پرسش :
وظيفه فرزند بعد از وفات پدر و مادر چيست و چه بايد بكند؟
پاسخ :
هر اندازه فردي به انسان نزديك‌تر باشد، مسئوليت انسان نسبت به او بيشتر است. در اين ميان هيچ كس از پدر و مادر به ما نزديگ‌تر نبود و هيچكس به اين اندازه بر ما حق ندارد و پس از خداوند كه از هر چيز به ما نزديك‌تر است، بيشترين وظيفه و مسئوليت و تكليف ما در مقابل پدر و مادر است. شخصي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌پرسد بهترين اعمال چيست؟ حضرت مي‌فرمايند: «نماز در وقت، نيكي با پدر و مادر و جهاد در راه خدا»[1]
البتّه بايد توجّه داشت كه احسان به والدين اختصاص به زمان حيات آنها ندارد، بلكه اگر وفات نمودند نيز جاي احسان باقي است و انسان نسبت به آنها بي‌تكليف و مسئوليت نيست. البتّه تكاليفي كه انسان بعد از پدر و مادر نسبت به آنها دارد و در روايات نيز به آنها اشاره شده، برخي واجب و برخي مستحب مي‌باشد يعني اگر براي انسان مقدور شود انجام دهد ولي به طور كلي مهم‌ترين وظايفي كه فرزند بعد از پدر و مادر برعهده دارد عبارتند از:
الف: انجام تكاليف واجب كه از سوي پدر و مادر قضا شده:
1. انجام تكاليف پدر كه در حال حيات خود به عللي ترك نموده است، بر پسر بزرگ‌تر واجب است.[2]
و همچنين بر فرزندان ديگر و نيز قضاي اعمال واجب مادر در صورتي كه به انجام آن وصيت كرده باشد. اگر پدر و مادر به ديگران بدهكار است، انسان وظيفه دارد كه بدهي و دين آنها را ادا نمايد. در روايتي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ در اين زمينه آمده است: و يقضي عنهما الدين[3] يعني دين آنها را ادا نمايد. بنابراين يكي از وظايف فرزند در قبال پدر و مادر اداي دين و بدهكاري‌هاي آنها است.
2. اداي دين و بدهكاري براساس: انجام اعمال مستحبيمانند انجام اعمالي نظير نماز، روزه، حج و صدقه دادن:
امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند: «چه چيز مانع مي‌شود كه شما نسبت به پدر و مادر نيكي كنيد. زنده باشند يا مرده، در صورت مرگ آنها فرد مي‌تواند از جانب آنها نماز بخواند، صدقه دهد، حج گذارد و روزه بگيرد.[4] نكته‌اي كه در دنبالة اين روايت، امام ـ عليه السّلام ـ به آن اشاره مي‌نمايند اين است كه: انسان وقتي براي پدر و مادرش اعمال مستحبي مانند نماز و روزه به جا آورد و صدقه بدهد، ثواب اين اعمال براي پدر و مادرش مي‌رسد و همچنان مانند همان ثواب براي خود او نيز منظور مي‌شود.[5] علاوه بر آنكه براي انسان ثواب در نظر گرفته مي‌شود، باعث خير و بركت در اموال انسان نيز مي‌گردد. امام صادق ـ عليه السّلام ـ در ذيل يكي از روايات، در ضمن برشمردن آثار ناشي از نيكي به پدر و مادر مي‌فرمايد: «و هرگز در زندگي مبتلا به فقر نخواهيد شد»[6]
2. طلب مغفرت براي والدين يكي ديگر از وظايف مهم فرزند در قبال پدر و مادر بعد از مرگ آنها اين است كه: در حق آنها دعاي خير كند و طلب مغفرت نمايد به ويژه در صورتي كه انسان بداند كه پدر و مادرش در زندگي خود از نظر اعمال، رفتار و انجام عبادات خداي نكرده، نواقصي داشته‌اند، در اين صورت طلب عفو مغفرت بسيار مفيد مي‌تواند باشد. امام سجاد ـ عليه السّلام ـ يكي از دعاهاي مأثور در صحيفة سجاديه توصيف جامعي از موقعيت برجستة والدين، منزلت والاي ايشان و حقوق و تكاليف كه فرزندان نسبت به والدين دارند، بيان نموده‌اند. يكي از نكات ارزشمندي كه از اين دعاي شريف به دست مي‌آيد اين است كه بايد در حق والدين خود دعا كنيم. در فرازي از دعا مي‌خوانيم: خدايا اگر ايشان را پيش از من آمرزيده‌اي، پس ايشان را شفيع من ساز و اگر مرا پيش از ايشان مورد آمرزش قرار دادي پس مرا شفيع ايشان كن تا در پرتو مهرباني تو در سراي كرامت و محل مغفرت و رحمت گرد آييم.»[7] پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز نحوة دعا و طلب مغفرت براي واليدن را به ما آموزش داده است، حضرت در هنگام دعا مي‌فرمودند: «اللهم اغفرلي ولوالدي و للمؤمنين يوم يقوم الحساب» شما پرسشگر گرامي مي‌توانيد هميشه به خصوص بعد از نماز اين دعاي شريف را بخوانيد.
3. بزرگداشت ياد و نام والدين از جمله وظايفي كه انسان در قبال پدر و مادرش دارد و ثواب عظيم نيز بر آن مترتب است اين‌كه ياد و نام پدر و مادرش را زنده نگهدارد راه‌هايي بسياري در اين خصوص وجود دارد از جمله اين‌كه فرزند با رفتار و كردار شايسته باعث دعاي خير مردم براي پدر و مادر خويش شده و وجود خود را صدقة جاريه‌اي براي والدينش قرار دهد و نيز برگزاري مراسم شب هفت، چهلم و سالگرد كه هم ياد و خاطرة آنها زنده مي‌شود و هم ثواب نذورات و صدقات و ختم قرآن به روح آنان واصل مي‌گردد.
4. به نيكي ياد كردن از پدر و مادر انسان وظيفه دارد كه احترام پدر و مادر را حتّي بس از وفات آنها حفظ كند. هميشه از آنها به خوبي ياد كند و هيچگاه سخن ناسزا در مورد پدر و مادرش بعد از وفات آنها نگويد، و همچنان كاري نكند كه ديگران پدر و مادرش را ناسزا بگويد. پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «بزرگترين گناه كبيره آن است كه انسان به والدين خود دشنام دهد. راوي سؤال مي‌كند: چگونه ممكن است كسي والدين خود را دشنام دهد؟ حضرت فرمود: دشنام والدين به اين است كه انسان به ديگران دشنام دهد و آنها متقابلاً والدين او را دشنام گويند.[8]
5. گرامي داشتن و احترام به دوستان پدر و مادر يكي ديگر از وظايف فرزند اين است كه دوستان پدر و مادرش را مورد احترام قرار دهد. دربارة نيكي به پدر و مادر بعد از وفات آنها از رسول خدا سؤال شد حضرت فرمودند: براي آنها نماز بخواند، طلب مغفرت كند، ديون آنها را ادا نمايد و دوستان آنها را مورد احترام قرار دهد و صلة رحم را نسبت به بستگان پدر و مادر حفظ كند.»[9]
آنچه بيان گرديد عمده‌ترين وظايف فرزند نسبت به پدر و مادر بعد از آنها است. كه در روايات به آنها اشاره شده و آثار بسيار مطلوبي در زندگي فرد دارد، براي آشنايي بيشتر به كتاب‌هاي ذيل مراجعه فرماييد: اميد است اين پاسخ مختصر و نيز مطالعه كتاب‌هاي معرفي شده بتواند شما را در انجام وظايف‌تان نسبت به والدين راهنمايي نمايد.
معرفي كتاب:
1. سيد حسين شرف‌الدين، تحليلي اجتماعي از صلة رحم، دفتر تبليغات اسلامي، 1378.
2. سيد علي قپانچي، رسالة الحقوق للامام علي ابن الحسين زين‌العابدين ـ عليه السّلام ـ، بيروت، 1419 هـ . ق، ص 506 ـ 489.
3. محمود ارگاني، ديد و بازديد صله ارحام در اسلام، انتشارات پيام مهدي، 1376.
[1] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 2، حوادث 99.
[2] . در اين خصوص مراجعه شود به توضيح‌المسائل مراجع عظام تقليد، احكام نماز و روزة قضا.
[3] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 2، حديث 96.
[4] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح7.
[5] . همان.
[6] . همان، باب 2، ح 33.
[7] . امام سجاد ـ عليه السّلام ـ ، صحيفة سجاديه، رجوا صدر بلاغي، انتشارات حسينة ارشاد، دعاي 24.
[8] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 7، حديث 6.
[9] . محمد ري‌شهري، ميزان الحكمة، ج 4، ص 3675.
( اندیشه قم )
هر اندازه فردي به انسان نزديك‌تر باشد، مسئوليت انسان نسبت به او بيشتر است. در اين ميان هيچ كس از پدر و مادر به ما نزديگ‌تر نبود و هيچكس به اين اندازه بر ما حق ندارد و پس از خداوند كه از هر چيز به ما نزديك‌تر است، بيشترين وظيفه و مسئوليت و تكليف ما در مقابل پدر و مادر است. شخصي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌پرسد بهترين اعمال چيست؟ حضرت مي‌فرمايند: «نماز در وقت، نيكي با پدر و مادر و جهاد در راه خدا»[1]
البتّه بايد توجّه داشت كه احسان به والدين اختصاص به زمان حيات آنها ندارد، بلكه اگر وفات نمودند نيز جاي احسان باقي است و انسان نسبت به آنها بي‌تكليف و مسئوليت نيست. البتّه تكاليفي كه انسان بعد از پدر و مادر نسبت به آنها دارد و در روايات نيز به آنها اشاره شده، برخي واجب و برخي مستحب مي‌باشد يعني اگر براي انسان مقدور شود انجام دهد ولي به طور كلي مهم‌ترين وظايفي كه فرزند بعد از پدر و مادر برعهده دارد عبارتند از:
الف: انجام تكاليف واجب كه از سوي پدر و مادر قضا شده:
1. انجام تكاليف پدر كه در حال حيات خود به عللي ترك نموده است، بر پسر بزرگ‌تر واجب است.[2]
و همچنين بر فرزندان ديگر و نيز قضاي اعمال واجب مادر در صورتي كه به انجام آن وصيت كرده باشد. اگر پدر و مادر به ديگران بدهكار است، انسان وظيفه دارد كه بدهي و دين آنها را ادا نمايد. در روايتي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ در اين زمينه آمده است: و يقضي عنهما الدين[3] يعني دين آنها را ادا نمايد. بنابراين يكي از وظايف فرزند در قبال پدر و مادر اداي دين و بدهكاري‌هاي آنها است.
2. اداي دين و بدهكاري براساس: انجام اعمال مستحبيمانند انجام اعمالي نظير نماز، روزه، حج و صدقه دادن:
امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند: «چه چيز مانع مي‌شود كه شما نسبت به پدر و مادر نيكي كنيد. زنده باشند يا مرده، در صورت مرگ آنها فرد مي‌تواند از جانب آنها نماز بخواند، صدقه دهد، حج گذارد و روزه بگيرد.[4] نكته‌اي كه در دنبالة اين روايت، امام ـ عليه السّلام ـ به آن اشاره مي‌نمايند اين است كه: انسان وقتي براي پدر و مادرش اعمال مستحبي مانند نماز و روزه به جا آورد و صدقه بدهد، ثواب اين اعمال براي پدر و مادرش مي‌رسد و همچنان مانند همان ثواب براي خود او نيز منظور مي‌شود.[5] علاوه بر آنكه براي انسان ثواب در نظر گرفته مي‌شود، باعث خير و بركت در اموال انسان نيز مي‌گردد. امام صادق ـ عليه السّلام ـ در ذيل يكي از روايات، در ضمن برشمردن آثار ناشي از نيكي به پدر و مادر مي‌فرمايد: «و هرگز در زندگي مبتلا به فقر نخواهيد شد»[6]
2. طلب مغفرت براي والدين يكي ديگر از وظايف مهم فرزند در قبال پدر و مادر بعد از مرگ آنها اين است كه: در حق آنها دعاي خير كند و طلب مغفرت نمايد به ويژه در صورتي كه انسان بداند كه پدر و مادرش در زندگي خود از نظر اعمال، رفتار و انجام عبادات خداي نكرده، نواقصي داشته‌اند، در اين صورت طلب عفو مغفرت بسيار مفيد مي‌تواند باشد. امام سجاد ـ عليه السّلام ـ يكي از دعاهاي مأثور در صحيفة سجاديه توصيف جامعي از موقعيت برجستة والدين، منزلت والاي ايشان و حقوق و تكاليف كه فرزندان نسبت به والدين دارند، بيان نموده‌اند. يكي از نكات ارزشمندي كه از اين دعاي شريف به دست مي‌آيد اين است كه بايد در حق والدين خود دعا كنيم. در فرازي از دعا مي‌خوانيم: خدايا اگر ايشان را پيش از من آمرزيده‌اي، پس ايشان را شفيع من ساز و اگر مرا پيش از ايشان مورد آمرزش قرار دادي پس مرا شفيع ايشان كن تا در پرتو مهرباني تو در سراي كرامت و محل مغفرت و رحمت گرد آييم.»[7] پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز نحوة دعا و طلب مغفرت براي واليدن را به ما آموزش داده است، حضرت در هنگام دعا مي‌فرمودند: «اللهم اغفرلي ولوالدي و للمؤمنين يوم يقوم الحساب» شما پرسشگر گرامي مي‌توانيد هميشه به خصوص بعد از نماز اين دعاي شريف را بخوانيد.
3. بزرگداشت ياد و نام والدين از جمله وظايفي كه انسان در قبال پدر و مادرش دارد و ثواب عظيم نيز بر آن مترتب است اين‌كه ياد و نام پدر و مادرش را زنده نگهدارد راه‌هايي بسياري در اين خصوص وجود دارد از جمله اين‌كه فرزند با رفتار و كردار شايسته باعث دعاي خير مردم براي پدر و مادر خويش شده و وجود خود را صدقة جاريه‌اي براي والدينش قرار دهد و نيز برگزاري مراسم شب هفت، چهلم و سالگرد كه هم ياد و خاطرة آنها زنده مي‌شود و هم ثواب نذورات و صدقات و ختم قرآن به روح آنان واصل مي‌گردد.
4. به نيكي ياد كردن از پدر و مادر انسان وظيفه دارد كه احترام پدر و مادر را حتّي بس از وفات آنها حفظ كند. هميشه از آنها به خوبي ياد كند و هيچگاه سخن ناسزا در مورد پدر و مادرش بعد از وفات آنها نگويد، و همچنان كاري نكند كه ديگران پدر و مادرش را ناسزا بگويد. پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «بزرگترين گناه كبيره آن است كه انسان به والدين خود دشنام دهد. راوي سؤال مي‌كند: چگونه ممكن است كسي والدين خود را دشنام دهد؟ حضرت فرمود: دشنام والدين به اين است كه انسان به ديگران دشنام دهد و آنها متقابلاً والدين او را دشنام گويند.[8]
5. گرامي داشتن و احترام به دوستان پدر و مادر يكي ديگر از وظايف فرزند اين است كه دوستان پدر و مادرش را مورد احترام قرار دهد. دربارة نيكي به پدر و مادر بعد از وفات آنها از رسول خدا سؤال شد حضرت فرمودند: براي آنها نماز بخواند، طلب مغفرت كند، ديون آنها را ادا نمايد و دوستان آنها را مورد احترام قرار دهد و صلة رحم را نسبت به بستگان پدر و مادر حفظ كند.»[9]
آنچه بيان گرديد عمده‌ترين وظايف فرزند نسبت به پدر و مادر بعد از آنها است. كه در روايات به آنها اشاره شده و آثار بسيار مطلوبي در زندگي فرد دارد، براي آشنايي بيشتر به كتاب‌هاي ذيل مراجعه فرماييد: اميد است اين پاسخ مختصر و نيز مطالعه كتاب‌هاي معرفي شده بتواند شما را در انجام وظايف‌تان نسبت به والدين راهنمايي نمايد.
معرفي كتاب:
1. سيد حسين شرف‌الدين، تحليلي اجتماعي از صلة رحم، دفتر تبليغات اسلامي، 1378.
2. سيد علي قپانچي، رسالة الحقوق للامام علي ابن الحسين زين‌العابدين ـ عليه السّلام ـ، بيروت، 1419 هـ . ق، ص 506 ـ 489.
3. محمود ارگاني، ديد و بازديد صله ارحام در اسلام، انتشارات پيام مهدي، 1376.
[1] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 2، حوادث 99.
[2] . در اين خصوص مراجعه شود به توضيح‌المسائل مراجع عظام تقليد، احكام نماز و روزة قضا.
[3] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 2، حديث 96.
[4] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح7.
[5] . همان.
[6] . همان، باب 2، ح 33.
[7] . امام سجاد ـ عليه السّلام ـ ، صحيفة سجاديه، رجوا صدر بلاغي، انتشارات حسينة ارشاد، دعاي 24.
[8] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 74، باب 7، حديث 6.
[9] . محمد ري‌شهري، ميزان الحكمة، ج 4، ص 3675.
( اندیشه قم )
