پرسش :
حدود «آزادي» در قرآن كريم كدام است؟
پاسخ :
جواب اجمالي:
آزادي رهايي از قيد و بندها و سلطة غير است قرآن كريم به رعايت حدود الهي سفارش كرده و تجاوز به حدود الهي را معصيت و مستوجب عذاب و عقاب مي‌داند. هرگونه آزادي كه باعث سلب آزادي ديگران و حتي ضرر و زيان به خويشتن شود آزادي نامشروع است محدودة آزادي‌هاي مجاز، رعايت حدود الهي و قوانين و احكام خداوند است معارف ديني براساس قوانين خلقت و آفرينش حكيمانه هماهنگ و تنظيم شده است و انحراف از آن‌ها در واقع انحراف از مسير و حركت و نظم جهان آفرينش است. يكي از صفات مؤمنان پاسداري و حفاظت از حدود الهي و محدودة آزادي است.
جواب تفصيلي:
پرسشگر محترم با سلام از اين كه با اين مركز ارتباط برقرار نموده و پرسش خود را با ما در ميان گذاشتيد، تشكر مي‌كنيم واژة آزادي رهايي از قيد و بندها و سلطة غير است كه در حقوق انسان از قبيل آزاد انديشي، انتخاب عقيده، اظهارنظر و حق انتخاب نظام اجتماعي دل‌خواه، تجلي پيدا مي‌كند.[1] دربارة آزادي از نظر قرآن، تذكر چند نكته لازم است:
1ـ قوانين الهي يا حد و مرز ميان آزادي مجاز و غير مجاز در قرآن كريم: در برخي از آيات قرآن كريم خداوند بعد از بيان برخي از احكام و مقررات الهي مي‌فرمايد: «... تلك حدود الله ... ؛[2] اين‌ها مرزهاي الهي هستند...» «حدود» جمع «حد» و در اصل به معناي جلوگيري و منع كردن است، و سپس به هر چيزي كه فاصلة ميان دو شيء باشد و آن‌ها را از هم متمايز سازد، گفته مي‌شود، مثل حد خانه، باغ، حد شهر و كشور و...
در قرآن مجيد، به قوانين و احكام الهي از آن جهت «حد» و «مرز» گفته مي‌شود كه مرز ميان آزادي مجاز و مفيد و طبيعي، با آزادي غير مجاز و ممنوع مي‌باشد كه عبور و تجاوز از آن قوانين ممنوع است و تجاوز از حريم آن گناه و جرم شناخته مي‌شود و به همين دليل در آية مذكور «سورة نساء، آية 13) احترام و رعايت آن حدود و مرزها و نيز عمل به آن قوانين را اطاعت از خدا و پيامبر و موجب رسيدن به بهشت مي‌داند و تجاوز از آن حد و مرز، معصيت خواهد بود.
2ـ تشخيص آزادي‌هاي مشروع و عوامل حفظ آن‌ها:
اصولا تمام قوانين و احكام الهي داراي يك نوع حد و مرز هستند كه براي حفظ و بقاي آزادي‌هاي صحيح و مشروع و شناخت آن قوانين لازم است و باعث تشخيص و شناخت آزادي صحيح از ناصحيح خواهد بود؛ زيرا اگر آن احكام و حدود الهي مورد تجاوز قرار بگيرد، در واقع آزادي خود و ديگران هر دو، مورد تعرض و تجاوز قرار گرفته است و موجب ظلم خواهد شد و بديهي است كه هر عمل و حركتي زماني به عنوان آزادي صحيح و مشروع مطرح است كه باعث ضرر و زيان به آزادي ديگران نشود مثلاً: تجاوز به قوانين اخلاقي و پيروي از هواهاي نفساني كه گاهي با نام آزادي همراه است، بي‌ترديد عامل اسارت روحي و باطني انسان متجاوز خواهد شد. و اين اسارت زمينة اسارت‌هاي روحي و باطني ديگران را نيز به دنبال دارد.
بنابراين، حدود آزادي همان قوانين و احكام الهي مي‌باشند كه تجاوز از آن و قدم گذاشتن در مناطق ممنوع عملي ناپسند است و موجب ظلم در حق ديگران و خودش مي‌شود، چنان كه خداوند متعال از «حدود الله» به عنوان حريم ياد كرده و انسان را از تجاوز به اين حدود و حريم، نهي كرده است.[3]
3ـ محدودة آزادي‌هاي مجاز و غيرمجاز:
قوانين و احكام الهي كه به عنوان حدود الهي و مرز ميان ممنوع و مجاز مي‌باشد، بي‌ترديد بخش‌هاي مجاز آن محدوده و منطقة وسيع آزادي، رشد و تكامل انسان است كه در اصل آفرينش انسان براساس حكمت الهي براي او در نظر گرفته شده است و انسان براساس آن آزادي خلق شده و سپس در قوانين تشريعي دين همان آزادي براي او تشريع شده است كه در حقيقت اين آزادي حق طبيعي و فطري؛ بلكه حق الهي براي انسان شناخته مي‌شود و هيچ كس و هيچ قدرتي و حتي خودش حق محدود كردن آن را ندارند و به همين خاطر هرگونه محدوديت در اين آزادي ظلم در حق خويشتن يا ديگران مي‌باشد و تجاوز و تعدي به حريم آزادي است. برخي از اصحاب پيامبر اكرم r به خاطر رسيدن به ابعاد معنوي معاد و قيامت، بعضي از امور مباح را كه در زندگي دنيا موجب سعادت بود ـ ترك كرده بودند، كه خداوند متعال آن‌ها را از اين كار نهي فرموده است.[4]
بنابراين، آزادي كه سلب آزادي ديگران را به دنبال داشته باشد، يك نوع لجام گسيختگي و قانون شكني و تجاوز به حدود الهي است. افراد آگاه و هوشيار كه به اصول تقوا و پرهيزگاري پاي‌بندند، محرمات را ترك كرده و از حدود الهي تجاوز نمي‌كنند و حتي به مرز گناه نيز نزديك نمي‌شوند.[5]
4ـ ترسيم حدود آزادي در قوانين تشريع و تكوين:
اصولا از ديدگاه توحيدي و آفرينش حكيمانه الهي، قوانين ديني و تشريعي مكمل قوانين تكويني و خلقت و آفرينش است و در حقيقت معارف ديني براساس قوانين خلقت و آفرينش حكيمانة خداوند هماهنگ و تنظيم شده است، به همين خاطر انحراف انسان از قوانين و احكام دين، در واقع انحراف از مسير و حركت و نظم جهان آفرينش مي‌باشد و آزادي به معناي تجاوز از مرز قوانين الهي، نوعي تجاوز و ظلم و ناديده گرفتن حكمت توحيدي در نظام آفرينش مي‌باشد كه خداوند متعال مي‌فرمايد: «و اين است حدود خدا و كافران (كساني كه به مخالفت برخيزند) را عذابي پر درد خواهد بود.»[6]
5ـ حافظان قوانين الهي، پاسداران آزاديند:
از آن جا كه قوانين و احكام الهي را حدود الهي مي‌گويند، عبور و تجاوز به آن‌ها مجاز نيست؛ بلكه احترام و حراست از آن‌ها لازم است و آزادي كه اين حريم را خدشه‌دار كند نامشروع مي‌باشد. خداوند متعال يكي از صفات مؤمنان را «پاسداران و حافظان حدود الهي» معرفي مي‌كند.[7]
براي آگاهي بيشتر به كتاب‌هاي زير رجوع كنيد:
1ـ ناصر مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، (تهران: دارالكتب الاسلاميه، ج 12، 1371)، همان ج 9، ص 262.
2ـ سيد محمد حسين طباطبايي، مجموعة رسائل (قم؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامي)، ص 346 - 350.
3ـ جعفر سبحاني، مباني حكومت اسلامي، ترجمه: داود الهامي، (قم، مؤسسة علمي و فرهنگي سيد الشهداء u )، ص 450 - 423.
4ـ سيد محمد حسين طباطبايي، فرازهايي از اسلام، (تهران، نشر جهان آرا)، ص 44 ـ 39.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - ر. ك: شهيد مرتضي مطهري، گفتار هاي معنوي، (قم؛ انتشارات صدرا)، ص 14.
[2] - سورة نساء آية 13.
[3] - ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، نمونة (تهران، دارالكتب الاسلاميه)، ج 2، ص 121 ـ 120 ج 3، ص 300 - 352. شهيد مرتضي مطهري، همان.
[4] - سورة مائده، 87.
[5] - ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، همان، ج 5، ص 60 - 67.
[6] - مجادله، 4؛ ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، همان، ج 23، ص 416.
[7] - سورة توبه، آية 112، ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، همان، ج 8، ص 153.
جواب اجمالي:
آزادي رهايي از قيد و بندها و سلطة غير است قرآن كريم به رعايت حدود الهي سفارش كرده و تجاوز به حدود الهي را معصيت و مستوجب عذاب و عقاب مي‌داند. هرگونه آزادي كه باعث سلب آزادي ديگران و حتي ضرر و زيان به خويشتن شود آزادي نامشروع است محدودة آزادي‌هاي مجاز، رعايت حدود الهي و قوانين و احكام خداوند است معارف ديني براساس قوانين خلقت و آفرينش حكيمانه هماهنگ و تنظيم شده است و انحراف از آن‌ها در واقع انحراف از مسير و حركت و نظم جهان آفرينش است. يكي از صفات مؤمنان پاسداري و حفاظت از حدود الهي و محدودة آزادي است.
جواب تفصيلي:
پرسشگر محترم با سلام از اين كه با اين مركز ارتباط برقرار نموده و پرسش خود را با ما در ميان گذاشتيد، تشكر مي‌كنيم واژة آزادي رهايي از قيد و بندها و سلطة غير است كه در حقوق انسان از قبيل آزاد انديشي، انتخاب عقيده، اظهارنظر و حق انتخاب نظام اجتماعي دل‌خواه، تجلي پيدا مي‌كند.[1] دربارة آزادي از نظر قرآن، تذكر چند نكته لازم است:
1ـ قوانين الهي يا حد و مرز ميان آزادي مجاز و غير مجاز در قرآن كريم: در برخي از آيات قرآن كريم خداوند بعد از بيان برخي از احكام و مقررات الهي مي‌فرمايد: «... تلك حدود الله ... ؛[2] اين‌ها مرزهاي الهي هستند...» «حدود» جمع «حد» و در اصل به معناي جلوگيري و منع كردن است، و سپس به هر چيزي كه فاصلة ميان دو شيء باشد و آن‌ها را از هم متمايز سازد، گفته مي‌شود، مثل حد خانه، باغ، حد شهر و كشور و...
در قرآن مجيد، به قوانين و احكام الهي از آن جهت «حد» و «مرز» گفته مي‌شود كه مرز ميان آزادي مجاز و مفيد و طبيعي، با آزادي غير مجاز و ممنوع مي‌باشد كه عبور و تجاوز از آن قوانين ممنوع است و تجاوز از حريم آن گناه و جرم شناخته مي‌شود و به همين دليل در آية مذكور «سورة نساء، آية 13) احترام و رعايت آن حدود و مرزها و نيز عمل به آن قوانين را اطاعت از خدا و پيامبر و موجب رسيدن به بهشت مي‌داند و تجاوز از آن حد و مرز، معصيت خواهد بود.
2ـ تشخيص آزادي‌هاي مشروع و عوامل حفظ آن‌ها:
اصولا تمام قوانين و احكام الهي داراي يك نوع حد و مرز هستند كه براي حفظ و بقاي آزادي‌هاي صحيح و مشروع و شناخت آن قوانين لازم است و باعث تشخيص و شناخت آزادي صحيح از ناصحيح خواهد بود؛ زيرا اگر آن احكام و حدود الهي مورد تجاوز قرار بگيرد، در واقع آزادي خود و ديگران هر دو، مورد تعرض و تجاوز قرار گرفته است و موجب ظلم خواهد شد و بديهي است كه هر عمل و حركتي زماني به عنوان آزادي صحيح و مشروع مطرح است كه باعث ضرر و زيان به آزادي ديگران نشود مثلاً: تجاوز به قوانين اخلاقي و پيروي از هواهاي نفساني كه گاهي با نام آزادي همراه است، بي‌ترديد عامل اسارت روحي و باطني انسان متجاوز خواهد شد. و اين اسارت زمينة اسارت‌هاي روحي و باطني ديگران را نيز به دنبال دارد.
بنابراين، حدود آزادي همان قوانين و احكام الهي مي‌باشند كه تجاوز از آن و قدم گذاشتن در مناطق ممنوع عملي ناپسند است و موجب ظلم در حق ديگران و خودش مي‌شود، چنان كه خداوند متعال از «حدود الله» به عنوان حريم ياد كرده و انسان را از تجاوز به اين حدود و حريم، نهي كرده است.[3]
3ـ محدودة آزادي‌هاي مجاز و غيرمجاز:
قوانين و احكام الهي كه به عنوان حدود الهي و مرز ميان ممنوع و مجاز مي‌باشد، بي‌ترديد بخش‌هاي مجاز آن محدوده و منطقة وسيع آزادي، رشد و تكامل انسان است كه در اصل آفرينش انسان براساس حكمت الهي براي او در نظر گرفته شده است و انسان براساس آن آزادي خلق شده و سپس در قوانين تشريعي دين همان آزادي براي او تشريع شده است كه در حقيقت اين آزادي حق طبيعي و فطري؛ بلكه حق الهي براي انسان شناخته مي‌شود و هيچ كس و هيچ قدرتي و حتي خودش حق محدود كردن آن را ندارند و به همين خاطر هرگونه محدوديت در اين آزادي ظلم در حق خويشتن يا ديگران مي‌باشد و تجاوز و تعدي به حريم آزادي است. برخي از اصحاب پيامبر اكرم r به خاطر رسيدن به ابعاد معنوي معاد و قيامت، بعضي از امور مباح را كه در زندگي دنيا موجب سعادت بود ـ ترك كرده بودند، كه خداوند متعال آن‌ها را از اين كار نهي فرموده است.[4]
بنابراين، آزادي كه سلب آزادي ديگران را به دنبال داشته باشد، يك نوع لجام گسيختگي و قانون شكني و تجاوز به حدود الهي است. افراد آگاه و هوشيار كه به اصول تقوا و پرهيزگاري پاي‌بندند، محرمات را ترك كرده و از حدود الهي تجاوز نمي‌كنند و حتي به مرز گناه نيز نزديك نمي‌شوند.[5]
4ـ ترسيم حدود آزادي در قوانين تشريع و تكوين:
اصولا از ديدگاه توحيدي و آفرينش حكيمانه الهي، قوانين ديني و تشريعي مكمل قوانين تكويني و خلقت و آفرينش است و در حقيقت معارف ديني براساس قوانين خلقت و آفرينش حكيمانة خداوند هماهنگ و تنظيم شده است، به همين خاطر انحراف انسان از قوانين و احكام دين، در واقع انحراف از مسير و حركت و نظم جهان آفرينش مي‌باشد و آزادي به معناي تجاوز از مرز قوانين الهي، نوعي تجاوز و ظلم و ناديده گرفتن حكمت توحيدي در نظام آفرينش مي‌باشد كه خداوند متعال مي‌فرمايد: «و اين است حدود خدا و كافران (كساني كه به مخالفت برخيزند) را عذابي پر درد خواهد بود.»[6]
5ـ حافظان قوانين الهي، پاسداران آزاديند:
از آن جا كه قوانين و احكام الهي را حدود الهي مي‌گويند، عبور و تجاوز به آن‌ها مجاز نيست؛ بلكه احترام و حراست از آن‌ها لازم است و آزادي كه اين حريم را خدشه‌دار كند نامشروع مي‌باشد. خداوند متعال يكي از صفات مؤمنان را «پاسداران و حافظان حدود الهي» معرفي مي‌كند.[7]
براي آگاهي بيشتر به كتاب‌هاي زير رجوع كنيد:
1ـ ناصر مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، (تهران: دارالكتب الاسلاميه، ج 12، 1371)، همان ج 9، ص 262.
2ـ سيد محمد حسين طباطبايي، مجموعة رسائل (قم؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامي)، ص 346 - 350.
3ـ جعفر سبحاني، مباني حكومت اسلامي، ترجمه: داود الهامي، (قم، مؤسسة علمي و فرهنگي سيد الشهداء u )، ص 450 - 423.
4ـ سيد محمد حسين طباطبايي، فرازهايي از اسلام، (تهران، نشر جهان آرا)، ص 44 ـ 39.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - ر. ك: شهيد مرتضي مطهري، گفتار هاي معنوي، (قم؛ انتشارات صدرا)، ص 14.
[2] - سورة نساء آية 13.
[3] - ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، نمونة (تهران، دارالكتب الاسلاميه)، ج 2، ص 121 ـ 120 ج 3، ص 300 - 352. شهيد مرتضي مطهري، همان.
[4] - سورة مائده، 87.
[5] - ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، همان، ج 5، ص 60 - 67.
[6] - مجادله، 4؛ ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، همان، ج 23، ص 416.
[7] - سورة توبه، آية 112، ر. ك: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، همان، ج 8، ص 153.
