ما تنها آیات قرآن است.
پی نوشتها:
[1] بقره، 285. "آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ"؛ پیامبر اسلام به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده، و مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و رسولانش همگى ایمان دارند.
[2] انبیاء 26، "بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ".
[3] انبیاء 27، "لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ". تحریم، 6.
[4] شورى ، 5، "وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ.
[5] بقره، 30- 34 .
[6] بحار الانوار، ج 59 ، ص 174،ح 4. "ان الملائکة لا یاکلون و لا یشربون و لا ینکحون و انما یعیشون بنسیم العرش".
[7] بحار الانوار، ج 59، ص 175. "لیس فیهم فترة، و لا عندهم غفلة، و لا فیهم معصیة ... لا یغشاهم نوم العیون و لا سهوا العقول، و لا فترة الأبدان، لم یسکنوا الاصلاب و لم تضمهم الارحام".
[8] صافات 164- 166، "ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ".
[9] تفسیر نمونه، ج 18، ص 174- 176.
[10] مصباح یزدی، محمد تقی، اصول عقاید، ج 2، ص 121.
[11] تفسیر نمونه، ج 17، ص 304.
[12] صافات، 164.
[13] نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 1.
[14] پرسش و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ج 2، ص 88.
[15] "وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَدًا سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ"، انبیاء، 26.
آنها گفتند: "خداوند رحمان فرزندی برای خود انتخاب کرده است"! او منزه است (از این عیب و نقص)؛ آنها [= فرشتگان] بندگان شایسته اویند.
[16] "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ"؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند! ،تحریم، 6.
[17] آیت الله مکارم، در پرسش و پاسخهای حضوری.
[18] مرتضی مطهری، توحید، ص 342.
[19] "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ تحریم، 6.
[20] صافات، 164.
[21] توصیه ها، پرسش ها و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ج 2، ص 88-87.
[22] در این باره مقاله "پژوهشی در روایات فطرس ملک" اثر محمد احسانی فر از ص 68 تا 80 از مجله علوم حدیث شماره 34 (سال نهم، شماره چهارم، زمستان 1383) را ببینید . ایشان در این مقاله سند روایات فطرس را معتبر می داند و آن را به معنای گناه منزلتی می داند و گناه منزلتی هم منافاتی با عصمت ندارد.
منبع: www.islamquest.net
شرح پرسش:
آیا می‌توانیم بگوییم که فرشتگان معصوم هستند؟ آیا آنها از سطوح مختلفی از عصمت برخوردار هستند؟
پاسخ:
پاسخ اجمالی:
ملائکه و فرشتگان موجودات بسیار شریف و لطیف هستند و دارای ویژگی های نیک فراوانی هستند -که در آیات قرآن بیان شده است- از جمله این که صفات و ویژگی های خاکی و حیوانی در وجود آنان راه ندارد و اساسا آنان هیچ گونه میل و قدرتی بر انجام گناه و معصیت ندارند و به همین دلیل است که از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند.
بنابراین، اگر عصمت و معصوم بودن صرفا به معنای عدم ارتکاب گناه و معصیت باشد می توان گفت فرشتگان هم معصوم هستند؛ زیرا آنان از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند. اما اگر عصمت به معنای برخورداری از ملکه نفسانی و حالت تقواى الهى است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان (ع) ایجاد میشود که با وجود داشتن ویژگی های انسانی و دارا بودن شهوت و غضب و قدرت بر انجام گناه، با اختیار خود از گناه چشم میپوشند و مرتکب هیچ گناهی نمی شوند، به این معنا دارای عصمت نیستند.
پاسخ تفصیلی:
ملائکه و فرشتگان موجودات بسیار شریف و لطیف هستند که از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند. قرآن مقام آنان را بسیار گرامی داشته، حتى ایمان به ملائکه را در ردیف ایمان به خدا و انبیا و کتاب های آسمانى قرار داده است.[1]
قرآن مجید ویژگی هاى آنها را چنین میشمرد:
1. فرشتگان موجوداتى عاقل و با شعورند و بندگان گرامى خدا هستند.[2]
2. آنها سر بر فرمان خدا دارند و هرگز معصیت او نمیکنند.[3]
3. آنها پیوسته مشغول تسبیح و تقدیس خداوند هستند: " فرشتگان تسبیح و حمد پروردگار خود را به جا میآورند و براى کسانى که در زمین هستند استغفار می‌کنند".[4]
4. فرشتگان بدون استثنا به خاطر آفرینش آدم به سجده افتادند و آدم معلم آنها گشت.[5] این امر بیان گر این است که انسان به حسب استعداد تکامل، از آنها برتر و والاتر است.
5. آنها نه غذا میخورند و نه آب مینوشند و نه ازدواج دارند، چنان که در حدیثى از امام صادق (ع) میخوانیم: "فرشتگان غذا نمیخورند و آب نمینوشند و ازدواج نمیکنند، بلکه با نسیم عرش الهى زندهاند".[6]
6. آنها نه خواب دارند نه سستى و غفلت چنان که على(ع) در حدیثى چنین میفرماید: "در آنها نه سستى است، و نه غفلت، و نه عصیان ... خواب بر آنها چیره نمیگردد و عقل آنها گرفتار سهو و نسیان نمیشود، بدن آنها به سستى نمیگراید، و در صلب پدران و رحم مادران قرار نمیگیرند".[7]
7. آنها مقامات مختلف و مراتب متفاوت دارند، بعضى همیشه در رکوع اند و بعضى همیشه در سجودند.
"هر یک از ما مقام معلومى دارد، ما همواره صف کشیده منتظر فرمان او هستیم و پیوسته تسبیح او مى گوئیم".[8]،[9]
اما آیا این موجودات شریف، لطیف، معصوم نیز هستند یا نه؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است که تعریفی از عصمت داشته باشیم. عصمت در لغت به معنای نگه داشتن و مانع شدن است و در اصطلاح به حالت و ملکه نفسانی می گویند که انسان را از گناه و یا حتی خطا و اشتباه منع می کند.[10]
بنابراین، مقام عصمت یک ملکه نفسانی و حالت تقواى الهى است که به امداد پروردگار در پیامبران و امامان ایجاد میشود. البته، این حالت، بدان معنا نیست که آنها نتوانند گناه کنند، بلکه صاحبان این ملکه نفسانی با این که دسترسی به گناه داشته و قدرت بر انجام آن نیز دارند با اختیار و انتخاب خود از گناه چشم میپوشند و هرگز مرتکب معصیتی نمی شوند.
درست همانند یک طبیب بسیار آگاه که یک ماده بسیار سمى خطر ناکی را که به خطرات آن آگاه است را هرگز نمیخورد، با این که قدرت بر این کار دارد، اما آگاهی ها و مبادى فکرى و روحى او سبب میشود که با میل و اراده خود از این کار چشم بپوشد.
باید توجه داشت که عصمت موهبت ویژهاى است که خداوند به خاطر مسئولیت سنگین رهبرى به پیغمبران و امامان (ع) داده است. بنابراین، عصمت امتیازى است که بهره آن عاید همگان میشود.[11]
با توجه به معنا و حقیقت عصمت باید گفت: اگر چه فرشتگان از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند، اما آنان دارای مقام عصمت (به معنایی که در پیغمبران و امامان (ع) وجود دارد) نیستند.
بله اگر در معنای عصمت توسعه داده شود و آن را به معنای عدم ارتکاب گناه به هر دلیل که باشد اعم از عدم توانایی بر انجام گناه بدانیم فرشتگان نیز معصوم اند؛ زیرا در آنها هیچ گونه میل و کششی نسبت به گناه و ار تکاب آن وجود ندارد و همیشه در حال تسبیح و تقدیس پروردگار خویش و امتثال دستورات او هستند.
البته همه ملائکه در یک سطح و درجه نیستند، بلکه دارای مراتبی هستند. قرآن مجید می فرماید: و هیچ یک از ما نیست جز آن که مقام معلومی دارد.[12]
بعضی از آنها مانند جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل، از ملائکه مقرب درگاه الاهی هستند و درجاتشان بسیار عالی است که حکما و فلاسفه از آنها به عنوان "رؤوس الملائکه" تعبیر می کنند و بعضی دیگر در درجات پائینتری قرار دارند و هر یک وظیفه خاصی برعهده دارند. حضرت علی (ع) درجات و وظایف ملائکه را این گونه بیان می کند: "بعضی از آنها امین وحی پروردگار به سوی پیامبران هستند و برخی نگهبانان بندگان خدا و برخی دربان بهشت اویند...".[13]
اما روایاتی که درباره تخلف بعضی از ملائکه از فرمان الهی و احیانا تنبیه و مجازات آنها وارد شده است، نظیر روایت "فطرس"، چندان مسلم نیست و همه علمای اسلام چنین روایاتی را نپذیرفته اند. برخی از آنان معتقدند: جریان فطرس به اثبات نیاز دارد؛ زیرا فطرس واژهای یونانی است و در دعای سوم شعبان هم فرشته خوانده نشده است. بلکه به این صورت آمده "و عاذ فطرس بمهده"؛ یعنی فطرس به گهواره امام حسین (ع) پناه برد. از سوی دیگر سند این دعا هم باید تحقیق شود و میزان اعتبارش بدست آید... .[14]
عده ای دیگر منکر معصیت فرشتگان و تنبیه آنها هستند و می گویند: روایت عصیان فطرس، با آیه شریفه: "عِبادٌ مُکْرَمُونَ"[15] و آیه: "آنها دستورات الهی را معصیت نمی کنند و آنچه را که امر شده اند انجام می دهند"،[16] منافات دارد.
بنابراین، در نگاه این گروه عصیان فرشتگان پذیرفته نیست.
از سوی دیگر علمای شیعه با فرض صحت چنین روایاتی، احتمالاتی را مطرح کرده اند:
1. بعضی از مفسران گفته اند: مجازات و تنبیه ملائکه در اثر "ترک اَولی" بوده است، نه گناه و معصیت. منظور از ترک اولی، این است که آنها در اجرای دستورات الاهی عملی را که دارای اولویت بیشتری بوده رها کرده اند و به سوی عمل کم اولویت رفته اند، یا انجام عمل را در وقتی و شرایطی که اولویت بیشتری داشته است، رها کرده و در شرایط و وقت دیگری به جا آورده اند و به همین جهت مجازات و تنبیه شده اند.[17]
2. عده ای برای حل مشکل عصیان و تنبیه فرشتگان، احتمال داده اند که این قبیل روایات مربوط به دسته ای از ملائکه باشد که شبیه به انسان هستند. می گوید: بعضی از ملائکه را در اخبار و احادیث "ملائکه زمینی" می گویند، آنها موجوداتی هستند نامرئی، اما شاید خیلی به انسان شبیه اند؛ یعنی تکلیف می پذیرند و احیانا تمرد می کنند. حقیقت اینها بر ما روشن نیست...حتی در بعضی از اخبار آمده است که بعضی از ملائکه از عنصرهای این عالم آفریده شده اند.[18]
3. بعضی هم معتقدند چنانچه درستی سند و فرشته بودن فطرس، هر دو اثبات شود، این امر با آیه "لا یَعْصُونَ اللّهَ"،[19] منافاتی ندارد؛ زیرا فرشتگان یکسان نیستند. فرشتگان حامل عرش، حامل وحی و مقامی والا دارند: "وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ".[20] فرشتگان حامل وحی معصوم اند و تکامل هم ندارند. دلیلی نداریم که تمام فرشته ها از یک سنخ باشند و فرشته ای همانند انسان که دارای نفس مستکمله باشد، نداشته باشیم!. پس امکان دارد که فطرس از فرشتگان زمینی به شمار آید و با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت داشته باشد.[21]
با توجه به آنچه در کلام حضرت علی (ع) در توصیف و ویژگی های فرشتگان بیان شد، اگر این کلام را وصف - فرشته بما هو فرشته - گرفتیم و گفتیم حضرت در مقام بیان توصیف تمام فرشته ها هستند، در این صورت باید نازل ترین درجه فرشتگان هم دارای آن ویژگی ها باشند. لذا معصیت در حق آنها تصور ندارد، مگر به نحو ترک اولی و گناه منزلتی.[22] اما اگر گفتیم که حضرت در مقام بیان توصیف فرشتگان خاصی بوده است و شاهد ما روایات دیگر این باب است، باید به یکی از دو توجیهی که در بالا بدان اشاره شد، روی بیاوریم.
به هر حال چون فرشتگان موجوداتی غیر مادی هستند، شناخت و آگاهی دقیق از آنها، تنها از راه آیات و روایات ممکن است و به هر روایتی نیز نمی توان تمسک کرد. بلکه باید روایات از نظر سند و دلالت کاملا مورد اعتماد باشند و تا به چنین روایتی دست نیافتیم، مرجع ما تنها آیات قرآن است.
پی نوشتها:
[1] بقره، 285. "آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ"؛ پیامبر اسلام به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده، و مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و رسولانش همگى ایمان دارند.
[2] انبیاء 26، "بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ".
[3] انبیاء 27، "لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ". تحریم، 6.
[4] شورى ، 5، "وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ.
[5] بقره، 30- 34 .
[6] بحار الانوار، ج 59 ، ص 174،ح 4. "ان الملائکة لا یاکلون و لا یشربون و لا ینکحون و انما یعیشون بنسیم العرش".
[7] بحار الانوار، ج 59، ص 175. "لیس فیهم فترة، و لا عندهم غفلة، و لا فیهم معصیة ... لا یغشاهم نوم العیون و لا سهوا العقول، و لا فترة الأبدان، لم یسکنوا الاصلاب و لم تضمهم الارحام".
[8] صافات 164- 166، "ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ".
[9] تفسیر نمونه، ج 18، ص 174- 176.
[10] مصباح یزدی، محمد تقی، اصول عقاید، ج 2، ص 121.
[11] تفسیر نمونه، ج 17، ص 304.
[12] صافات، 164.
[13] نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 1.
[14] پرسش و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ج 2، ص 88.
[15] "وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَدًا سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ"، انبیاء، 26.
آنها گفتند: "خداوند رحمان فرزندی برای خود انتخاب کرده است"! او منزه است (از این عیب و نقص)؛ آنها [= فرشتگان] بندگان شایسته اویند.
[16] "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ"؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند! ،تحریم، 6.
[17] آیت الله مکارم، در پرسش و پاسخهای حضوری.
[18] مرتضی مطهری، توحید، ص 342.
[19] "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ تحریم، 6.
[20] صافات، 164.
[21] توصیه ها، پرسش ها و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ج 2، ص 88-87.
[22] در این باره مقاله "پژوهشی در روایات فطرس ملک" اثر محمد احسانی فر از ص 68 تا 80 از مجله علوم حدیث شماره 34 (سال نهم، شماره چهارم، زمستان 1383) را ببینید . ایشان در این مقاله سند روایات فطرس را معتبر می داند و آن را به معنای گناه منزلتی می داند و گناه منزلتی هم منافاتی با عصمت ندارد.
منبع: www.islamquest.net
