پرسش :
با توجه به غم زایی لباس سیاه و کراهت آن، چرا این لباس در مراسم عزاداری توصیه شده است ؟
پاسخ :
ابتدا باید دید پوشیدن لباس سیاه در هر حال موجب غم و اندوه می شود.
یافتههاى روانشناسی می‌گوید رنگ سیاه، زمانی مفهوم نیستى، پوچى و پایان یافتن را تداعى مىکند و غم زایی دارد که به عنوان انتخاب اوّل و یا یکى از سه انتخاب اوّل باشد؛ یعنى، در تمام حالات، اولین رنگ انتخاب شده و یا یکى از سه رنگ انتخابى اوّل باشد. پوشیدن لباس تیره و استفاده از رنگ سیاه - حتى در غیر پوشش - همیشه نامناسب نیست و به معناى رسیدن به پایان زندگى و تسلیم شدن نیست و تأثیر منفى و تخریب روانى در پى ندارد. پوشیدن لباس سیاه در عزا دارىها و براى شخص مصیبت زدهاى که احساس غمگینى مىکند، تسکین است و او را در اضطراب ناشى از فقدان شخص محبوب، به سمت آرامش دعوت مىکند، افزون بر این موجب همسو ساختن احساسات درونى با فضاى بیرون و باعث آرامش مىگردد.
پس از دیدگاه علمى، رنگ سیاه تأثیرى منفى و نامناسب بر روان و روح آدمى ندارد و در مصایب، کاهش دهنده آلام مىباشد و این گونه نیست که علم آن را کاملا و در هر حال طرد کند.حال باید دید آیا اسلام براى همیشه و در تمام حالات رنگ سیاه را توصیه مىکند و به تعبیر روان شناختى، براى اولین انتخابها یا سه انتخاب اوّل رنگ سیاه را بر مى‌گزیند و مسلمانان را به این انتخاب دعوت مىنماید؟
نگاه آغازین اسلام به رنگ سیاه، یک نگاه منفى است و هرگز آن را در حالات عادى و زمینههاى روزمره زندگى، به عنوان یک رنگ برتر برنمىگزیند، حتی آن را رنگ شیطان و فرعون و نماد طغیانگرى، ستم و تاریکی معرفى مىکند و مىفرماید: «لباس سیاه نپوشید که لباس فرعون است»(1)
رنگ برگزیده و انتخاب اوّل اسلام، رنگ سفید است که امام باقر(ع) مىفرماید: «هیچ لباسى بهتر از لباس سفید نیست».(2)
.بعد از رنگ سفید، رنگهاى زرد و سبز از طرف اولیاى دین توصیه شده اسلام است. از نظر اسلام، رنگ زندگى، حیات، حرکت و تلاش رنگ سفید است و آرامش بعد از تلاش و کوشش در رنگ سیاه (شب) مىباشد. پیامبر(ص) فرمود: "ألبسوا من ثیابکم البیاض فأنّها من خیر ثیابکم و کفّنوا فیها موتاکم؛(3) لباس سفید بپوشید زیرا آن بهترین لباس است و مرده هایتان را در لباس سفید کفن کنید".
باز فرمود: «أحسن مازرتم الله عزّ و جلّ به فی قبورکم و مساجدکم البیاض؛ از بهترین لباس‌ها برای ملاقات با خدا در نماز و قبر، لباس سفید است».(4)
استفاده از لباس سیاه ، در حال نماز مکروه است ، ولی در عزاداری استثنا شده است .(5)
رنگ سیاه در مکتب اهل بیت(ع)، فقط در مصایب و سوگوارىها مورد استفاده قرار گرفته است؛ یعنى، یک انتخاب نادر و استثنایى بوده است و نه انتخابى همیشگى. درنگاه ابتدایى رنگ سیاه، یک رنگ مکروه و ناپسند تلقى مىشود.
رنگ سیاه در آخرین انتخاب قرار مىگیرد؛ آن هم از این جهت که به واسطه تأثیر روانى آن، موجب سکوت و سکون و آرامش گشته، شخص مضطرب را از مصیبت و حزن به آرامش روانى مىرساند و یاحداقل در این زمینه بسیار تأثیر دارد.
اما در توجیه سیاه پوشی در مراسم عزاداری باید اموری را یادآور شویم:
اوّلاً، سیاهپوشى سنت منطقى بشر در طول تاریخ بوده و در ایران باستان، یونان و اعراب رواج داشته است.
شواهد تاریخى و ادبى نشان مىدهد رنگ سیاه از دیر باز در میان بسیارى از ملل و اقوام نشان عزا و اندوه بوده است. این امر به ایران یا دوران اسلام اختصاص ندارد و اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و یونانیان باستان در عزا جامه سیاه یا کبود مىپوشیدند.(6)
دوم، سیاهپوشى بر مصائب اهل بیت(ع) تداوم سیره انسانى است.
گزارشهاى مستند تاریخى حکایتگر این حقیقت است که پیامبر و ائمه اطهار(ع) بر این سنت منطقى و رسم طبیعى مُهر تأیید گذاشته، در عزاى عزیزانشان سیاه پوشیدهاند. به روایت ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه، امام حسن(ع) در سوگ امیرمؤمنان على(ع) جامه سیاه پوشید و با همین جامه براى مردم خطبه خواند.(7)
براساس حدیثى که اکثر محدثان نقل کردهاند، زنان بنى هاشم در سوگ اباعبدالله الحسین(ع) جامه سیاه پوشیدند(8).
از این حدیث شریف ـ که مورد اعتماد و حجّت بوده و شخصیّت‌هایی از مشاهیر و ثقات اهل بیت آن را روایت نمودهاند ـ استفاده میشود:
1ـ پوشیدن لباس سیاه در ماتم و عزا از صدر اسلام مرسوم بوده، بانوان بنی‌هاشم در ماتم حضرت سیّد الشّهدا(ع) لباس سیاه پوشیدند.
2ـ تشویق و ترغیب امام(ع) از این عمل، دلیل بر رجحان و مطلوبیت آن است؛ و فهمیده میشود که ادامه آن جهت فراموش نشدن این واقعة بسیار بزرگ تاریخی و بزرگداشت قیام سیّد الشّهدا مستحب است.
مرحوم کلینى نقل مىکند که سلیمان بن راشد از پدرش نقل کرد: امام سجاد(ع) را دیدم که جبّهاى جلو باز و سیاه رنگ و طیلسانى کبود رنگ پوشیده بود.(9)
برخی نوشته اند که دختر "ام سلمه" و زنان انصار در عزای "حمزه" و شهیدان اُحد لباس سیاه پوشیدند و "اسما بنت عمیس" نیز در عزای "جعفر طیار" سیاه پوشید.(10)
ابونعیم اصفهانی روایت می کند: زمانی که خبر شهادت امام حسین(ع) به ام سلمه رسید، در مسجد پیامبر(ص) خیمه سیاه برپا کرد و خود جامة سیاه پوشید.(11)
پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران او، زنان بنی هاشم و طایفة قریش برای امام حسین(ع) لباس سیاه پوشیدند.(12)
پوشیدن لباس سیاه توسط امام دلیل بر جواز آن در هنگام عزاداری است؛ زیرا در اندیشه شیعیان گفتار و رفتار ائمه(ع) حجت و دلیل بر مشروعیت هر کاری است
چرا لباس و پوشش سیاه؟
رنگ سیاه، از جهات گوناگون، آثار و خواص مختلف دارد و به اعتبار هر یک، در مورد یا مواردى خاص، به کار مىرود.
یکى از خواص و آثار رنگ سیاه، آن است که به صورت طبیعى، حزن آور و دلگیر و مناسب عزا و ماتم است. از همین رو، بسیارى از مردم جهان از این رنگ براى اظهار اندوه در مرگ دوستان و عزیزان خود استفاده می‌کنند. البته انتخاب رنگ سیاه در ایام سوگوارى، علاوه بر نکته فوق، علتى منطقى - عاطفى نیز دارد. آنکه در ماتم عزیزان خویش جامه سیاه مىپوشد و در و دیوار را سیاهپوش مىکند، بااین عمل مىخواهد بگوید و بفهماند: عزیز از دست رفته، مایه روشنى چشم و فروغ دیدگانم بود و دفن پیکرش در دل خاک به سان افول ماه و خورشید در چاه مغرب، پهنه حیات و زندگى را در چشمم تیره و تار ساخته و زمین و زمان را در سیاهى و ظلمت فرو برده است.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
1- بحارالانوار، ج 83، ص 248.
2- همان، ج 78، ص 330.
3- محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ح 18061.
4- همان، ح 18062.
5- محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص 572، منشورات مؤسسة العلمی للمطبوعات؛ آیت ا... محمد فاضل لنکرانی ، جامع المسائل، ج1، ص621، 2170
سؤال 2170.
6- تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، آداممتز، ترجمه علىرضا ذکاوتى قراگزلو، ج2،ص127؛ سیاهپوشى در سوگ ائمه نور، 53-93.
7- ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 16، ص 22
8- بحارالانوار، ج 45، ص 188؛ وسائل الشیعه، ج 2، ص 890.
9- وسائل الشیعه، ج 3، ص 361.
10- حسین رجبی، پاسخ به شبهات عزاداری، ص 104.
11- همان، ص 103.
12-همان، ص 105.
13- شورى (42) آیه 23؛ هود (11) آیه 29.
14- بحارالانوار، ج 44، ص 287
15- طوسى، امالى، ص 305.
ابتدا باید دید پوشیدن لباس سیاه در هر حال موجب غم و اندوه می شود.
یافتههاى روانشناسی می‌گوید رنگ سیاه، زمانی مفهوم نیستى، پوچى و پایان یافتن را تداعى مىکند و غم زایی دارد که به عنوان انتخاب اوّل و یا یکى از سه انتخاب اوّل باشد؛ یعنى، در تمام حالات، اولین رنگ انتخاب شده و یا یکى از سه رنگ انتخابى اوّل باشد. پوشیدن لباس تیره و استفاده از رنگ سیاه - حتى در غیر پوشش - همیشه نامناسب نیست و به معناى رسیدن به پایان زندگى و تسلیم شدن نیست و تأثیر منفى و تخریب روانى در پى ندارد. پوشیدن لباس سیاه در عزا دارىها و براى شخص مصیبت زدهاى که احساس غمگینى مىکند، تسکین است و او را در اضطراب ناشى از فقدان شخص محبوب، به سمت آرامش دعوت مىکند، افزون بر این موجب همسو ساختن احساسات درونى با فضاى بیرون و باعث آرامش مىگردد.
پس از دیدگاه علمى، رنگ سیاه تأثیرى منفى و نامناسب بر روان و روح آدمى ندارد و در مصایب، کاهش دهنده آلام مىباشد و این گونه نیست که علم آن را کاملا و در هر حال طرد کند.حال باید دید آیا اسلام براى همیشه و در تمام حالات رنگ سیاه را توصیه مىکند و به تعبیر روان شناختى، براى اولین انتخابها یا سه انتخاب اوّل رنگ سیاه را بر مى‌گزیند و مسلمانان را به این انتخاب دعوت مىنماید؟
نگاه آغازین اسلام به رنگ سیاه، یک نگاه منفى است و هرگز آن را در حالات عادى و زمینههاى روزمره زندگى، به عنوان یک رنگ برتر برنمىگزیند، حتی آن را رنگ شیطان و فرعون و نماد طغیانگرى، ستم و تاریکی معرفى مىکند و مىفرماید: «لباس سیاه نپوشید که لباس فرعون است»(1)
رنگ برگزیده و انتخاب اوّل اسلام، رنگ سفید است که امام باقر(ع) مىفرماید: «هیچ لباسى بهتر از لباس سفید نیست».(2)
.بعد از رنگ سفید، رنگهاى زرد و سبز از طرف اولیاى دین توصیه شده اسلام است. از نظر اسلام، رنگ زندگى، حیات، حرکت و تلاش رنگ سفید است و آرامش بعد از تلاش و کوشش در رنگ سیاه (شب) مىباشد. پیامبر(ص) فرمود: "ألبسوا من ثیابکم البیاض فأنّها من خیر ثیابکم و کفّنوا فیها موتاکم؛(3) لباس سفید بپوشید زیرا آن بهترین لباس است و مرده هایتان را در لباس سفید کفن کنید".
باز فرمود: «أحسن مازرتم الله عزّ و جلّ به فی قبورکم و مساجدکم البیاض؛ از بهترین لباس‌ها برای ملاقات با خدا در نماز و قبر، لباس سفید است».(4)
استفاده از لباس سیاه ، در حال نماز مکروه است ، ولی در عزاداری استثنا شده است .(5)
رنگ سیاه در مکتب اهل بیت(ع)، فقط در مصایب و سوگوارىها مورد استفاده قرار گرفته است؛ یعنى، یک انتخاب نادر و استثنایى بوده است و نه انتخابى همیشگى. درنگاه ابتدایى رنگ سیاه، یک رنگ مکروه و ناپسند تلقى مىشود.
رنگ سیاه در آخرین انتخاب قرار مىگیرد؛ آن هم از این جهت که به واسطه تأثیر روانى آن، موجب سکوت و سکون و آرامش گشته، شخص مضطرب را از مصیبت و حزن به آرامش روانى مىرساند و یاحداقل در این زمینه بسیار تأثیر دارد.
اما در توجیه سیاه پوشی در مراسم عزاداری باید اموری را یادآور شویم:
اوّلاً، سیاهپوشى سنت منطقى بشر در طول تاریخ بوده و در ایران باستان، یونان و اعراب رواج داشته است.
شواهد تاریخى و ادبى نشان مىدهد رنگ سیاه از دیر باز در میان بسیارى از ملل و اقوام نشان عزا و اندوه بوده است. این امر به ایران یا دوران اسلام اختصاص ندارد و اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و یونانیان باستان در عزا جامه سیاه یا کبود مىپوشیدند.(6)
دوم، سیاهپوشى بر مصائب اهل بیت(ع) تداوم سیره انسانى است.
گزارشهاى مستند تاریخى حکایتگر این حقیقت است که پیامبر و ائمه اطهار(ع) بر این سنت منطقى و رسم طبیعى مُهر تأیید گذاشته، در عزاى عزیزانشان سیاه پوشیدهاند. به روایت ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه، امام حسن(ع) در سوگ امیرمؤمنان على(ع) جامه سیاه پوشید و با همین جامه براى مردم خطبه خواند.(7)
براساس حدیثى که اکثر محدثان نقل کردهاند، زنان بنى هاشم در سوگ اباعبدالله الحسین(ع) جامه سیاه پوشیدند(8).
از این حدیث شریف ـ که مورد اعتماد و حجّت بوده و شخصیّت‌هایی از مشاهیر و ثقات اهل بیت آن را روایت نمودهاند ـ استفاده میشود:
1ـ پوشیدن لباس سیاه در ماتم و عزا از صدر اسلام مرسوم بوده، بانوان بنی‌هاشم در ماتم حضرت سیّد الشّهدا(ع) لباس سیاه پوشیدند.
2ـ تشویق و ترغیب امام(ع) از این عمل، دلیل بر رجحان و مطلوبیت آن است؛ و فهمیده میشود که ادامه آن جهت فراموش نشدن این واقعة بسیار بزرگ تاریخی و بزرگداشت قیام سیّد الشّهدا مستحب است.
مرحوم کلینى نقل مىکند که سلیمان بن راشد از پدرش نقل کرد: امام سجاد(ع) را دیدم که جبّهاى جلو باز و سیاه رنگ و طیلسانى کبود رنگ پوشیده بود.(9)
برخی نوشته اند که دختر "ام سلمه" و زنان انصار در عزای "حمزه" و شهیدان اُحد لباس سیاه پوشیدند و "اسما بنت عمیس" نیز در عزای "جعفر طیار" سیاه پوشید.(10)
ابونعیم اصفهانی روایت می کند: زمانی که خبر شهادت امام حسین(ع) به ام سلمه رسید، در مسجد پیامبر(ص) خیمه سیاه برپا کرد و خود جامة سیاه پوشید.(11)
پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران او، زنان بنی هاشم و طایفة قریش برای امام حسین(ع) لباس سیاه پوشیدند.(12)
پوشیدن لباس سیاه توسط امام دلیل بر جواز آن در هنگام عزاداری است؛ زیرا در اندیشه شیعیان گفتار و رفتار ائمه(ع) حجت و دلیل بر مشروعیت هر کاری است
چرا لباس و پوشش سیاه؟
رنگ سیاه، از جهات گوناگون، آثار و خواص مختلف دارد و به اعتبار هر یک، در مورد یا مواردى خاص، به کار مىرود.
یکى از خواص و آثار رنگ سیاه، آن است که به صورت طبیعى، حزن آور و دلگیر و مناسب عزا و ماتم است. از همین رو، بسیارى از مردم جهان از این رنگ براى اظهار اندوه در مرگ دوستان و عزیزان خود استفاده می‌کنند. البته انتخاب رنگ سیاه در ایام سوگوارى، علاوه بر نکته فوق، علتى منطقى - عاطفى نیز دارد. آنکه در ماتم عزیزان خویش جامه سیاه مىپوشد و در و دیوار را سیاهپوش مىکند، بااین عمل مىخواهد بگوید و بفهماند: عزیز از دست رفته، مایه روشنى چشم و فروغ دیدگانم بود و دفن پیکرش در دل خاک به سان افول ماه و خورشید در چاه مغرب، پهنه حیات و زندگى را در چشمم تیره و تار ساخته و زمین و زمان را در سیاهى و ظلمت فرو برده است.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
1- بحارالانوار، ج 83، ص 248.
2- همان، ج 78، ص 330.
3- محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ح 18061.
4- همان، ح 18062.
5- محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص 572، منشورات مؤسسة العلمی للمطبوعات؛ آیت ا... محمد فاضل لنکرانی ، جامع المسائل، ج1، ص621، 2170
سؤال 2170.
6- تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، آداممتز، ترجمه علىرضا ذکاوتى قراگزلو، ج2،ص127؛ سیاهپوشى در سوگ ائمه نور، 53-93.
7- ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 16، ص 22
8- بحارالانوار، ج 45، ص 188؛ وسائل الشیعه، ج 2، ص 890.
9- وسائل الشیعه، ج 3، ص 361.
10- حسین رجبی، پاسخ به شبهات عزاداری، ص 104.
11- همان، ص 103.
12-همان، ص 105.
13- شورى (42) آیه 23؛ هود (11) آیه 29.
14- بحارالانوار، ج 44، ص 287
15- طوسى، امالى، ص 305.
