سیمای سوره حمد

پرسش :

ویژگی ها، اهداف و محتوای سوره حمد چیست؟

پاسخ :
نام ها: نام های این سوره عبارتنداز: «فاتحه الکتاب»، «حمد»، «وافیه»، «شکر»، «سبع المثانی»، «نور»، «اُمّالکتاب»، «اَساس»، «کافیه»، «الکَنز»، «اُمّ القرآن»، «مناجات»، «شفاء»، «دعا» و «صلوه».

این سوره را «فاتحه الکتاب» بمعنای گشاینده قرآن نامیده اند، چرا که آغازگر قرآن است. و بخاطر حمدو ستایشی که در آن از خدا، شده است، به نام حمد خوانده شده که در آیه اول آن تعبیر «الحمدُ للّه» آمده است.

شمارگان: دارای هفت آیه، 29 کلمه و 142 حرف است.

نزول: سوره حمد در مکه فرود آمد و در ترتیب فعلی قرآن، اولین سوره به شمار می آید.

فضایل: در مورد فضیلت قرائت سوره حمد، از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکایت شده که: «هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او به اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده باشد.(1)»

تذکر: شاید تعبیر دو سوم بخاطر آن است که مباحث عمده قرآن شامل توحید، قیامت و احکام است که در سوره حمد به دو قسمت اول اشاره شده است.

ویژگی: همه سوره های قرآن به عنوان سخن خداست و خطاب آن معمولاً به مردم است، اما آهنگ این سوره از زبان مردم و خطاب به خداست، یعنی قرآن کریم در این سوره شیوه مناجات و سخن گفتن با خدا را، به مردم آموزش داده است.

اهداف: مقاصد و اهداف کلی این سوره عبارت است از:
1. بیان اصول اساسی دین یعنی توحید، نبوت، و معاد که در این سوره مطرح شده است.
2. سوره حمد بیانگر نیاز و عشق و دعاست، اول آن ستایش، وسط آن اخلاص، و پایان آن نیایش است. این سوره تبلور نیایش بی واسطه با خداست، و نوعی آموزش سخن گفتن مستقیم با اوست.

مطالب: در این سوره مهمترین مطالبی که به چشم می خورد عبارتند از:
1. توحید در عبادت و اطاعت. (ایاک نعبد و ایاک نستعین)
2. درخواست راهنمائی به راه راست پیشوایان حق. (اهدنا الصراط المستقیم)
3. توجه به معاد و حاکمیت مطلق خدا در رستاخیز. (مالک یوم الدین)
4. یادآوری اینکه نعمت ها و تربیت ها، همه موجودات از ذات مقدس خدا سرچشمه می گیرد. (ربّ العالمین)
5. تأکید بر مهر، رحمت و رحمانیّت خدا، بخشندگی و بخشایشگری او به عنوان اساس خلقت، تربیت و حاکمیت پروردگار. (الرحمن الرحیم)
6. در این سوره راه مستقیم از راه غضب شدگان و گمراهان جدا شده است. یعنی سه خط اساسی فرا روی انسان تصویر شده است.

پی‌نوشت:
(1) برهان، ج 1، ص 42 و مجمع البیان و نمونه، ذیل سوره حمد.

منبع: سیمای سوره های قرآن (برگرفته از تفسیر قرآن مهر)، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1389 ش.