انتخابات آزاد و انتخابات نمایشی

پرسش :

آیا حضور مردم در انتخابات ایران نمایشی است و صرفاً جنبه تبلیغاتی در برابر غربی ها دارد؟

پاسخ :
پیش از پرداختن به پاسخ این سوال لازم است اشاره نماییم که به طور کلی انتخابات در سطح دنیا به دو دسته تقسیم می شوند :
 

انتخابات آزاد و انتخابات نمایشی

انتخابات آزاد انخاباتی است که در آن بر اساس شرایط و فرهنگ سیاسی حاکم بر یک کشور ، شرایط یک انتخابات آزاد که در ادامه ذکر خواهد شد همچون آزاد بودن حضور سلایق سیاسی و آزادی حضور انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و ... رعایت شود . در مقابل ، انتخابات نمایشی عبارت است از انتخاباتی که صرفاً ظاهری از انتخابات را داشته و رای و نظر واقعی مردم در آن لحاظ نمی شود ، به عبارت بهتر انتخابات نمایشی انتخاباتی است که شرایط انتخابات آزاد در آن لحاظ نمی گردد.

در کشور هایی که در آن ها فرد و یا عده معدودی حاکمیت دارند و با وجود این که عنوان دموکراتیک و یا جمهوری را بر خود دارند ولی انتخابات به گونه ای صورت می گیرد که امکان انتخاب گزینه ای غیر از گزینه دولت خواسته وجود ندارد و از طرفی مردم هم در آن کشورها هیچ استقبالی از انتخابات نمی کنند ، در واقع در آن کشورها تنها ظاهری از دموکراسی وجود داشته و انتخاباتی هم که برگزار می شود نمایشی خوانده می شود همچون مصر در دوران مبارک.

البته در این میان برخی تلاش دارند تا انتخابات ریاست جمهوری ایران در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی را نیز از نوع انتخابات نمایشی قلمداد نمایند و حال آنکه اساساً چنین اتهامی به این نظام و انتخابات آن وارد نمی باشد چرا که تمامی اصول مردم سالاری و نیز شرایط واقعی بودن انتخابات ، در آن لحاظ شده و وجود برخی محدودیت ها نیز همچون محدودیت هایی که در هر کشور مدعی مردم سالاری مطرح می باشد مانعی در واقعی بودن انتخابات تلقی نمی شود وگرنه در هیچ کشوری انتخابات واقعی وجود خارجی ندارد و انتخابات حتی در کشورهای غربی هم باید یک نمایش دروغین بزرگ تلقی شود.

در واقع در جمهوری اسلامی ایران همچون هر نظام مردم سالار دیگر علاوه بر اصل نظام که به واسطه مردمی بودن آن ، مردم سالاری به معنای حقیقی کلمه در آن وجود دارد ، فرایند انتخابات موجود در آن نیز به گونه ای است که در مجموع ، برگزاری انتخابات به صورت یک امر واقعی و نه یک نمایش دروغین محقق می شود.

برای اینکه بگوییم دریک کشور انتخابات به شکل واقعی برگزار شده و فاقد عنوان نمایشی بودن باشد لازم است چند نکته در نظر گرفته شود که در جمهوری اسلامی ایران نیز همه آنها مد نظر قرار می گیرد:
 

1 – حق مردم در رای دادن:

یکی از مهم ترین اصولی که آن را می توان جزء پایه های انقلاب اسلامی قرار داد حق مردم در تعیین سرنوشت خود می باشد که از جمله نمادهای آن مشارکت مردم در انتخابات می باشد . این حق به عنوان یک حق معتبر از سوی رهبران نظام همواره مورد تاکید بوده است و در قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران نیز مورد توجه قانونگذاران بوده است به گونه ای که به این موضوع یعنی دخالت انسان بر سرنوشت خویش و مظاهر آن که از جمله آنها عبارت است از حق رای دادن و انتخاب کردن در قانون اساسی تصریح شده است . به عنوان مثال در بند 8 اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «مشارکت‏ عامه‏ مردم‏ در تعیین‏ سرنوشت‏ سیاسی‏، اقتصادی‏، اجتماعی‏ و فرهنگی‏ خویش‏.» به عنوان یکی از مواردی در نظر گرفته شده است که دولت جمهوری اسلامی باید همه امکانات خود را در جهت نیل به آن به کار گیرد . همچنین بر اساس اصل 6 قانون اساسی : «در جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ امور کشور باید به‏ اتکا آرا عمومی‏ اداره‏ شود، از راه‏ انتخابات‏، انتخاب‏ رییس‏ جمهور، نمایندگان‏ مجلس‏ شورای‏ اسلامی‏، اعضای‏ شوراها و نظایر اینها، یا از راه‏ همه‏ پرسی‏ در مواردی‏ که‏ در اصول‏ دیگر این‏ قانون‏ معین‏ می‏ گردد.» که این اصل و اصول مشابه آن حاکی از این است که مردم حق دارند که در انتخابات مختلف مشارکت کرده و از این طریق در سرنوشت سیاسی کشور خویش سهیم باشند . بر این اساس در کشوری که امور کشور به اتکاء آراء مردم اداره می شود نمی توان گفت که رای مردم نمایشی می باشد .
 

2 – حق مردم در انتخاب شدن:

بر اساس اصول مختلف قانون اساسی ، هر فردی که شرایط و صلاحیت های لازم برای تصدی مسئولیتی را دارد حق دارد که خود را در معرض انتخاب دیگران قرار دهد و مردم با اعلام نظر خود در انتخابات ، از میان افرادی که صلاحیت لازم را دارا هستند فرد اصلح را انتخاب می کنند . البته برخی تلاش می کنند تا مشروط بودن حضور افرادی که خود را در معرض انتخاب می گذارند به داشتن شرایط خاص را مغایر با انتخابات واقعی تلقی نمایند و حال آنکه این موضوع یک اصل عقلی بوده و درهر جامعه ای نیز برای تصدی مسئولیت های مختلف یک سری شرایط در نظر گرفته می شود . به عنوان مثال بر اساس قانون اساسی فرانسه رئیس جمهور باید شرایط ذیل را داشته باشد:
«- داشتن ملیت فرانسوی ، عدم محرومیت از حقوق مدنی در ارتباط با واجد شرایط بودن ،  داشتن سن 18 سال تمام (تا سال 2011 سن تعیین شده برای واجدین شرایط نامزدی 23 سال بود) ،  ثبت‌نام در لیست انتخاباتی ، جمع‌آوری 500 امضاء معرفی [از شهرداران، نمایندگان و مقامات فرانسوی] و ارائه گزارشی از اوضاع موروثی»[1]

بنابر این هر کشوری به اقتضای شرایط خود ، برای کاندیدا های ریاست جمهوری شرایطی در نظر گرفته است که باید آنها را به دقت رعایت نماید و به همین دلیل وجود چنین شرایطی مغایر با حق انتخاب کردن و انتخاب شدن ندارد . همچنین وجود ناظرانی که بر انطباق شرایط کاندیداها با موارد مذکور در قانون اساسی ، نظارت می کنند نیز امری است که در همه قوانین انتخاباتی کشورها لحاظ شده است . به عنوان مثال در فرانسه شورای قانون اساسی وظیفه نظارتی شامل دریافت پرونده ها، انتشار لیست نامزدها، نظارت بر تطابق روند انتخابات با قوانین و اعلام نتایج انتخابات را بر عهده دارد.[2]
 

3 – برگزاری انتخابات سالم از طریق ابزارهای کنترلی و نظارتی سالم:

یکی از عواملی که باعث می شود تا انتخابات یک کشور از حالت نمایشی بودن خارج شود نظارت دقیق و موثر بر انتخابات به منظور برگزاری انتخاباتی سالم و واقعی می باشد تا به این ترتیب کسانی که واقعاً مردم به آنها رای داده اند ، بتوانند زمام امور کشور را در دست بگیرند . در هر کشوری به منظور تحقق چنین امری ساز و کاری پیش بینی شده است و در کشور ما نیز شورای نگهبان قانون اساسی (غیر از انتخابات شوراها) به همراه ابزارهای نظارتی دیگری که در ادامه ذکر خواهد شد زمینه ساز چنین امری شده است . البته ممکن است برخی افراد وجود نظارت شورای نگهبان را باعث فرمایشی شدن انتخابات عنوان نمایند که البته اصل چنین شائبه ای ممکن است وجود داشته باشد اما مساله اینجاست که با اندکی تامل در برخی شواهد می توان نتیجه گرفت که اساسا چنین شائبه ای نباید مطرح شود و یا در صورت مطرح شدن قابل رفع می باشد . چرا که به لحاظ نظری نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ، زمینه ساز انتخاباتی است که در آن صرفاً افراد با صلاحیت و کسانی که شرایط اولیه را دارا هستند در فرایند رقابت حاضر شده و کسانی که صرفاً تلاش می کنند تا به مدد پول و امکانات و جاذبه های تبلیغاتی به کسب رای بپردازند نتوانند به سوء استفاده از فضا پرداخته و بر مسندی تکیه بزنند که صلاحیت آن را ندارند . به لحاظ عملی نیز از تجلی حضور مردم در انتخابات های مختلف می توان دریافت که حضور شورای نگهبان و نظارت هر چه دقیق تر نه تنها مانعی در جهت مشارکت مردم نمی باشد بلکه عاملی در جهت حضور هر چه بیشتر مردم می باشد به عنوان مثال مردم کشور ما در اکثر قریب به اتفاق انتخابات هایی که تاکنون برگزار شده است حد نصاب بسیار بالایی از مشارکت را تجربه کرده اند به گونه ای که در برخی از انتخابات ها همچون دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری 85 درصد مردم در انتخابات مشارکت کردند و یا در انتخابات نهمین دوره مجلس شورای اسلامی حدود 65 درصد مردم در انتخابات شرکت کردند که نشان دهنده این بود که مردم به انتخاباتی که نظارت های دقیقی بر آن اعمال می شود اعتماد بیشتری دارند . بنابر این شواهد حاکی از آن است که مردم خواستار انتخاباتی هستند که در آن ناظرانی امین به نمایندگی از آنان ابتدا افراد قابل اعتماد و واجد صلاحیت اولیه را شناسایی کرده و در مرحله بعدی مردم به راحتی بتوانند زمام امور کشور خود را به دست فرد اصلح از میان افراد صالح بسپارند.

نکته دیگری که در زمینه موضوع نظارت بر انتخابات وجود دارد این است که فرایند نظارت در جمهوری اسلامی ایران به گونه ای است که شائبه هر گونه تخلف گسترده و تقلبی را از میان می برد و باعث جلب اعتماد مردم به نتایج انتخابات می گردد . چرا که حداقل سه دسته در انتخابات جمهوری اسلامی ایران بر آن نظارت می کنند که عبارتند از:

الف – شورای نگهبان در انتخابات مجلس ، ریاست جمهوری ، خبرگان و رفراندوم ها و نیز در انتخابات شوراها هیات های نظارت بر انتخابات
ب – هیات های اجرایی که متشکل از معتمدان محلی هستند و اکثر آنها از افراد فرهنگی ، اهل علم دانشگاهی و حوزوی و ... هستند به همراه مجریانی که اکثرا از میان قشر فرهنگی کشور برگزیده می شوند.
ج – ناظران کاندیداها که بنابر قانون تا آخرین لحظه کار اخذ رای حق دارند در حوزه رای گیری حضور داشته باشند و بر فرایند انتخابات نظارت نمایند .
علاوه بر این سه دسته، برخی بخش ها همچون دادستان کل کشور و نیز دادستان های حوزه های انتخابی و ... به تناسب نقشی که دارند در این انتخابات نظارت هایی هم دارند.

بنابر این با توجه به چنین مسائلی ، هر چند امکان تخلف جزئی وجود دارد امّا امکان تقلب و یا تخلف گسترده وجود ندارد و به همین دلیل مردم ، با اعتمادی که به نتایج چنین انتخاباتی پیدا می کنند حضور فعالانه ای در انتخابات پیدا می کنند و نباید این حضور را نمایشی دانست .
 

4 – حضور سلایق سیاسی مختلف در عرصه انتخابات:

یکی از دلایل واقعی بودن انتخابات در جمهوری اسلامی ایران است که سلایق سیاسی مختلف در انتخابات حق حضور و مشارکت فعال دارند . در جمهوری اسلامی ایران هم از حضور همه سلایق سیاسی در عرصه انتخابات استقبال می شود . البته در نظام اسلامی نیز همچون هر نظام مردم سالار دیگری حضور سلایقی که بسیاری از چارچوب های نظام را قبول ندارند و یا با آن عناد می ورزند با عملکردشان با مسئولیت هایی که باید آنها را عهده دار شوند سازگاری ندارد نامعقول است به عنوان مثال ریاست جمهوری ، نهادی است که در راس آن فردی قرار می گیرد که عنوان مسئول اجرای قانون اساسی را دارا می باشد.

بر این اساس جریانی که هیچ اعتقادی به قانون اساسی ندارد و یا هیچ التزامی به آن نداشته و با اقدامات خود نیز بارها قانون شکنی خود را به اثبات رسانده است قطعا صلاحیت حضور در این مسند را نخواهد داشت ، چرا که لازمه اولیه اجرای قانون ، پذیرش آن قانون می باشد و کسی که قانونی را نمی پذیرد و خود اولین ناقض آن می باشد صلاحیت اجرای آن و تصدی مسئولیت اجرای قانون اساسی بنا بر اصل اختیارات ریاست جمهوری را نخواهد داشت . علاوه بر این ، قطعاً جریانات معارض همچون تروریست های منافق نیز صلاحیت حضور در انتخابات را نخواهند داشت کما اینکه هیچ کشوری اجازه نمی دهد تروریست ها و کسانی که استقلال و تمامیت ارضی کشور را تهدید می کنند همچون تجزیه طلبان و کسانی که با عوامل بیگانه درارتباط هستند و در صدد زمینه سازی برای بسط سلطه بیگانه بر کشور هستند و نیز غارتگران بیت المال که صلاحیت حفاظت از آن را ندارند و ... در معرض انتخابات قرار گیرند و با این حال ، هیچ کسی ادعا نمی کند که انتخابات این کشورها نمایشی می باشد.
 

5 – گردش و تغییر نخبگان و سلایق سیاسی مختلف:

یکی دیگر از شواهد عدم نمایشی بودن انتخابات این است که سلایق سیاسی مختلف علاوه بر حضور در انتخابات ، امکان انتخاب شدن هم داشته باشند و در نتیجه در طول زمان، سلایق سیاسی مختلف زمام امور را به دست گیرند به گونه ای که به صورت متوالی اکثریت به اقلیت تبدیل و اقلیت به اکثریت تبدیل شود و یا افراد و نیز جریانات خارج از اقلیت و اکثریت امکان حضور در دور رقابتها راه پیدا کنند و حتی بتوانند به بالاترین مناصب رسمی کشور دست پیدا کنند که چنین امری در کشور ما بارها اتفاق افتاده است و کشور در دستان جناح های سیاسی مختلف دست به دست گشته است ، به گونه ای که در برخی انتخابات ها افرادی پیروز میدان بوده اند که وابسته به هیچ یک از جناح های مشهور نبوده اند و یا افرادی به این سمت برگزیده شده اند که حتی با رهبری، دارای اخلاف سلیقه هایی بوده اند و اگر فرض کسانی که ادعا می کنند که فرد مورد نظر رهبری قطعاً در انتخابات پیروز خواهد شد درست باشد این انتخاب ها متناقض با آن خواهد بود و همین حاکی از بطلان چنین فرضیه ای می باشد.
 
 پی نوشت ها:
[1] نگاهی به نحوه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در فرانسه، خبرگزاری فارس
[2] همان

منبع: مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم