پرسش :
امتيازات مهم و عهدنامه هاي ايران در عصر قاجار به خارجيان را نام ببريد؟
پاسخ :
بيگانگان از جمله انگليسيها و روسها هميشه مترصد فرصت بودند در ايران نفوذ كنند و به مقاصد خود دست يابند و در دوره هاي صفويان و بعد از آن كه آشفتگي هاي داخلي آنها را به داخل مرزهاي ايران مي كشانيد و آنها همواره با عثمانيان از تهديدكنندگان مرزهاي غربي و شمالي ايران بوده اند و دولتهاي ايراني از موضع تدافعي با آنها برخورد مي كردند.[1] مگر در دوره نادر كه نادر با موضع قدرت با آنها برخورد نمود.[2] در اين گيردار اروپائيان و غرب كه به سوي شرق و خاورميانه گسيل شده و متوجه ثروتهاي معدني و موقعيت حساس و استراتژيكي اين منطقه شده بودند و مستعمراتي نيز در شبه قاره هند داشتند به ايران چشم طمع دوخته و زمينه هاي حضور استعماري خود را فراهم نمود.
روابط ايران با اروپائيان بطور رسمي در عهد قاجار از دوره فتحعلي شاه آغاز شد.
اولين معاهده بين ايران و غرب در فين كين اشتاين بين ايران و فرانسه منعقد شد كه يك پيمان تدافعي نظامي بود در مقابل روس و انگليس، يعني ايران در سركوب انگليس در هند به فرانسه ياري كند و فرانسه نيز در سركوب روس و بيرون كردن او از متصرفات ايران به اين كشور ياري كند و گاردان بعنوان سفير دولت فرانسه در ايران براي آموزش نظاميان به ايران گسيل شد.[3]
جنگهاي بين ايران و روس نيز منجر به انعقاد پيمانهاي سنگيني بر عليه ايران شد كه از جمله اين پيمانها، عهدنامه گلستان بود، طي اين قرارداد بسياري از شهرهاي ايران و متصرفات قبلي روسها از طرف ايران به روسها واگذار شد.[4]
بين ايران و عثماني نيز يك معاهده در سال 1163 كه معروف به معاهده دوم ارزروم بود منعقد شد كه براساس آن ايران از سليمانيه و قسمت غربي سرپل ذهاب صرفنظر و عثماني نيز مالكيت ايران را به محمره و جرير فضر و ساحل چپ شط العرب و حق كشتيراني در اين رود را به رسميت شناخت و از زوّار و بازرگانان ايراني نيز از امنيت برخوردار
شدند.[5]
در عهد ناصرالدين شاه امتيازات زيادي از طرف دولت ناصري به بيگانگان اعطا شد بطوري كه عصر او را عصر امتيازات بيگانگان ناميده اند.[6]
بطور كلي امتيازات عهد قاجار را مي توان به دو دسته تقسيم كرد كه دولتهاي استعماري از دولت ايران گرفتند. امتيازات سياسي را بيشتر در لا به لاي عهدنامه هايي كه بين آنها بسته مي شد مي توان دريافت چون در اكثر عهدنامه ها، موازنه سياسي طرفين مدّنظر نبود و آنچه را نظر طرف مقابل تأمين مي شد، براي نمونه تركمنچاي، گلستان پاريس و...
امتيازاتي كه به انگليسي ها داده شد، بطور فهرست وار از اين قرار است.
1. امتياز تأسيس تلگراف در سال 1280 ق.
2. امتياز تأسيس بانك شاهنشاهي در سال 1289 ق.
3. امتياز رويتر كه استفاده ازتمام معادن زيرزميني از جمله نفت و ذغال سنگ (1289 ق) را به مدت 60 سال به يك انگليسي مي داد.
4. امتياز كشتيراني در كارون به كمپاني برادران لنج.
5. امتيازات شيلات 1306 ق به پسر رويتر.
6. امتياز كاوش و حفريات شوش 1301 ق در عصر ناصري به انگليسي ها اعطاء شد.
7. امتياز انحصاري اكتشاف آثار عتيقه در تمام خاك ايران به انگليسي ها داده شد 1315 ق.
8. امتياز رژي كه در سال 1309 ق كه به امتياز تنباكو معرف است كه به مدت 55 سال تمام خريد و فروش تنباكوي ايران به انگليسي ها داده شد كه توسط ميرزاي شيرازي لغو شد.
9. امتيازات نفتي كه ابتدا در 1289 ق به رويترداده شد و در سال 1306 ق با امتيازات ديگري تمديد شد كه به موجب آن حفاري چاههاي نفت در مناطق جنوبي و نفت خيز به عهده شركت انگليسي بود. امتيازي به نام دارسي نيز كه امتياز نفتي بود باز به انگليس اعطا شد كه تا سال 1914 سي حلقه چاه در مسجد سليمان كنده شد و به آبادان از طريق يك لوله منتقل مي شد، اين امتيازات تاسال ملي شدن صنعت نفت برقرار بود كه در كنار آن امتيازات زيادي انگليس از ايران گرفتند.[7]
بعد از انگليسي ها روسها دوم شريك امتيازات ايران بودند و اين امتيازات علاوه بر تحميل معاهدات ننگين بر ايران بود كه به سبب آنها قسمتي از خاك ايران تجزيه شد. اگرچه روسها به اندازه انگليسي ها نتوانستند امتياز از دولت بخشنده ايران بگيرند ولي در قبال هر امتياز آنها اعطايي به انگليسي ها روسها نيز فعاليت نموده تا امتيازي براي خود بگيرند، ناگفته نماند جدائي قسمتهاي مهمي از خاك ايران بزرگترين امتيازي بود كه روسها از ايران گرفتند. علاوه بر اين روسها توانستند در رقابت با انگليسي ها امتيازات ديگري نيز بگيرند از جمله آنها:
1. در سال 1285 ق امتياز انحصاري بهره برداري از شيلات شمال، كه ناصرالدين شاه به آنها اعطا كرد.
2. در سال 1286 ق اجازه احداث سيم تلگراف بين يك تبعه روسي و دولت ايران منعقد شد.
3. تأسيس بانك استقراضي در مقابل بانك شاهنشاهي انگليسي ها، كه در فعاليتهاي اقتصادي و نفوذ اقتصادي روسها به دولت دخيل بود.
4. در سال 1297 تأسيس و تشكيل هسته نظامي بريگارد قزاق توسط روسها كه تمام نيروي نظامي و امنيتي ايران را در اختيار مي گرفت. رؤساي قزاق همه روسي بوده با آزاديخواهان مبارزه مي كردند و در سركوب مردم در مشروطه و... دخالت داشتند از جمله آنها لياخوف روسي بود.
5. در سال 1310 امتياز احداث خط شوسه بين بندانزلي و قزوين به يك شركت روسي داده شد اين قرارداد بمدت 99 سال بود. در عصر مظفرالدين بين قزوين و همدان نيز به آنها داده شد.
6. در حدود سال 1291 امتياز احداث و بهره برداري از خط آهن جلفا تبريز به آنها اعطا شد.
7. در سال 1316 امتياز استخراج معادن قراجه داغ آذربايجان از طرف دولت ايران به شركت روس به مدت70 سال داده شد. كشور فرانسه نيز بي بهره از امتيازات اهدائي شاهان قاجار نبود. آنها نيز در حدود سالهاي 1314-1315 امتياز كاوشهاي علمي براي كشف آثار باستاني را در سراسر خاك ايران براي ابد و به مدت نامحدودي از مظفرالدين شاه گرفتند. مجري اين طرح كنت دمرگان بود كه مصر مشغول تحقيقات علمي بود كه از كهنه كارترين باستانشناسان بود كه به ايران احضار شد و از سال 1317 كار خويش را آغاز كرد. كشيشي به نام شيل كه آشنا با زبانهاي اسلامي بود به همراه امرگان به ايران آمد و آثار بدست آمده در 183 صندوق را با خود به پاريس برد و در سال 1318 در پاريس به نمايش گذاشت كه اكنون در موزه لور پاريس نگهداري مي شود.[8]
بدين ترتيب دولتهاي بيگانه به غارت تمام ذخاير معدني و آثار فرهنگي اين مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف ناپذير تا پايان عصر سياه پهلوي مشغول بودند كه با پيروزي انقلاب اسلامي دستشان كوتاه شد.
براي مطالعه بيشتر به كتاب عصر بي خبري يا تاريخ امتيازات تيموري مراجعه كنيد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . راجر سيبوري، ايران عصر صفوي، ترجمه كامبيز عزيزي، چ هشتم، تهران، نشر مركز، 79، ص 40 و 122.
[2] . رضا شعباني، تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران در دوره هاي افشاريه و زنديه، چ اول، تهران، سمت 77، ص 56.
و عبدالحسين نوائي روابط سياسي ايران در دوره صفوي، چ اول، تهران، سمت 77، ص 258-77.
و عليقي ميرزا، اكسير التواريخ، چ اول، تهران، وسيمن، 1370، ص 28-1.
[3] . علي اصغر شميم، «پيشين» ص 66، و ابراهيم تيموري، عصربيخبري، تهران، چاپ اقبال، 1332، ص 12.
[4] . همان، شميم، ص 101، تاج بخش، ص 24-228.
[5] . همان، ص 112-233، ص 209.
[6] . همان، ص 5-242، ص 9-257، ص 286، ص 93-295، و تاج بخش، «پيشين»، ص 259-287.
[7] . ر.ك: ابراهيم تيموري، از ص 180 الي 236.
[8] . ابراهيم تيموري، «پيشين» از ص 237 الي 364.
بيگانگان از جمله انگليسيها و روسها هميشه مترصد فرصت بودند در ايران نفوذ كنند و به مقاصد خود دست يابند و در دوره هاي صفويان و بعد از آن كه آشفتگي هاي داخلي آنها را به داخل مرزهاي ايران مي كشانيد و آنها همواره با عثمانيان از تهديدكنندگان مرزهاي غربي و شمالي ايران بوده اند و دولتهاي ايراني از موضع تدافعي با آنها برخورد مي كردند.[1] مگر در دوره نادر كه نادر با موضع قدرت با آنها برخورد نمود.[2] در اين گيردار اروپائيان و غرب كه به سوي شرق و خاورميانه گسيل شده و متوجه ثروتهاي معدني و موقعيت حساس و استراتژيكي اين منطقه شده بودند و مستعمراتي نيز در شبه قاره هند داشتند به ايران چشم طمع دوخته و زمينه هاي حضور استعماري خود را فراهم نمود.
روابط ايران با اروپائيان بطور رسمي در عهد قاجار از دوره فتحعلي شاه آغاز شد.
اولين معاهده بين ايران و غرب در فين كين اشتاين بين ايران و فرانسه منعقد شد كه يك پيمان تدافعي نظامي بود در مقابل روس و انگليس، يعني ايران در سركوب انگليس در هند به فرانسه ياري كند و فرانسه نيز در سركوب روس و بيرون كردن او از متصرفات ايران به اين كشور ياري كند و گاردان بعنوان سفير دولت فرانسه در ايران براي آموزش نظاميان به ايران گسيل شد.[3]
جنگهاي بين ايران و روس نيز منجر به انعقاد پيمانهاي سنگيني بر عليه ايران شد كه از جمله اين پيمانها، عهدنامه گلستان بود، طي اين قرارداد بسياري از شهرهاي ايران و متصرفات قبلي روسها از طرف ايران به روسها واگذار شد.[4]
بين ايران و عثماني نيز يك معاهده در سال 1163 كه معروف به معاهده دوم ارزروم بود منعقد شد كه براساس آن ايران از سليمانيه و قسمت غربي سرپل ذهاب صرفنظر و عثماني نيز مالكيت ايران را به محمره و جرير فضر و ساحل چپ شط العرب و حق كشتيراني در اين رود را به رسميت شناخت و از زوّار و بازرگانان ايراني نيز از امنيت برخوردار
شدند.[5]
در عهد ناصرالدين شاه امتيازات زيادي از طرف دولت ناصري به بيگانگان اعطا شد بطوري كه عصر او را عصر امتيازات بيگانگان ناميده اند.[6]
بطور كلي امتيازات عهد قاجار را مي توان به دو دسته تقسيم كرد كه دولتهاي استعماري از دولت ايران گرفتند. امتيازات سياسي را بيشتر در لا به لاي عهدنامه هايي كه بين آنها بسته مي شد مي توان دريافت چون در اكثر عهدنامه ها، موازنه سياسي طرفين مدّنظر نبود و آنچه را نظر طرف مقابل تأمين مي شد، براي نمونه تركمنچاي، گلستان پاريس و...
امتيازاتي كه به انگليسي ها داده شد، بطور فهرست وار از اين قرار است.
1. امتياز تأسيس تلگراف در سال 1280 ق.
2. امتياز تأسيس بانك شاهنشاهي در سال 1289 ق.
3. امتياز رويتر كه استفاده ازتمام معادن زيرزميني از جمله نفت و ذغال سنگ (1289 ق) را به مدت 60 سال به يك انگليسي مي داد.
4. امتياز كشتيراني در كارون به كمپاني برادران لنج.
5. امتيازات شيلات 1306 ق به پسر رويتر.
6. امتياز كاوش و حفريات شوش 1301 ق در عصر ناصري به انگليسي ها اعطاء شد.
7. امتياز انحصاري اكتشاف آثار عتيقه در تمام خاك ايران به انگليسي ها داده شد 1315 ق.
8. امتياز رژي كه در سال 1309 ق كه به امتياز تنباكو معرف است كه به مدت 55 سال تمام خريد و فروش تنباكوي ايران به انگليسي ها داده شد كه توسط ميرزاي شيرازي لغو شد.
9. امتيازات نفتي كه ابتدا در 1289 ق به رويترداده شد و در سال 1306 ق با امتيازات ديگري تمديد شد كه به موجب آن حفاري چاههاي نفت در مناطق جنوبي و نفت خيز به عهده شركت انگليسي بود. امتيازي به نام دارسي نيز كه امتياز نفتي بود باز به انگليس اعطا شد كه تا سال 1914 سي حلقه چاه در مسجد سليمان كنده شد و به آبادان از طريق يك لوله منتقل مي شد، اين امتيازات تاسال ملي شدن صنعت نفت برقرار بود كه در كنار آن امتيازات زيادي انگليس از ايران گرفتند.[7]
بعد از انگليسي ها روسها دوم شريك امتيازات ايران بودند و اين امتيازات علاوه بر تحميل معاهدات ننگين بر ايران بود كه به سبب آنها قسمتي از خاك ايران تجزيه شد. اگرچه روسها به اندازه انگليسي ها نتوانستند امتياز از دولت بخشنده ايران بگيرند ولي در قبال هر امتياز آنها اعطايي به انگليسي ها روسها نيز فعاليت نموده تا امتيازي براي خود بگيرند، ناگفته نماند جدائي قسمتهاي مهمي از خاك ايران بزرگترين امتيازي بود كه روسها از ايران گرفتند. علاوه بر اين روسها توانستند در رقابت با انگليسي ها امتيازات ديگري نيز بگيرند از جمله آنها:
1. در سال 1285 ق امتياز انحصاري بهره برداري از شيلات شمال، كه ناصرالدين شاه به آنها اعطا كرد.
2. در سال 1286 ق اجازه احداث سيم تلگراف بين يك تبعه روسي و دولت ايران منعقد شد.
3. تأسيس بانك استقراضي در مقابل بانك شاهنشاهي انگليسي ها، كه در فعاليتهاي اقتصادي و نفوذ اقتصادي روسها به دولت دخيل بود.
4. در سال 1297 تأسيس و تشكيل هسته نظامي بريگارد قزاق توسط روسها كه تمام نيروي نظامي و امنيتي ايران را در اختيار مي گرفت. رؤساي قزاق همه روسي بوده با آزاديخواهان مبارزه مي كردند و در سركوب مردم در مشروطه و... دخالت داشتند از جمله آنها لياخوف روسي بود.
5. در سال 1310 امتياز احداث خط شوسه بين بندانزلي و قزوين به يك شركت روسي داده شد اين قرارداد بمدت 99 سال بود. در عصر مظفرالدين بين قزوين و همدان نيز به آنها داده شد.
6. در حدود سال 1291 امتياز احداث و بهره برداري از خط آهن جلفا تبريز به آنها اعطا شد.
7. در سال 1316 امتياز استخراج معادن قراجه داغ آذربايجان از طرف دولت ايران به شركت روس به مدت70 سال داده شد. كشور فرانسه نيز بي بهره از امتيازات اهدائي شاهان قاجار نبود. آنها نيز در حدود سالهاي 1314-1315 امتياز كاوشهاي علمي براي كشف آثار باستاني را در سراسر خاك ايران براي ابد و به مدت نامحدودي از مظفرالدين شاه گرفتند. مجري اين طرح كنت دمرگان بود كه مصر مشغول تحقيقات علمي بود كه از كهنه كارترين باستانشناسان بود كه به ايران احضار شد و از سال 1317 كار خويش را آغاز كرد. كشيشي به نام شيل كه آشنا با زبانهاي اسلامي بود به همراه امرگان به ايران آمد و آثار بدست آمده در 183 صندوق را با خود به پاريس برد و در سال 1318 در پاريس به نمايش گذاشت كه اكنون در موزه لور پاريس نگهداري مي شود.[8]
بدين ترتيب دولتهاي بيگانه به غارت تمام ذخاير معدني و آثار فرهنگي اين مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف ناپذير تا پايان عصر سياه پهلوي مشغول بودند كه با پيروزي انقلاب اسلامي دستشان كوتاه شد.
براي مطالعه بيشتر به كتاب عصر بي خبري يا تاريخ امتيازات تيموري مراجعه كنيد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . راجر سيبوري، ايران عصر صفوي، ترجمه كامبيز عزيزي، چ هشتم، تهران، نشر مركز، 79، ص 40 و 122.
[2] . رضا شعباني، تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران در دوره هاي افشاريه و زنديه، چ اول، تهران، سمت 77، ص 56.
و عبدالحسين نوائي روابط سياسي ايران در دوره صفوي، چ اول، تهران، سمت 77، ص 258-77.
و عليقي ميرزا، اكسير التواريخ، چ اول، تهران، وسيمن، 1370، ص 28-1.
[3] . علي اصغر شميم، «پيشين» ص 66، و ابراهيم تيموري، عصربيخبري، تهران، چاپ اقبال، 1332، ص 12.
[4] . همان، شميم، ص 101، تاج بخش، ص 24-228.
[5] . همان، ص 112-233، ص 209.
[6] . همان، ص 5-242، ص 9-257، ص 286، ص 93-295، و تاج بخش، «پيشين»، ص 259-287.
[7] . ر.ك: ابراهيم تيموري، از ص 180 الي 236.
[8] . ابراهيم تيموري، «پيشين» از ص 237 الي 364.
