برتری محبت بر عبادت

پرسش :

آیا شاد کردن یک انسان با عمل بهتر از هزار بار عبادت نیست؟

پاسخ :

مغالطه جدایی محبّت و عبادت

یکی از روشهای بدبین کردن مردم به ادیان، استفاده از مفاهیمی است که برای همه زیبا و جذاب می باشد؛ با وجود اینکه احکام و دستورات ادیان الهی، خصوصا اسلام با آنها منافات ندارد. امّا کسانی که دین را مانع محکمی در برابر زیاده خواهی و نفوذ خود می بینند، با مغالطه و فریب کاری آن را طوری مطرح می کنند که انسان فکر می کند منافاتی بین آنها وجود دارد. یکی از این مفاهیم مسأله «محبت» به دیگران می باشد. آنها این مسأله را در مقابل «نیایش» خدا قرار می دهند؛ در حالی که در آیات و روایات اسلامی موارد فراوانی درباره اهمیت محبت و شاد کردن دیگران آمده است. آنها جمله «شاد کردن قلبی با عمل بهتر از هزاران سر است که به نیایش خم شده باشد» را - که به «ماهاتما گاندی» نسبت داده شده است - مستمسک خود قرار داده اند تا عبادت خدا و نیایش مسلمانان را زیر سؤال ببرند.
 

جدایی وجود ندارد:

اگر برفرض این کلام متعلق به جناب گاندی باشد و ما این را بپذیریم، هرگز منافاتی با تعالیم دینی اسلام ندارد؛ زیرا در اسلام نیز، خنداندن و شاد کردن دیگران و رفع گرفتاری از دیگران، علاوه بر اینکه در برخی موارد واجب است (از جمله خمس، زکات، صدقات واجب و …)، به طور مطلق مستحب بوده و عبادت محسوب می شود.

اساس دین محبّت است‏:

طبق آیات قرآن و و روایات اسلامی، اساس دین محبت است. امام صادق(علیه السلام) در روایت زیبایى چنین مى فرماید: «هَلِ الدّینُ الَّا الْحُبّ! انَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ:قُلْ انْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونى یَحْبِبْکُمُ اللَّه»(1)؛ (آیا دین جز محبّت و رحمت چیز دیگرى است؟! [سپس دلیل کلامش را این گونه بیان مى کند؛ زیرا] خداوند متعال [در آیه 31 سوره آل عمران] مى فرماید: اگر خدا را دوست دارید از دستورات من [پیامبر(صلى الله علیه و آله)] اطاعت کنید تا محبوب خداوند شوید).
در روایت دیگرى از امام باقر(علیه السلام) چنین مى خوانیم: «الدّین هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدّینُ»(2)؛ (دین محبّت است و محبّت دین است).

این محبت هم شامل محبت به خالق می شود و هم شامل محبت به مخلوق. اساسا اگر انسان در انجام هر کاری علاقه و محبت نداشته باشد هرگز دست به آن کار نمی زند؛ به عنوان مثال جاذبه جنسى و عشق و محبّت، انسانها را به سمت ازدواج -با همه مشکلاتش- سوق مى دهد؛ به گونه اى که مرد و زن عاشقانه تمام سختی ها را به جان مى خرند بلکه تمام عمرشان را به پاى فرزندشان مى ریزند تا نوزادشان کم کم بزرگ شود و راه رفتن بیاموزد، و سخن بگوید. آرى، انگیزه عشق و محبّت این قدرت و قوّت عجیب و خیره کننده را دارد.(3)

احادیث شاد کردن دل مؤمن

علاوه بر آنچه بیان شد، احادیث فراوانی هم در خصوص شاد کردن دل مؤمنین و اهمیت بسیار بالای آن آمده است؛ از جمله در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) که خود سرآمد محبت به بندگان و رحمة للعالمین بود می خوانیم: «إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ»(4)؛ (دوست داشتنی ترین اعمال نزد خداوند شاد کردن دل مؤمنین می باشد).

در روایت دیگری از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «تَبَسُّمُ اَلرَّجُلِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ حَسَنَهٌ وَ صَرْفُ اَلْقَذَى عَنْهُ حَسَنَهٌ وَ مَا عُبِدَ اَللَّهُ بِشَیْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَى اَللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ اَلسُّرُورِ عَلَى اَلْمُؤْمِنِ»(5)؛ (لبخند مرد در روى برادرش، حسنه است و دور کردن خار و خاشاک از وى حسنه است و خدا پرستیده نشده به کارى که دوست تر باشد نزد خدا از شاد کردن دل مؤمن).

در کتاب شریف «اصول کافی» چند باب درباره شاد کردن دل دیگران و برطرف کردن گرفتاری و نیاز دیگران اختصاص داده شده است و روایات فراوانی در این باره بیان شده که نشان می دهد خود شاد کردن دل مؤمن و رفع گرفتاری او از بهترین مصادیق نیایش الهی شمرده شده است.(6)
 

بدى را با خوبى پاسخ دهید

با این حال، دستورهای دین در زمینه محبت به دیگران در این حد متوقف نمی ماند و در متون دینی توصیه هایی به پاسخ دادن بدی با خوبی نیز دیده می شود.
خداوند متعال در آیه 60 سوره «الرَّحْمن» مى فرماید: «هَلْ جَزَاءُ الْاحْسانِ الَّا الْاحْسانِ»؛ (آیا جزاى نیکى جز نیکى است؟). این آیه شریفه، که سرشار از محبّت و رحمت و دوستى است، به عنوان یک شعار اسلامى ما مسلمانان مى باشد.

با این حال با مطالعه دیگر آیات قرآن در مى یابیم که خداوند متعال نه تنها پاسخ نیکى را رفتار نیک مى داند، بلکه به مسلمانان دستور مى دهد در مقابل بدیها نیز به نیکى رفتار کنند، و پاسخ بدى را هم به نیکى بدهند! این مطلب در آیه شریفه 96 سوره مؤمنون آمده است؛ مى فرماید: «ادْفَعْ بِالَّتى‏ هِىَ احْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ اعْلَمُ بِما یَصِفُونَ»؛ (بدى را به بهترین راه و روش دفع کن [و پاسخ بدى را به نیکى ده] ما به آنچه توصیف مى کنند، آگاه تریم).(7)
 

نتیجه اینکه:

شادی و شاد کردن دیگران، چه با عمل و چه با حرف، خود عبادت است و سیره عملى‏، و رفتار و معاشرت هاى اجتماعى بزرگان دینى و رهبران و پیشوایان اسلامى، مملوّ از رحمت و عطوفت و محبّت‏ با پیروان خویش، بلکه با دشمنان اسلام است.(8) امّا این مساله نباید ما را از سایر روش های پرستش الهی باز دارد و هر کدام جایگاه خاص خودش را خواهد داشت. پرستش خداوند متعال از لحاظ عقلی و عاطفی بر ما واجب است و شکر نعمت های او به شمار می رود.(9) همچنین از لحاظ شرعی، خداوند متعال در آموزه های دینی، نوع و روش مورد پسند و صحیح را برای عبادت خویش مقرر و معین فرموده اند، که نماز و روزه هم جزء آن است و اجر و ثواب شاد کردن مؤمن و رفع نیاز دیگران، ما را از پرستش خدای تعالی، معاف نمی کند.

پی نوشت:
(1). تفسیر نور الثقلین، العروسى الحویزى، عبد على بن جمعة، انتشارات اسماعیلیان‏، قم، 1415 ق‏، چاپ چهارم‏، ج ‏1، ص 327؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403 ق‏، ج ‏66، ص 237.
(2). تفسیر نور الثقلین، همان، ج ‏5، ص 285، ح 49.
(3). اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، 1377 ه. ش، چاپ اول‏، ج ‏3، ص 93.
(4). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم‏، ج ‏2، ص 189، باب (إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِین‏)، ح 4.
(5). همان، ج ‏2، ص 188، باب (إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِین‏)، ح 2.
(6). همان، ج 2، ص 188 - 204.
(7). آیین رحمت، همان، ص 22.
(8). آیین رحمت، همان، ص 45.
(9). موضوع «شکر منعم» که در فطرت انسانها به ودیعت نهاده شده، راه گشاى راه توحید و خداشناسى است که بسیارى از علماى عقائد در نخستین بحثهاى عقیدتى یعنى «ضرورت شناخت بخشنده نعمتها» بر آن تکیه کرده ‏اند. ر.ک: اخلاق در قرآن، همان، ص 59.