پرسش :
آيا در ميان خاندان بني‌اميه هيچ مسلماني وجود نداشته است كه همگي مستحق لعن و نفرين شده‌اند؟ افرادي مثل عمر بن عبدالعزيز و معاويه بن يزيد چگونه بوده اند؟
پاسخ :
جواب اجمالي:
اولاً: لعن بني‌اميه تنها در زيارت عاشورا نيست بلكه در قرآن و و احاديث شيعه و سني آمده است.
ثانياً: مراد از بني‌اميه كساني هستند كه با پيامبر و اهل بيت او به مخالفت پرداخته‌اند و اغلب بني‌اميه اينگونه بودند. ولي تعدادي از آنها مثل خالد بن سعيد بن العاص و محمد بن ابي‌حذيفه از بني‌اميه محسوب نمي‌شوند بلكه از پيروان امام علي (ع) و محبيّن آن حضرت بودند.
جواب تفصيلي:
در فقرات زيارت عاشورا اين گونه آمده است «لعن الله بني‌اميه» يعني خدا تمام بني‌اميه را لعنت كند.
اولاً لعن بني‌اميه منحصر به ريارت عاشورا نمي‌باشد تا خدشه‌اي به اصل اين زيارت شريفه وارد شود بلكه احاديث و تاريخ و سيره فريقين مكتب امامت و خلافت نيز آمده است.
ثانياً: علاوه بر اين لعن و مذمت آنها در قرآن كريم نيز آمده است:
1ـ سوره اسراء: « و ما جعلنا الرؤيا التي اريناك الا فتنةً للناس و الشجرة الملعونه في‌القرآن و نخوفهم فما يزيد الا طغياناً كبيراً»[1].
ابتدا نظرات مفسرين اهل سنت را مي‌آوريم آنگاه به نظر مفسرين مكتب امامت مي‌پردازيم:
از مفسران و دانشمندان اهل سنت فخر رازي، آلوسي، سمعاني و قنوجي، بخاري در تفسير اين آيه نقل كرده‌اند كه پيامبر اكرم (ص) در خواب ديد، بني‌اميه مانند بوزينگاه از منبر او بالا مي‌روند و از اين مطلب خيلي ناراحت شد و فرمود: «بني‌اميه شجره ملعونه هستند».[2] از جمله مفسران شيعه كه گفته‌اند: منظور از شجره ملعونه در قرآن بني‌اميه مي‌باشند عبارتند از: شيخ طوسي، طبرسي، صاحب منهج الصادقين، شبّر و علامه طباطبايي.
2ـ سوره ابراهيم، آية 28: «الم تر الي الذين بدّلوا نعمة الله كفراً و احلّوا قومهم دارالبوار» تفسير مجمع البيان در تفسير اين آيه شريفه حديثي را نقل مي‌كند كه در ضمن آن مصداق اين آيه بيان شده است: مردي از حضرت اميرالمؤمنين (ع) درباره اين آيه سؤال كرد حضرت فرمود: «هم الا فجران من قريش بنواميه و بنوالمغيرة»[3]. يعني مراد آيه قرآن دو قبيله‌اند كه فاجرترين قبايل قريش هستند آنها بني‌اميه و بني‌مغيره مي‌باشند.
همچنين روايتي را محدثان اهل سنت از پيامبر نقل كرده‌اند به اين مضمون كه هلاك و نابودي امت من به دست جواناني از قريش خواهد بود كه بخاري و مسلم آن را به بني‌اميه تطبيق كرده‌اند.[4]
اما لعن در زيارت عاشورا: لعن به معني طرد و دور نمودن از رحمت است. و لعن خدا به معني دور ساختن از مقام قرب و تبعيد از جوار رحمت الهي است، واژه لعن در قرآن كريم به صورتهاي مختلف آمده مثل «لعنهم الله بكفرهم» يعني«طردهم و ابعدهم من الرحمة»[5] و در زيارت عاشورا هم به همين معني مي‌باشد«لعن الله بني‌امية قاطبةً» يعني خدا لعنت كند و از رحمت خود بني‌اميه را تماماً دور سازد ظاهر عبارت حتي با قطع نظر از تأكيد و تعميم به لفظ قاطبة عام است و شامل تمام بني‌اميه مي‌شود و قاطبه تعميم آن راتأكيد مي‌كند.پس به مقتضاي آيه شريفه گذشته و اين كلمه اززيارت عاشورا هيچيك از بني‌اميه مؤمن نبوده‌اند.
طرفي يقين داريم كه تعدادي از بني‌اميه از خوبان و مومنان واقعي و پيروان ولايت اهل بيت بوده‌اند مثل: خالد بن سعيد بن العاص[6] و ابوالعاص بن ربيع كه از بيعت با ابي‌بكر سرباز زدند و با اميرالمؤمنين ثابت قدم ماندند.[7]
امامه دختر همين ابوالعاص بعد از رحلت حضرت فاطمه سلام الله عليها به وصيت او به همسري حضرت امير (ع) درآمد و يكي ديگر از بني‌اميه كه از ياران حضرت امير است محمد بن ابي‌حذيفه مي‌باشد كه مادر او دختر ابوسفيان بود ولي او از خواص ياران اميرالمؤمنين مي‌باشد و در راه محبت آن جناب رنجها كشد و سالها در زندان معاويه كه دايي او بود به سربرد و در نهايت او با معاويه همراهي نكرد. پس اكنون در تعاريض بين آيات و متن زيارت عاشورا و روايات با خصوص اين افراد چه بايد كرد؟
در اين مورد بايد گفت: مراد از بني‌اميه آن گروهي هستند كه در جهت غصب خلافت و خاموش كردن نور خدا و انكار ولايت ائمه اطهار هم‌پيمان شده و با شمشير و زبان در بعضي و دشمني اهلبيت همراهي نمودند و از آن جهت كه اغلب قريب به اتفاق بني‌اميه در اين مسير بودند و بسيار كم بودند كساني كه در جهت مخالفت با پيامبر (ص) نباشد و به حكم النادر كالمعدوم آن تعداد ناچيز ناديده گرفته مي‌شدند. در جهت عكس هم اين گونه است در بني‌هاشم اغلب به اتفاق موافق با راه پيامبر(ص)كم بودند كساني همچون ابولهب كه در روش از بني‌هاشم جدا محسوب مي‌شوند و مخالف بودند.
و از آنجا كه اغلب بني‌اميه در تضاد با حق بودند مورد نص واقع شدند نه از آنجهت از اولاد و فرزندان اميه بودند و اين يقيني است كه حتي اگر از بني‌هاشم باشد و در مسير مخالفت با ذات ربوبي قدم بردارد مورد نص الهي قرار مي‌گيرد همانند ابولهب كه سوره مسد در شأن او نازل شده است و اين قانون اختصاص به زمان گذشته ندارد و در تمام زمانها ساري و جاري است. بدين معني كه حتي در اين زمان هم اگر كسي بر عقيده بني‌اميه باشد و مشمول لعن الهي واقع خواهد شد و يا اگر از لحاظ عقيده با اهلبيت همراه باشد از پيروان آنان شمرده خواهد شد. و اين مطلب از فرمايش مولي الموحدين (ع) به خوبي برمي‌آيد كه فرمودند راضي بودن و ناراضي بودن مردم را در سلك يك امت و گروه جمع مي‌كند همان گونه در قبيلة ثمود در جريان كشتن ناقه صالح (ع) قاتل يك نفر بود كه آن اشتر را كرد ولي عذاب الهي بر همة آنان نازل شد چون همه آنان به فعل او راضي بودند.[8] پس ملائك خوب و بد بودن اطاعت و عصيان است نه نژاد و از فلان قوم و قبيله بودن همان گونه كه در قرآن كريم در خطاب به حضرت نوح كه تقاضاي نجات پسر عاصيش را نمود عتاب آمد: «انه ليس من اهلك انه عمل و غير صالح ...» وحضرت رضا (ع) به حسن بن‌جهم فرمودند او واقعاً پسر نوح بود ولكن چون از اطاعت الهي سرباز زد خداوند او را از فرزندي نوح خارج ساخت و همين گونه است كه اگر كسي از ما بني‌هاشم باشد اطاعت خداوند نكند از ما نيست و توچون اطاعت الهي نمودي از ما اهلبيت خواهي بود همانگونه كه در مورد سلمان فارسي خطاب سلمان منا اهلبيت صادر شد.
مؤيد ديگر از قرآن كريم است كه مي‌فرمايد: «انما المؤمنون اخوة».[9] يعني ايمان موجب اخوت مي‌شود و عدم آن موجب قطع اخوت مي‌شود هر چند برادر امام و فرزند امام باشد قضيه برخورد حضرت علي (ع) با برادرشان زيد بن موسي بن جعفر معروف است خدمت آن حضرت رسيد سلام كرد حضرت جواب سلام او را ندادند عرض كرد: من پس پدرتان هستم چرا جواب سلام مرا نمي‌دهيد؟ حضرت پاسخ دادند تا زماني برادر من هستي كه اطاعت الهي داشته باشي و چون عصيان الهي كردي ديگر بين من و تو برادري نخواهد بود.[10]
مؤيد ديگر فردي است از بني‌اميه به نام سعد بن عبد الملك كه از اولاد مروان است و امام باقر (ع) به او لقب سعدالخير دادند بر آنحضرت وارد شد در حالي كه همچون زن فرزند از دست داده گريه ميغكرد حضرت از او علي گريه را جويا شدند پاسخ داد: چگونه گريه نكنم و حال اين كه من از شجره ملعونه هستم حضرت به او فرمودند: تو از بني‌اميه نيستي تو از ما هستي تو مگر قرآن نخواندي و اين آيه شريفه را نشنيدي كه از قول حضرت ابراهيم حكايت مي‌كند كه فرمود «فمن تبعني فانه مني».[11] آن كه از من پيروي كند از من است.[12]
در نتيجه اگر مراد از بني‌اميه يعني آن گروهي كه در جهت غصب خلافت اهلبيت حركت كرده‌اند خروج امثال خالد بن العاص، محمد بن ابي حذيفه و ... خروج تخصصي خواهد بود يعني داخل نبوده‌اند تا گفته شود به چه دليل استثنا شده‌اند و اگر خروج تخصصي را هم نپذيريم آيه شريفه و فقره زيارت عاشورا به اين روايات تخصصي خورده است والدين قبيل در قرآن زياد است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]- آية 60، سورة اسراء.
[2]ـ فخر رازي التفسير، دار احياء التراث العربي، بيروت، ج 7، ص 360، 361، و آلوسي بغدادي، تفسير روح المعاني، دار احياء التراث العربي بيروت، ط 4، 1405 هـ، ج 15، ص 107، سمعاني، تفسير القرآن الكريم، تحقيق ابي‌تميم و ابي‌بلال، دارالوطن رياض، 1418 هـ، ج 3، ص 254، قنوجي بخاري، فتح البيان، مكتبه العصريه، بيروت، ط دوم، 1415 هـ، ج 7، ص 415.
[3]- شيخ طبرسي، مجمع البيان، دارالمعرفه، بيروت، ج 6، 5، ص 483.
[4]ـ صحيح بخاري، بيت الافكار الدوليه، رياض، 1419، ص 1350، كتاب الفتن باب 3 حديث 7058، 3604، 3605، و صحيح مسلم، دارالكتب العلميه، بيروت، ط اول، 1411 هـ، كتاب الفتن باب 18، حديث 2917.
[5]ـ شفاء الصدور، همان، ص 355.
[6]ـ او از جمله دوازده نفري است كه بر ابوبكر اعتراض نمودند هنگامي كه بر منبر پيامبر (ص) قرار گرفت و او اولين نفر آنان بود.
[7]- طبرسي، احتجاج، مؤسسه اعلمي بيروت، تحقيق سيد محمد باقر موسوي خراساني، 1401 هـ، ص 76، 79.
[8]ـ آيت الله مشكيني، قصار الجمل، ج 1، ص 253، باب الرضا بالظلم.
[9]ـ سوره حجرات، آيه 10.
[10]ـ علامه مجلسي، بحار الانوار، طبع بيروت، ج 49، ص 221.
[11]ـ سوره ابراهيم، آيه 36.
[12]ـ مفيد، اختصاص، مؤسسه الاعلمي، بيروت، تحقيق علي‌اكبر غفاري، 1402، ص 85.
جواب اجمالي:
اولاً: لعن بني‌اميه تنها در زيارت عاشورا نيست بلكه در قرآن و و احاديث شيعه و سني آمده است.
ثانياً: مراد از بني‌اميه كساني هستند كه با پيامبر و اهل بيت او به مخالفت پرداخته‌اند و اغلب بني‌اميه اينگونه بودند. ولي تعدادي از آنها مثل خالد بن سعيد بن العاص و محمد بن ابي‌حذيفه از بني‌اميه محسوب نمي‌شوند بلكه از پيروان امام علي (ع) و محبيّن آن حضرت بودند.
جواب تفصيلي:
در فقرات زيارت عاشورا اين گونه آمده است «لعن الله بني‌اميه» يعني خدا تمام بني‌اميه را لعنت كند.
اولاً لعن بني‌اميه منحصر به ريارت عاشورا نمي‌باشد تا خدشه‌اي به اصل اين زيارت شريفه وارد شود بلكه احاديث و تاريخ و سيره فريقين مكتب امامت و خلافت نيز آمده است.
ثانياً: علاوه بر اين لعن و مذمت آنها در قرآن كريم نيز آمده است:
1ـ سوره اسراء: « و ما جعلنا الرؤيا التي اريناك الا فتنةً للناس و الشجرة الملعونه في‌القرآن و نخوفهم فما يزيد الا طغياناً كبيراً»[1].
ابتدا نظرات مفسرين اهل سنت را مي‌آوريم آنگاه به نظر مفسرين مكتب امامت مي‌پردازيم:
از مفسران و دانشمندان اهل سنت فخر رازي، آلوسي، سمعاني و قنوجي، بخاري در تفسير اين آيه نقل كرده‌اند كه پيامبر اكرم (ص) در خواب ديد، بني‌اميه مانند بوزينگاه از منبر او بالا مي‌روند و از اين مطلب خيلي ناراحت شد و فرمود: «بني‌اميه شجره ملعونه هستند».[2] از جمله مفسران شيعه كه گفته‌اند: منظور از شجره ملعونه در قرآن بني‌اميه مي‌باشند عبارتند از: شيخ طوسي، طبرسي، صاحب منهج الصادقين، شبّر و علامه طباطبايي.
2ـ سوره ابراهيم، آية 28: «الم تر الي الذين بدّلوا نعمة الله كفراً و احلّوا قومهم دارالبوار» تفسير مجمع البيان در تفسير اين آيه شريفه حديثي را نقل مي‌كند كه در ضمن آن مصداق اين آيه بيان شده است: مردي از حضرت اميرالمؤمنين (ع) درباره اين آيه سؤال كرد حضرت فرمود: «هم الا فجران من قريش بنواميه و بنوالمغيرة»[3]. يعني مراد آيه قرآن دو قبيله‌اند كه فاجرترين قبايل قريش هستند آنها بني‌اميه و بني‌مغيره مي‌باشند.
همچنين روايتي را محدثان اهل سنت از پيامبر نقل كرده‌اند به اين مضمون كه هلاك و نابودي امت من به دست جواناني از قريش خواهد بود كه بخاري و مسلم آن را به بني‌اميه تطبيق كرده‌اند.[4]
اما لعن در زيارت عاشورا: لعن به معني طرد و دور نمودن از رحمت است. و لعن خدا به معني دور ساختن از مقام قرب و تبعيد از جوار رحمت الهي است، واژه لعن در قرآن كريم به صورتهاي مختلف آمده مثل «لعنهم الله بكفرهم» يعني«طردهم و ابعدهم من الرحمة»[5] و در زيارت عاشورا هم به همين معني مي‌باشد«لعن الله بني‌امية قاطبةً» يعني خدا لعنت كند و از رحمت خود بني‌اميه را تماماً دور سازد ظاهر عبارت حتي با قطع نظر از تأكيد و تعميم به لفظ قاطبة عام است و شامل تمام بني‌اميه مي‌شود و قاطبه تعميم آن راتأكيد مي‌كند.پس به مقتضاي آيه شريفه گذشته و اين كلمه اززيارت عاشورا هيچيك از بني‌اميه مؤمن نبوده‌اند.
طرفي يقين داريم كه تعدادي از بني‌اميه از خوبان و مومنان واقعي و پيروان ولايت اهل بيت بوده‌اند مثل: خالد بن سعيد بن العاص[6] و ابوالعاص بن ربيع كه از بيعت با ابي‌بكر سرباز زدند و با اميرالمؤمنين ثابت قدم ماندند.[7]
امامه دختر همين ابوالعاص بعد از رحلت حضرت فاطمه سلام الله عليها به وصيت او به همسري حضرت امير (ع) درآمد و يكي ديگر از بني‌اميه كه از ياران حضرت امير است محمد بن ابي‌حذيفه مي‌باشد كه مادر او دختر ابوسفيان بود ولي او از خواص ياران اميرالمؤمنين مي‌باشد و در راه محبت آن جناب رنجها كشد و سالها در زندان معاويه كه دايي او بود به سربرد و در نهايت او با معاويه همراهي نكرد. پس اكنون در تعاريض بين آيات و متن زيارت عاشورا و روايات با خصوص اين افراد چه بايد كرد؟
در اين مورد بايد گفت: مراد از بني‌اميه آن گروهي هستند كه در جهت غصب خلافت و خاموش كردن نور خدا و انكار ولايت ائمه اطهار هم‌پيمان شده و با شمشير و زبان در بعضي و دشمني اهلبيت همراهي نمودند و از آن جهت كه اغلب قريب به اتفاق بني‌اميه در اين مسير بودند و بسيار كم بودند كساني كه در جهت مخالفت با پيامبر (ص) نباشد و به حكم النادر كالمعدوم آن تعداد ناچيز ناديده گرفته مي‌شدند. در جهت عكس هم اين گونه است در بني‌هاشم اغلب به اتفاق موافق با راه پيامبر(ص)كم بودند كساني همچون ابولهب كه در روش از بني‌هاشم جدا محسوب مي‌شوند و مخالف بودند.
و از آنجا كه اغلب بني‌اميه در تضاد با حق بودند مورد نص واقع شدند نه از آنجهت از اولاد و فرزندان اميه بودند و اين يقيني است كه حتي اگر از بني‌هاشم باشد و در مسير مخالفت با ذات ربوبي قدم بردارد مورد نص الهي قرار مي‌گيرد همانند ابولهب كه سوره مسد در شأن او نازل شده است و اين قانون اختصاص به زمان گذشته ندارد و در تمام زمانها ساري و جاري است. بدين معني كه حتي در اين زمان هم اگر كسي بر عقيده بني‌اميه باشد و مشمول لعن الهي واقع خواهد شد و يا اگر از لحاظ عقيده با اهلبيت همراه باشد از پيروان آنان شمرده خواهد شد. و اين مطلب از فرمايش مولي الموحدين (ع) به خوبي برمي‌آيد كه فرمودند راضي بودن و ناراضي بودن مردم را در سلك يك امت و گروه جمع مي‌كند همان گونه در قبيلة ثمود در جريان كشتن ناقه صالح (ع) قاتل يك نفر بود كه آن اشتر را كرد ولي عذاب الهي بر همة آنان نازل شد چون همه آنان به فعل او راضي بودند.[8] پس ملائك خوب و بد بودن اطاعت و عصيان است نه نژاد و از فلان قوم و قبيله بودن همان گونه كه در قرآن كريم در خطاب به حضرت نوح كه تقاضاي نجات پسر عاصيش را نمود عتاب آمد: «انه ليس من اهلك انه عمل و غير صالح ...» وحضرت رضا (ع) به حسن بن‌جهم فرمودند او واقعاً پسر نوح بود ولكن چون از اطاعت الهي سرباز زد خداوند او را از فرزندي نوح خارج ساخت و همين گونه است كه اگر كسي از ما بني‌هاشم باشد اطاعت خداوند نكند از ما نيست و توچون اطاعت الهي نمودي از ما اهلبيت خواهي بود همانگونه كه در مورد سلمان فارسي خطاب سلمان منا اهلبيت صادر شد.
مؤيد ديگر از قرآن كريم است كه مي‌فرمايد: «انما المؤمنون اخوة».[9] يعني ايمان موجب اخوت مي‌شود و عدم آن موجب قطع اخوت مي‌شود هر چند برادر امام و فرزند امام باشد قضيه برخورد حضرت علي (ع) با برادرشان زيد بن موسي بن جعفر معروف است خدمت آن حضرت رسيد سلام كرد حضرت جواب سلام او را ندادند عرض كرد: من پس پدرتان هستم چرا جواب سلام مرا نمي‌دهيد؟ حضرت پاسخ دادند تا زماني برادر من هستي كه اطاعت الهي داشته باشي و چون عصيان الهي كردي ديگر بين من و تو برادري نخواهد بود.[10]
مؤيد ديگر فردي است از بني‌اميه به نام سعد بن عبد الملك كه از اولاد مروان است و امام باقر (ع) به او لقب سعدالخير دادند بر آنحضرت وارد شد در حالي كه همچون زن فرزند از دست داده گريه ميغكرد حضرت از او علي گريه را جويا شدند پاسخ داد: چگونه گريه نكنم و حال اين كه من از شجره ملعونه هستم حضرت به او فرمودند: تو از بني‌اميه نيستي تو از ما هستي تو مگر قرآن نخواندي و اين آيه شريفه را نشنيدي كه از قول حضرت ابراهيم حكايت مي‌كند كه فرمود «فمن تبعني فانه مني».[11] آن كه از من پيروي كند از من است.[12]
در نتيجه اگر مراد از بني‌اميه يعني آن گروهي كه در جهت غصب خلافت اهلبيت حركت كرده‌اند خروج امثال خالد بن العاص، محمد بن ابي حذيفه و ... خروج تخصصي خواهد بود يعني داخل نبوده‌اند تا گفته شود به چه دليل استثنا شده‌اند و اگر خروج تخصصي را هم نپذيريم آيه شريفه و فقره زيارت عاشورا به اين روايات تخصصي خورده است والدين قبيل در قرآن زياد است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]- آية 60، سورة اسراء.
[2]ـ فخر رازي التفسير، دار احياء التراث العربي، بيروت، ج 7، ص 360، 361، و آلوسي بغدادي، تفسير روح المعاني، دار احياء التراث العربي بيروت، ط 4، 1405 هـ، ج 15، ص 107، سمعاني، تفسير القرآن الكريم، تحقيق ابي‌تميم و ابي‌بلال، دارالوطن رياض، 1418 هـ، ج 3، ص 254، قنوجي بخاري، فتح البيان، مكتبه العصريه، بيروت، ط دوم، 1415 هـ، ج 7، ص 415.
[3]- شيخ طبرسي، مجمع البيان، دارالمعرفه، بيروت، ج 6، 5، ص 483.
[4]ـ صحيح بخاري، بيت الافكار الدوليه، رياض، 1419، ص 1350، كتاب الفتن باب 3 حديث 7058، 3604، 3605، و صحيح مسلم، دارالكتب العلميه، بيروت، ط اول، 1411 هـ، كتاب الفتن باب 18، حديث 2917.
[5]ـ شفاء الصدور، همان، ص 355.
[6]ـ او از جمله دوازده نفري است كه بر ابوبكر اعتراض نمودند هنگامي كه بر منبر پيامبر (ص) قرار گرفت و او اولين نفر آنان بود.
[7]- طبرسي، احتجاج، مؤسسه اعلمي بيروت، تحقيق سيد محمد باقر موسوي خراساني، 1401 هـ، ص 76، 79.
[8]ـ آيت الله مشكيني، قصار الجمل، ج 1، ص 253، باب الرضا بالظلم.
[9]ـ سوره حجرات، آيه 10.
[10]ـ علامه مجلسي، بحار الانوار، طبع بيروت، ج 49، ص 221.
[11]ـ سوره ابراهيم، آيه 36.
[12]ـ مفيد، اختصاص، مؤسسه الاعلمي، بيروت، تحقيق علي‌اكبر غفاري، 1402، ص 85.
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
