احباط در قرآن کریم
پرسش :
احباط چیست؟ و قرآن در این باره چه می گوید؟
پاسخ :
حبط در اصطلاح: عبارت از این که ثواب اعمال پیشین بر اثر بعضی از گناهان از بین برود؛ حبط در اصل به معنى این است که چهار پایى آن قدر بخورد که شکمش باد کند و چون این حالت سبب فساد غذا و بى اثر بودن آن مى گردد، به همین دلیل این واژه به معنى باطل و بى خاصیت شدن اعمال نیز به کار مى رود. بر همین اساس در معجم مقاییس اللغة(5) معنى آن را بطلان و در آیه 16 سوره هود هم ردیف باطل ذکر شده است: «وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ».(6) در مقابل حبط، «تکفیر» وجود دارد که به معنای عبادات و اعمالى است که انجام آنها سبب نابودى گناهان مى گردد.(7)
شماری از آیات قرآن بطور صریح بیان مى فرمایند که احباط و تکفیر وجود دارد و برخی از اعمال ناشایست انسان موجب حبط و از بین رفتن اعمال نیکو می شوند.(8) بعضی از آیات از قرار زیر می باشند:
1. خداوند متعال در سوره بقره، آیه 264 «منت گذاشتن بعد از کار خیر» را باعث تباهی اعمال معرفی و می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لَا یَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ»؛ (ای اهل ایمان، صدقات خود را به سبب منّت و آزار تباه نسازید مانند آن که مال خود را از روی ریا [برای جلب توجه دیگران] انفاق کند و ایمان به خدا و روز قیامت ندارد؛ مثل این ریاکاران بدان ماند که دانه را [به جای آنکه در زمین قابلی افشانند] بر روی سنگ صاف غبار گرفته‌ای ریزند و تند بارانی غبار آن بشوید و آن سنگ را همان طور صاف و بی‌گیاه به جای گذارد، که نتوانند هیچ حاصلی از آن به دست آورند. و خداوند گروه کافران را راه [سعادت] ننماید).
2. آیه 5 همین سوره مائده «کفر» را سبب حبط عمل معرفی مى نماید: «وَمَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِى الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ»؛ (کسى که آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، انکار کند، اعمال او تباه مى گردد و در سراى دیگر از زیانکاران خواهد بود).
3. آیه 53 از همان سوره موضوع «نفاق» را مطرح می کند که سبب نابودی اعمال می گردد: «وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرین»؛ (آنها که ایمان آورده‌اند مى گویند: آیا این [منافقان] همان ها هستند که با نهایت تأکید سوگند یاد کردند که با شما هستند؟! اعمالشان نابود گشت، و زیان کار شدند).
4. در آیه 147 سوره اعراف نیز «انکار نشانه های الهی و قیامت» عامل نابودی عمل عنوان شده است: «وَالَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَلِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُم»؛ (کسانى که آیات ما و روز قیامت را انکار کردند اعمالشان بر باد مى‌رود).
5. در آیه 2 سوره حجرات «بی ادبی در برابر پیامبر خدا» سبب نابودی حبط اعمال می باشد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ»؛ (اى کسانى که ایمان آورده‌اید! صداى خود را از صداى پیامبر بالاتر نبرید و در برابر او بلند سخن مگویید [و او را بلند صدا نزنید] آن گونه که بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى‌کنند مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى که نمى دانید).
آیات دیگرى نیز از قرآن مجید نیز بر احباط و تکفیر دلالت دارد.
شبهه ای که در اینجا مطرح می شود این است که بر طبق این آیات انسان همه اعمال خود را در قیامت اعم از نیک و بد کوچک و بزرگ مى بیند؛ این معنى چگونه با آیات «احباط» و«تکفیر» سازگار است؟ زیرا آیات احباط مى گویند: بعضى از اعمال مانند کفر، شرک، ارتداد، نفاق و... تمام حسنات انسان را از بین مى برند!
در پاسخ این شبهه باید گفت که: دو اصلى که در آیات فوق آمده است که مى گوید انسان هر ذره‌اى از کار نیک و بد را مى بیند به صورت یک قانون کلى است، و هر قانون ممکن است استثناهایى داشته باشد، آیات احباط و تکفیر در حقیقت به منزله استثناء است در این قانون کلى.(9) مسئله احباط اختصاص به مسایل دینى و اعتقادى ندارد، بلکه در جهات تکوین و کارهاى روزمره انسان نیز جریان دارد و هیچ منافاتى با عدالت الهى ندارد؛ بدلیل اینکه علّت و عامل اصلى حبط، کارهاى خود انسان است؛ همان گونه که عامل اصلى آتش گرفتن باغ، خود باغبان و عامل از بین رفتن سلامت معتاد خود او، و عامل شکستن سد نیز نگهبان سد است. پس، مسلمانان و مؤمنان نباید تنها به فکر انجام کارهاى نیک باشند، بلکه باید در حفظ و نگهدارى آن نیز تلاش و کوشش کنند که نگهدارى اعمال، به مراتب سخت تر از انجام آن است. گاهى از اوقات، انسان با مسایل بسیار ساده اى آتش به باغ زندگى خود مى زند؛ به عنوان نمونه طبق آیات قرآن، منّت و آزار از عواملى است که مایه حبط انفاق و صدقه مى گردد.(10)
پی‌نوشت‌ها:
( 1 ). گفتار معصومین(ع)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: عبدالله زاده، سید محمد، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، 1387هـ ش، چاپ اول، ج 2، ص 39.
( 2 ). مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، حسین بن محمد، محقّق/ مصحّح: داوودى، صفوان عدنان، دارالعلم / الدار الشامیه، دمشق / بیروت، 1412هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 444.
( 3 ). الصحاح، جوهرى، اسماعیل بن حماد، محقّق/ مصحّح: عطار، احمد عبد الغفور، دار العلم للملایین، بیروت، بی تا، چاپ اول، ج 3، ص 1118.
( 4 ). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، المقری الفیومی، أحمد بن محمد بن علی، موسسه دار الهجرة، قم، بی تا، چاپ دوم، ص 118.
( 5 ). معجم مقاییس اللغة، أحمد بن فارس، محقّق/ مصحّح: عبد السلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 143.
( 6 ). تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم جمعى از فضلاء، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1374هـ ش، چاپ سی و دوم، ج 2، ص 113.
( 7 ). مثالهای زیبای قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، نسل جوان، قم، 1382هـ ش، چاپ اول، ج 1، ص 147.
( 8 ). همان، ج 1، ص 148.
( 9). تفسیر نمونه، همان، ج27، ص230.
(10). مثالهای زیبای قرآن، همان ج 1، ص 324.
منبع: آیین رحمت
معنا شناسی
حبط در لغت: به معنى باطل و بى خاصیّت شدن عمل(1) و تباه شدن کار و نتیجه عمل است.(2) جوهری در صحاح این گونه می نویسد: «حَبَطَ عَمَلُه حَبطاً، بَطَلَ ثَوابُه»عملش حبط شد؛ یعنی ثواب آن از بین رفت.(3) همچنین فیومی در المصباح المنیر آورده است: «حبط العمل حبطا ... فسد و هدر». عملش حبط شد؛ یعنی عمل فاسد و تباه شد.(4)حبط در اصطلاح: عبارت از این که ثواب اعمال پیشین بر اثر بعضی از گناهان از بین برود؛ حبط در اصل به معنى این است که چهار پایى آن قدر بخورد که شکمش باد کند و چون این حالت سبب فساد غذا و بى اثر بودن آن مى گردد، به همین دلیل این واژه به معنى باطل و بى خاصیت شدن اعمال نیز به کار مى رود. بر همین اساس در معجم مقاییس اللغة(5) معنى آن را بطلان و در آیه 16 سوره هود هم ردیف باطل ذکر شده است: «وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ».(6) در مقابل حبط، «تکفیر» وجود دارد که به معنای عبادات و اعمالى است که انجام آنها سبب نابودى گناهان مى گردد.(7)
حبط از نگاه قرآن
شماری از آیات قرآن بطور صریح بیان مى فرمایند که احباط و تکفیر وجود دارد و برخی از اعمال ناشایست انسان موجب حبط و از بین رفتن اعمال نیکو می شوند.(8) بعضی از آیات از قرار زیر می باشند:1. خداوند متعال در سوره بقره، آیه 264 «منت گذاشتن بعد از کار خیر» را باعث تباهی اعمال معرفی و می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لَا یَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ»؛ (ای اهل ایمان، صدقات خود را به سبب منّت و آزار تباه نسازید مانند آن که مال خود را از روی ریا [برای جلب توجه دیگران] انفاق کند و ایمان به خدا و روز قیامت ندارد؛ مثل این ریاکاران بدان ماند که دانه را [به جای آنکه در زمین قابلی افشانند] بر روی سنگ صاف غبار گرفته‌ای ریزند و تند بارانی غبار آن بشوید و آن سنگ را همان طور صاف و بی‌گیاه به جای گذارد، که نتوانند هیچ حاصلی از آن به دست آورند. و خداوند گروه کافران را راه [سعادت] ننماید).
2. آیه 5 همین سوره مائده «کفر» را سبب حبط عمل معرفی مى نماید: «وَمَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِى الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ»؛ (کسى که آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، انکار کند، اعمال او تباه مى گردد و در سراى دیگر از زیانکاران خواهد بود).
3. آیه 53 از همان سوره موضوع «نفاق» را مطرح می کند که سبب نابودی اعمال می گردد: «وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرین»؛ (آنها که ایمان آورده‌اند مى گویند: آیا این [منافقان] همان ها هستند که با نهایت تأکید سوگند یاد کردند که با شما هستند؟! اعمالشان نابود گشت، و زیان کار شدند).
4. در آیه 147 سوره اعراف نیز «انکار نشانه های الهی و قیامت» عامل نابودی عمل عنوان شده است: «وَالَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَلِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُم»؛ (کسانى که آیات ما و روز قیامت را انکار کردند اعمالشان بر باد مى‌رود).
5. در آیه 2 سوره حجرات «بی ادبی در برابر پیامبر خدا» سبب نابودی حبط اعمال می باشد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ»؛ (اى کسانى که ایمان آورده‌اید! صداى خود را از صداى پیامبر بالاتر نبرید و در برابر او بلند سخن مگویید [و او را بلند صدا نزنید] آن گونه که بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى‌کنند مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى که نمى دانید).
آیات دیگرى نیز از قرآن مجید نیز بر احباط و تکفیر دلالت دارد.
عدم تنافی بین حبط و عدل الهی
قرآن کریم در آیات 7 و 8 سوره زلزال می فرماید: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»؛ (هرکس به مقدار ذره اى کار نیک انجام دهد آن را مى بیند * و هرکس به اندازه ذره‌اى کار بد انجام دهد آن را خواهد دید).شبهه ای که در اینجا مطرح می شود این است که بر طبق این آیات انسان همه اعمال خود را در قیامت اعم از نیک و بد کوچک و بزرگ مى بیند؛ این معنى چگونه با آیات «احباط» و«تکفیر» سازگار است؟ زیرا آیات احباط مى گویند: بعضى از اعمال مانند کفر، شرک، ارتداد، نفاق و... تمام حسنات انسان را از بین مى برند!
در پاسخ این شبهه باید گفت که: دو اصلى که در آیات فوق آمده است که مى گوید انسان هر ذره‌اى از کار نیک و بد را مى بیند به صورت یک قانون کلى است، و هر قانون ممکن است استثناهایى داشته باشد، آیات احباط و تکفیر در حقیقت به منزله استثناء است در این قانون کلى.(9) مسئله احباط اختصاص به مسایل دینى و اعتقادى ندارد، بلکه در جهات تکوین و کارهاى روزمره انسان نیز جریان دارد و هیچ منافاتى با عدالت الهى ندارد؛ بدلیل اینکه علّت و عامل اصلى حبط، کارهاى خود انسان است؛ همان گونه که عامل اصلى آتش گرفتن باغ، خود باغبان و عامل از بین رفتن سلامت معتاد خود او، و عامل شکستن سد نیز نگهبان سد است. پس، مسلمانان و مؤمنان نباید تنها به فکر انجام کارهاى نیک باشند، بلکه باید در حفظ و نگهدارى آن نیز تلاش و کوشش کنند که نگهدارى اعمال، به مراتب سخت تر از انجام آن است. گاهى از اوقات، انسان با مسایل بسیار ساده اى آتش به باغ زندگى خود مى زند؛ به عنوان نمونه طبق آیات قرآن، منّت و آزار از عواملى است که مایه حبط انفاق و صدقه مى گردد.(10)
پی‌نوشت‌ها:
( 1 ). گفتار معصومین(ع)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: عبدالله زاده، سید محمد، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، 1387هـ ش، چاپ اول، ج 2، ص 39.
( 2 ). مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، حسین بن محمد، محقّق/ مصحّح: داوودى، صفوان عدنان، دارالعلم / الدار الشامیه، دمشق / بیروت، 1412هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 444.
( 3 ). الصحاح، جوهرى، اسماعیل بن حماد، محقّق/ مصحّح: عطار، احمد عبد الغفور، دار العلم للملایین، بیروت، بی تا، چاپ اول، ج 3، ص 1118.
( 4 ). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، المقری الفیومی، أحمد بن محمد بن علی، موسسه دار الهجرة، قم، بی تا، چاپ دوم، ص 118.
( 5 ). معجم مقاییس اللغة، أحمد بن فارس، محقّق/ مصحّح: عبد السلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 143.
( 6 ). تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم جمعى از فضلاء، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1374هـ ش، چاپ سی و دوم، ج 2، ص 113.
( 7 ). مثالهای زیبای قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، نسل جوان، قم، 1382هـ ش، چاپ اول، ج 1، ص 147.
( 8 ). همان، ج 1، ص 148.
( 9). تفسیر نمونه، همان، ج27، ص230.
(10). مثالهای زیبای قرآن، همان ج 1، ص 324.
منبع: آیین رحمت
