تاریخچه پیدایش و حکم فقهی قمه زنی
پرسش :
قمه زنی از چه زمانی در میان شیعیان پدیدار و رواج پیدا کرد؟ حکم فقهی آن چیست؟ موضع علمای شیعه از زمان پیدایش آن تا کنون چه بوده است؟
پاسخ :
در مورد منشاء اصلی و اولیّه قمه زنی، اقوال مختلفی وجود دارد.(1) آنچه که بیشتر از همه مستند و قابل اثبات است، این است که تیغ زنی و قمه زنی رسومی عاریتی اند که از جانب ترک های آذربایجان به فارس ها و اعراب منتقل شده اند.(2) با توجه به اینکه برخی مسیحیان ارتدوکس نیز بر اساس اعتقاد خود در سالروز شهادت حضرت عیسی(علیه السلام) اعمالی شبیه آن را انجام می دهند، برخی از جمله شهید مطهری سابقه این عمل را به مسیحیت نسبت داده و می گوید: قمه زنی و بلند کردن طبل و شیپور از ارتدوکس های قفقاز به ایران سرایت کرد و چون روحیه مردم برای پذیرفتن آنها آمادگی داشت همچون برق در همه جا دوید.(3)
پیشینۀ قمه زنی در ایران به دوران صفویه برمی گردد. در برخی سفرنامه های اروپاییان در آن دوره به قمه زنی و تیغ زنی اشاره شده است؛ از جمله گزارش آدام الئاریوس از مراسم تیغ زنی در روز عاشورا در اردبیل عهد شاه صفی و... .(4) این رسم در دورۀ قاجار خصوصاً عهد ناصری رواج بسیاری یافت. عبدالله مستوفی مسبب اصلی این امر را ملّا آقا دربندی می داند و می نویسد: «تیغ زدن روز عاشورا از کارهایی است که این آخوند [دربندی] در عزاداری وارد یا لامحاله آن را عمومی کرده و فعل حرام را موجب ثواب پنداشته است و ترک های عوام هم این عزاداری را پذیرفته‌اند و این خلاف شرع بین، جزو عزاداری و کار ثواب وانمود شده است».(5)
ابراهیم الحیدری، جامعه شناس، محقق و نویسنده عراقی الاصل کتاب «تراژدی کربلا» نیز بر این عقیده است که مراسم هایی از قبیل قمه زنی، قبل از قرن نوزدهم در عراق مرسوم نبوده و به تدریج از اواخر این قرن در آن کشور رواج یافته است. بنابراین مراسم قمه زنی و ... از خارج عراق به آن کشور وارد شده و ریشه عربی ندارد.(6)
برخی از موافقان قمه زنی این رسم را نشانی از عمل حضرت زینب(علیها السلام) می دانند که وقتی در مسیر کربلا تا شام، سر امام حسین(علیه السلام) را روی نیزه دید، از خود بی خود شد و سر به محمل کوبید که در اثر این عمل، از سرش خون جاری شد.
دربارۀ صحّت این داستان اختلاف نظر وجود دارد و بسیاری از محققان آن را مستند نمی دانند. به گفتۀ شیخ عباس قمی در منتهی الآمال مآخذ این داستان دو کتاب «نور العین» و «منتخب طریحی» است که هر دو آنها از نظر اعتبار در درجۀ پایینی قرار دارند.(7) غیر از این در هیچ یک از کتب معتبر و منابع و مقاتل اولیّه چنین حکایتی ذکر نشده است.
به علاوه از نظر عقلی نیز این داستان مخدوش است.(8) حضرت زینب در روز عاشورا و با مشاهده مستقیم وقایع آن، هیچ رفتار خلاف صبر از خود نشان نداد؛ چرا بعد از آن واقعه چنین رفتاری نشان بدهد؟! ضمن اینکه اسرای اهل بیت را بر شتران بدون جهاز سوار کرده بودند؛ در این صورت حضرت زینب(سلام الله علیها) سرش را به کدام محمل کوبیده است؟! کوبیدن سر به محمل، از شیرزنی که خطبه آتشین در دارالاماره ابن زیاد بیان کرد بعید است.
درباره حکم فقهی این شیوه عزادارى و امثال آن، از همان زمان پیدایش اختلاف وجود داشت و چون در دید برخى غیر مسلمانان تاثیر سوء داشت، برخى علما به حرمت زنجیر زدن و قمه زدن و خون ازسر و پشت خویش جارى کردن فتوا دادند. در مقابل آنان نیز علماى دیگرى در پاسخ به استفتاهاى مردم حکم به جواز دادند. این مساله، بارها در گذشته منشأ کشمکش هاى مذهبى گشته است. از جمله آیة الله سید ابو الحسن اصفهانى فتوا به حرمت داد و سیدمحسن امین از او انتقاد کرد و این مساله به مطبوعات و مجلات آن روزگار کشیده شد.(9) از آن پس بازار استفتاء و افتاء داغ شد و مجموعه هایى نیز که حاوى این نظرات فقهى بود منتشر گردید.(10)
اما امروزه غالب مراجع از جمله امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه ای(مد ظله) و آیت الله سیستانی(مد ظله) و آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) و... این عمل را حرام دانسته و معتقدند: هر کارى که براى انسان ضرر داشته و یا باعث وهن دین و مذهب گردد حرام است و مؤمنین باید از آن اجتناب کنند و مخفى نیست که «بیشتر این امور باعث بدنامى و وهن مذهب اهل بیت(علیهم السلام) مى شود و این از بزرگترین ضررها و خسارتهاست». حتی در مورد انجام این عمل به صورت مخفیانه نیز مراجع فتوا به حرمت داده و می گویند: «قمه زنى علاوه بر اینکه از نظر عرفى از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمى شود و سابقه اى در عصر ائمه(علیهم السلام) و زمان هاى بعد از آن ندارد و تأییدى هم به شکل خاص یا عام از معصوم(علیه السلام) در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب مى شود بنابراین در هیچ حالتى جایز نیست».(11)
در پایان برای واضح تر شدن حکم قمه زنی و برطرف شدن برخی شبهات درمورد حرمت آن خصوصا در عصر حاضر، چند نمونه از سؤالاتی که در این باره از آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) پرسیده شده و ایشان به آن پاسخ داده اند را ذکر می کنیم:
2.در اکثر مناطق کشورهاى اسلامى (غیر از ایران) و غیر اسلامى، مردم متدیّن شیعه با مذاهب دیگر با هم زندگى مى کنند و در ایّام محرّم، بالأخص روز عاشورا، متدیّنین مجالس سوگوارى منعقد مى کنند و نوجوانان با نوحه سرایى (بدون آهنگ غنا) سینه زنى و زنجیرزنى مى کنند؛ در نتیجه از بدن شان گاهى خون جارى مى شود این حالت بر افراد و جامعه غیر شیعى اثر خوبى مى گذارد و گاهى مایل به تشیّع هم مى شوند آیا در صورت حاصل شدن اثر مثبت و نتایج خوب، زنجیرزنى به شکل فوق جایز است؟
جواب: عزادارى خامس آل عبا(علیه السلام) از افضل قربات است؛ ولى نباید کارى کرد که بدن مجروح شود. براى بزرگداشت این شعائر از طرق بهتر استفاده کنید.
3.آیا قمه زدن به طور مخفى حلال است؟ به طورى که گفته مى شود، قبل از پیدایش دوربین حلال بوده است؟
جواب: عزادارى نباید باعث آسیب به بدن شود.
4.آیا صحیح است که قمه زدن قبل از ضبط مراسمها با دوربین، حلال بوده و الآن حرام است و اگر خنجر باشد اشکال ندارد؟
جواب: در عزادارى نباید به بدن آسیب رسانده شود.
5.نظر حضرتعالى درباب قمه زدن و تیغ زدن عزاداران امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا به عنوان اداى نذر یا کسب اجر اخروى چیست؟
جواب: عزادارى سیّدالشّهدا(علیه السلام) از افضل قربات است ولى باید از انجام اعمالى که موجب ضرر به بدن یا وهن مذهب مى شود اجتناب کنید. و چنین نذرى لازم الوفا نیست.
6. پدر و مادرى نذر مى کنند که اگر خدا به آنان فرزند پسر بدهد روز عاشورا بر سر او تیغ بزنند. آیا با توجّه به اینکه انجام این گونه اعمال باعث وهن شیعه و عزادارى سیّدالشّهدا(علیه السلام) و موجب سوء استفاده دشمنان اسلام مى گردد عمل به این نذر واجب است؟
جواب: این نذر صحیح نیست چون در نذر، رجحان عمل شرط است و این عمل با توجّه به اینکه بهانه اى به دست دشمنان اسلام براى زیر سؤال بردن کل مسائل سوگوارى خامس آل عبا(علیه السلام) که از افضل قربات است مى دهد خالى از اشکال نیست. و بر فرض رجحان این عمل، نذر درباره دیگرى کردن صحیح نیست.
7.اخیراً دو عدد سى دى به دستم رسیده که در آن از قول تعدادى از مجتهدین به قمه زنى توصیه شده است... نظر حضرتعالى در این خصوص چیست؟
جواب: هرگاه بزرگان پیشین که چنین فتوایى داده اند شرایط این زمان را مى دیدند که مسئله قمه زنى مانع پیشرفت تشیّع در دنیا شده است حتماً فتوا به منع آن مى دادند زیرا شرایط فتوا در زمانها مختلف است و متأسّفانه بعضى از نسبتها اخیراً خلاف واقع از آب در مى آید.
8.آیا خونى که از بدن سینه زنان و عزاداران به سبب قمه زدن و غیره، بیرون مى آید، باعث تبرّک و شفاى مریض ها و زن هاى عقیم و مانند آن مى شود؟
جواب: این سخنان پایه و اساسى ندارد و سزاوار است عزادارى به صورتى باشد که باعث هتک دین و مقدّسات نشود.(12)
پی‌نوشت‌ها:
(1). مقاله «رسانه ی شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران»، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385.
(2). ر.ک: شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه)، عبدالله مستوفی، انتشارات زوار، تهران، ج 1 و 3 .
(3). مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ج 16، ص 331.
(4). شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه)، همان، ج 1، ص 276 – 277.
(5). همان.
(6). تراژدی کربلا، ابراهیم الحیدری، ترجمه ی علی معموری، دارالکتاب الاسلامی، قم، ص 475.
(7). منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قمی، شیخ عباس، مؤسسه انتشارات هجرت، قم، چاپ سیزدهم، ج 1، ص 569.
(8). تحریف شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین(علیه السلام)، صحتی سردرودی، محمد، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، ص 210-212.
(9). موسوعة العتبات المقدسه، جعفر الخلیلی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج 8،ص 378 (پاورقى).
(10). فرهنگ عاشورا، همان، ص 247.
(11). توضیح المسائل مراجع (فارسی)، گرد آورنده: سید محمد حسن بنی هاشمی خمینی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعهء مدرسین حوزهء علمیه قم، قم، 1386 ش، چاپ 15، ج 2، ص 1023 – 1025.
(12). احکام عزادارى، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1390 ه. ش، چاپ دوم، ص 51-54.
منبع: آیین رحمت
در مورد منشاء اصلی و اولیّه قمه زنی، اقوال مختلفی وجود دارد.(1) آنچه که بیشتر از همه مستند و قابل اثبات است، این است که تیغ زنی و قمه زنی رسومی عاریتی اند که از جانب ترک های آذربایجان به فارس ها و اعراب منتقل شده اند.(2) با توجه به اینکه برخی مسیحیان ارتدوکس نیز بر اساس اعتقاد خود در سالروز شهادت حضرت عیسی(علیه السلام) اعمالی شبیه آن را انجام می دهند، برخی از جمله شهید مطهری سابقه این عمل را به مسیحیت نسبت داده و می گوید: قمه زنی و بلند کردن طبل و شیپور از ارتدوکس های قفقاز به ایران سرایت کرد و چون روحیه مردم برای پذیرفتن آنها آمادگی داشت همچون برق در همه جا دوید.(3)
پیشینۀ قمه زنی در ایران به دوران صفویه برمی گردد. در برخی سفرنامه های اروپاییان در آن دوره به قمه زنی و تیغ زنی اشاره شده است؛ از جمله گزارش آدام الئاریوس از مراسم تیغ زنی در روز عاشورا در اردبیل عهد شاه صفی و... .(4) این رسم در دورۀ قاجار خصوصاً عهد ناصری رواج بسیاری یافت. عبدالله مستوفی مسبب اصلی این امر را ملّا آقا دربندی می داند و می نویسد: «تیغ زدن روز عاشورا از کارهایی است که این آخوند [دربندی] در عزاداری وارد یا لامحاله آن را عمومی کرده و فعل حرام را موجب ثواب پنداشته است و ترک های عوام هم این عزاداری را پذیرفته‌اند و این خلاف شرع بین، جزو عزاداری و کار ثواب وانمود شده است».(5)
ابراهیم الحیدری، جامعه شناس، محقق و نویسنده عراقی الاصل کتاب «تراژدی کربلا» نیز بر این عقیده است که مراسم هایی از قبیل قمه زنی، قبل از قرن نوزدهم در عراق مرسوم نبوده و به تدریج از اواخر این قرن در آن کشور رواج یافته است. بنابراین مراسم قمه زنی و ... از خارج عراق به آن کشور وارد شده و ریشه عربی ندارد.(6)
برخی از موافقان قمه زنی این رسم را نشانی از عمل حضرت زینب(علیها السلام) می دانند که وقتی در مسیر کربلا تا شام، سر امام حسین(علیه السلام) را روی نیزه دید، از خود بی خود شد و سر به محمل کوبید که در اثر این عمل، از سرش خون جاری شد.
دربارۀ صحّت این داستان اختلاف نظر وجود دارد و بسیاری از محققان آن را مستند نمی دانند. به گفتۀ شیخ عباس قمی در منتهی الآمال مآخذ این داستان دو کتاب «نور العین» و «منتخب طریحی» است که هر دو آنها از نظر اعتبار در درجۀ پایینی قرار دارند.(7) غیر از این در هیچ یک از کتب معتبر و منابع و مقاتل اولیّه چنین حکایتی ذکر نشده است.
به علاوه از نظر عقلی نیز این داستان مخدوش است.(8) حضرت زینب در روز عاشورا و با مشاهده مستقیم وقایع آن، هیچ رفتار خلاف صبر از خود نشان نداد؛ چرا بعد از آن واقعه چنین رفتاری نشان بدهد؟! ضمن اینکه اسرای اهل بیت را بر شتران بدون جهاز سوار کرده بودند؛ در این صورت حضرت زینب(سلام الله علیها) سرش را به کدام محمل کوبیده است؟! کوبیدن سر به محمل، از شیرزنی که خطبه آتشین در دارالاماره ابن زیاد بیان کرد بعید است.
درباره حکم فقهی این شیوه عزادارى و امثال آن، از همان زمان پیدایش اختلاف وجود داشت و چون در دید برخى غیر مسلمانان تاثیر سوء داشت، برخى علما به حرمت زنجیر زدن و قمه زدن و خون ازسر و پشت خویش جارى کردن فتوا دادند. در مقابل آنان نیز علماى دیگرى در پاسخ به استفتاهاى مردم حکم به جواز دادند. این مساله، بارها در گذشته منشأ کشمکش هاى مذهبى گشته است. از جمله آیة الله سید ابو الحسن اصفهانى فتوا به حرمت داد و سیدمحسن امین از او انتقاد کرد و این مساله به مطبوعات و مجلات آن روزگار کشیده شد.(9) از آن پس بازار استفتاء و افتاء داغ شد و مجموعه هایى نیز که حاوى این نظرات فقهى بود منتشر گردید.(10)
اما امروزه غالب مراجع از جمله امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه ای(مد ظله) و آیت الله سیستانی(مد ظله) و آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) و... این عمل را حرام دانسته و معتقدند: هر کارى که براى انسان ضرر داشته و یا باعث وهن دین و مذهب گردد حرام است و مؤمنین باید از آن اجتناب کنند و مخفى نیست که «بیشتر این امور باعث بدنامى و وهن مذهب اهل بیت(علیهم السلام) مى شود و این از بزرگترین ضررها و خسارتهاست». حتی در مورد انجام این عمل به صورت مخفیانه نیز مراجع فتوا به حرمت داده و می گویند: «قمه زنى علاوه بر اینکه از نظر عرفى از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمى شود و سابقه اى در عصر ائمه(علیهم السلام) و زمان هاى بعد از آن ندارد و تأییدى هم به شکل خاص یا عام از معصوم(علیه السلام) در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب مى شود بنابراین در هیچ حالتى جایز نیست».(11)
در پایان برای واضح تر شدن حکم قمه زنی و برطرف شدن برخی شبهات درمورد حرمت آن خصوصا در عصر حاضر، چند نمونه از سؤالاتی که در این باره از آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) پرسیده شده و ایشان به آن پاسخ داده اند را ذکر می کنیم:
1. سینه زدن با تیغ و یا زنجیر زدن با زنجیرى که داراى چاقو و یا تیغ مى باشد و منجر به زخمى شدن بدن و جارى شدن خون مى شود، چه حکمى دارد؟
جواب: مسئله عزادارى حضرت سیّدالشّهدا(علیه السلام) در هر زمان و در هر مکان، از افضل قربات و مایه تقویت روح ایمان، شهامت اسلامى، ایثار، فداکارى و شجاعت در مسلمین است؛ ولى کیفیّت عزادارى باید چنان باشد که بهانه اى به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوء استفاده آنان نشود و این مراسم عظیم و پرشکوه تضعیف نگردد و به همین جهت، از کارهایى که موجب وهن مذهب است باید پرهیز شود و از آسیب رساندن به بدن خوددارى گردد.2.در اکثر مناطق کشورهاى اسلامى (غیر از ایران) و غیر اسلامى، مردم متدیّن شیعه با مذاهب دیگر با هم زندگى مى کنند و در ایّام محرّم، بالأخص روز عاشورا، متدیّنین مجالس سوگوارى منعقد مى کنند و نوجوانان با نوحه سرایى (بدون آهنگ غنا) سینه زنى و زنجیرزنى مى کنند؛ در نتیجه از بدن شان گاهى خون جارى مى شود این حالت بر افراد و جامعه غیر شیعى اثر خوبى مى گذارد و گاهى مایل به تشیّع هم مى شوند آیا در صورت حاصل شدن اثر مثبت و نتایج خوب، زنجیرزنى به شکل فوق جایز است؟
جواب: عزادارى خامس آل عبا(علیه السلام) از افضل قربات است؛ ولى نباید کارى کرد که بدن مجروح شود. براى بزرگداشت این شعائر از طرق بهتر استفاده کنید.
3.آیا قمه زدن به طور مخفى حلال است؟ به طورى که گفته مى شود، قبل از پیدایش دوربین حلال بوده است؟
جواب: عزادارى نباید باعث آسیب به بدن شود.
4.آیا صحیح است که قمه زدن قبل از ضبط مراسمها با دوربین، حلال بوده و الآن حرام است و اگر خنجر باشد اشکال ندارد؟
جواب: در عزادارى نباید به بدن آسیب رسانده شود.
5.نظر حضرتعالى درباب قمه زدن و تیغ زدن عزاداران امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا به عنوان اداى نذر یا کسب اجر اخروى چیست؟
جواب: عزادارى سیّدالشّهدا(علیه السلام) از افضل قربات است ولى باید از انجام اعمالى که موجب ضرر به بدن یا وهن مذهب مى شود اجتناب کنید. و چنین نذرى لازم الوفا نیست.
6. پدر و مادرى نذر مى کنند که اگر خدا به آنان فرزند پسر بدهد روز عاشورا بر سر او تیغ بزنند. آیا با توجّه به اینکه انجام این گونه اعمال باعث وهن شیعه و عزادارى سیّدالشّهدا(علیه السلام) و موجب سوء استفاده دشمنان اسلام مى گردد عمل به این نذر واجب است؟
جواب: این نذر صحیح نیست چون در نذر، رجحان عمل شرط است و این عمل با توجّه به اینکه بهانه اى به دست دشمنان اسلام براى زیر سؤال بردن کل مسائل سوگوارى خامس آل عبا(علیه السلام) که از افضل قربات است مى دهد خالى از اشکال نیست. و بر فرض رجحان این عمل، نذر درباره دیگرى کردن صحیح نیست.
7.اخیراً دو عدد سى دى به دستم رسیده که در آن از قول تعدادى از مجتهدین به قمه زنى توصیه شده است... نظر حضرتعالى در این خصوص چیست؟
جواب: هرگاه بزرگان پیشین که چنین فتوایى داده اند شرایط این زمان را مى دیدند که مسئله قمه زنى مانع پیشرفت تشیّع در دنیا شده است حتماً فتوا به منع آن مى دادند زیرا شرایط فتوا در زمانها مختلف است و متأسّفانه بعضى از نسبتها اخیراً خلاف واقع از آب در مى آید.
8.آیا خونى که از بدن سینه زنان و عزاداران به سبب قمه زدن و غیره، بیرون مى آید، باعث تبرّک و شفاى مریض ها و زن هاى عقیم و مانند آن مى شود؟
جواب: این سخنان پایه و اساسى ندارد و سزاوار است عزادارى به صورتى باشد که باعث هتک دین و مقدّسات نشود.(12)
پی‌نوشت‌ها:
(1). مقاله «رسانه ی شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران»، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385.
(2). ر.ک: شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه)، عبدالله مستوفی، انتشارات زوار، تهران، ج 1 و 3 .
(3). مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ج 16، ص 331.
(4). شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه)، همان، ج 1، ص 276 – 277.
(5). همان.
(6). تراژدی کربلا، ابراهیم الحیدری، ترجمه ی علی معموری، دارالکتاب الاسلامی، قم، ص 475.
(7). منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قمی، شیخ عباس، مؤسسه انتشارات هجرت، قم، چاپ سیزدهم، ج 1، ص 569.
(8). تحریف شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین(علیه السلام)، صحتی سردرودی، محمد، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، ص 210-212.
(9). موسوعة العتبات المقدسه، جعفر الخلیلی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج 8،ص 378 (پاورقى).
(10). فرهنگ عاشورا، همان، ص 247.
(11). توضیح المسائل مراجع (فارسی)، گرد آورنده: سید محمد حسن بنی هاشمی خمینی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعهء مدرسین حوزهء علمیه قم، قم، 1386 ش، چاپ 15، ج 2، ص 1023 – 1025.
(12). احکام عزادارى، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1390 ه. ش، چاپ دوم، ص 51-54.
منبع: آیین رحمت
