پرسش :
وظایف فرزندان در برابر پدر و مادر چیست؟
پاسخ :
در قرآن و روایات به موضوع حقوق پدر و مادر بر فرزندان توجه فراوانی شده است؛ در طی فصل های زیر به این موضوع پرداخته خواهد شد:
اهمیت حقوق پدر و مادر از نظر قرآن كریم
قرآن به حقوق پدر و مادر آن چنان اهمیت می دهد که در چند مورد بعد از نهی از شرک به خداوند، احسان و نیکی به پدر و مادر را سفارش می کند. به عنوان مثال در بیان عهدی که از بنی اسرائیل گرفته است می فرماید: "و [به یاد آورید] زمانی را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز الله را عبادت نكنید و به پدر و مادر نیكی كنید".[1] مشخص است که پیمان گرفتن بر نیکی به والدین، بر اهمیت این امر اشاره می‌كند. در جای دیگر با عبارت "و قضی ربك" به معنای این که "پروردگارت حکم قطعی کرد" و باز بعد از نهی از شرک، به احسان پدر و مادر امر می کند.[2] چنین مطالبی به کرات در آیات 36 سورۀ نساء، 151 سورۀ انعام، 8 سورۀ عنكبوت و 15 سوره‌های لقمان و احقاف نیز آمده است.
علاوه بر این تاکید ها، قرآن با ذکر نیکویی اولیا و انبیای الاهی به والدین خود به نحو دیگری به اهمیت این مطلب تأکید نموده است؛ مثلا در سورۀ مریم، ضمن بیان فضایلی كه در وجود حضرت یحیی (ع) به ودیعه نهاده، او را نیكوكار به والدینش خوانده است.[3]
اهمیت حقوق والدین در روایات
در روایتی حضرت امام صادق (ع) در جواب این سؤال که کدام اعمال برترند؟ می فرمایند: "نماز اول وقت، نیکی به والدین و جهاد". آوردن نیکی به پدر و مادر بعد از نماز اول وقت و قبل از جهاد نشان از اهمیت آن نزد ائمه دارد. در روایتی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده که نیکی به پدر و مادر را چه صالح باشند و چه بد کار، از جمله مواردی شمرده اند که هیچ کس نمی تواند بهانه ای در آنها بیاورد.[4]
مصادیق حقوق والدین در قرآن و روایات
در قرآن و روایات مصادیق و مواردی از حقوق پدر و مادر بر فرزندان را به صورت جزئی بیان کرده است که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
الف. خوش سخنی
در آیه ای می فرماید: "... چون یكی یا هر دو [پدر و مادر] به پیری رسند حتی به آنان "اُف" مگو و آنها را از خود مران بلكه بزرگوارانه با ایشان سخن بگوی".[5] در روایتی نیز امام صادق (ع) می فرمایند اگر کمتر از "اف" عبارتی وجود داشت خداوند از آن نهی می فرمودند.[6]
ب. تواضع در مقابل آنها
در ادامه آیه بالا می فرماید: "و بال های تواضع خویش را از روی رحمت و مهربانی در برابر پدر و مادر فرود آر".[7] تعبیر استعاری "فرود آوردن بال رحمت" در این آیه بر حد اعلای تواضع در برابر والدین دلالت می‌كند.
ج. اطاعت از آنها
در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: "فرزند سه وظیفه در قبال پدر و مادر دارد؛ شکر گذاری آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهی می کنند در غیر معصیت الاهی و خیر خواهی آنها در آشکار و خفا".[8]
د. دعا برای آنها
در همان آیات به دعا کردن برای پدر و مادر امر می فرماید: "... و بگو پروردگارا بر آنها [پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند".[9]
علاوه بر اینها به موارد جزئی تری نیز اشاره شده است؛ مثل روایتی از امام موسی بن جعفر (ع) که فرمودند از پیامبر (ص) در بارۀ حق والد بر فرزند سؤال کردند ایشان جواب داد كه فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود".[10] و در آیه ای نیز انفاق به والدین را مقدم بر هر انفاقی می کند و می فرماید: "از تو می‌پرسند كه چه انفاق كنند. بگو هر مالی كه می‌بخشید پس به والدین و نزدیكان و ... ببخشید".[11]
حد رعایت حقوق والدین
از مطالب گذشته ممکن است به نظر آید كه لازمۀ احترام به والدین اطاعت مطلق از ایشان در تمامی امور است، اما باید گفت كه از دیدگاه قرآن چنین روشی در برخورد با ایشان صحیح نیست. بنابر آیات قرآن احترام به پدر و مادر و اطاعت از ایشان تنها در جایی سفارش شده است كه به مخالفت فرزندان با دستورات واجب الاهی و خروج از عدالت و حق منتهی نشود. چنان كه در آیه ای افراد را به برپایی قسط (عدل و داد) و شهادت دادن به حقیقت و راستی امر می‌كند، حتی اگر بر ضد خود و یا والدین و نزدیكانشان تمام شود.[12]
افزون بر این، در جایی به صراحت انسان را از این كه در برابر تلاش والدینش در شرك ورزیدن او به خداوند عقب‌نشینی كند و به خدا مشرك شود نهی كرده است و می فرماید: "به انسان سفارش كردیم كه به والدینش نیكی كند و اگر آن دو سعی كردند كه چیزی را كه به آن علم نداری شریك من قرار دهی از آنها اطاعت نكن...".[13] و در نهایت قرآن در سوره لقمان به این نكته اشاره می‌كند كه عدم اطاعت فرزند از والدین در شرک به خدا مجوز بدرفتاری او با ایشان نیست و می فرماید: "با آنها در دنیا به خوبی مصاحبت و رفتار کن".[14]
در قرآن و روایات علاوه بر توصیه به رعایت حقوق والدین، دلیل این توصیه‌ها را نیز متذكر شده است كه همانا زحماتی است كه والدین به ویژه مادران در امر تربیت و نگه داری فرزندان متحمل می‌شوند.[15]،[16]
برای آگاهی بیشتر مراجعه کنید به:
اوامر والدین و تکلیف فرزندان، سؤال 522 (سایت: 584).
پی نوشتها:
[1] بقره، 83.
[2] "و قضی ربك ٲلّاتعبدوا الّا ايّاه و بالوالدين احسانا ..." و پروردگارت حكم كرد كه جز او را عبادت نكنيد و به پدر و مادر نيكی كنيد. اسراء، 23.
[3] "و بَرّا بوالديه و لم يكن جبارا عصيا" مریم، 14.
[4] شیخ طوسی، التهذیب، ج 6، ص 350، درا الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش.
[5] اسراء، 23.
[6] کلینی، کافی، ج 2، ص 349.
[7] اسراء، 24.
[8] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 75، ص 236، موسسة الوفاء، بیروت، لبنان، 1404 ق.
[9] اسراء، 24.
[10] کلینی، کافی، ج 2، ص158، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش.
[11] بقره، 215.
[12] "... كونوا قوامين بالقسط شهداء لله و لو علی انفسكم او الوالدين و الاقربين ..." نساء، 135.
[13] عنكبوت، 8.
[14] لقمان، 15.
[15] لقمان، 14؛ احقاف، 15؛ اسراء، 24.
[16] استفاده شده از مقاله سایت درگاه پاسخگویی به مسائل دینی.
http://farsi.islamquest.net
در قرآن و روایات به موضوع حقوق پدر و مادر بر فرزندان توجه فراوانی شده است؛ در طی فصل های زیر به این موضوع پرداخته خواهد شد:
اهمیت حقوق پدر و مادر از نظر قرآن كریم
قرآن به حقوق پدر و مادر آن چنان اهمیت می دهد که در چند مورد بعد از نهی از شرک به خداوند، احسان و نیکی به پدر و مادر را سفارش می کند. به عنوان مثال در بیان عهدی که از بنی اسرائیل گرفته است می فرماید: "و [به یاد آورید] زمانی را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز الله را عبادت نكنید و به پدر و مادر نیكی كنید".[1] مشخص است که پیمان گرفتن بر نیکی به والدین، بر اهمیت این امر اشاره می‌كند. در جای دیگر با عبارت "و قضی ربك" به معنای این که "پروردگارت حکم قطعی کرد" و باز بعد از نهی از شرک، به احسان پدر و مادر امر می کند.[2] چنین مطالبی به کرات در آیات 36 سورۀ نساء، 151 سورۀ انعام، 8 سورۀ عنكبوت و 15 سوره‌های لقمان و احقاف نیز آمده است.
علاوه بر این تاکید ها، قرآن با ذکر نیکویی اولیا و انبیای الاهی به والدین خود به نحو دیگری به اهمیت این مطلب تأکید نموده است؛ مثلا در سورۀ مریم، ضمن بیان فضایلی كه در وجود حضرت یحیی (ع) به ودیعه نهاده، او را نیكوكار به والدینش خوانده است.[3]
اهمیت حقوق والدین در روایات
در روایتی حضرت امام صادق (ع) در جواب این سؤال که کدام اعمال برترند؟ می فرمایند: "نماز اول وقت، نیکی به والدین و جهاد". آوردن نیکی به پدر و مادر بعد از نماز اول وقت و قبل از جهاد نشان از اهمیت آن نزد ائمه دارد. در روایتی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده که نیکی به پدر و مادر را چه صالح باشند و چه بد کار، از جمله مواردی شمرده اند که هیچ کس نمی تواند بهانه ای در آنها بیاورد.[4]
مصادیق حقوق والدین در قرآن و روایات
در قرآن و روایات مصادیق و مواردی از حقوق پدر و مادر بر فرزندان را به صورت جزئی بیان کرده است که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
الف. خوش سخنی
در آیه ای می فرماید: "... چون یكی یا هر دو [پدر و مادر] به پیری رسند حتی به آنان "اُف" مگو و آنها را از خود مران بلكه بزرگوارانه با ایشان سخن بگوی".[5] در روایتی نیز امام صادق (ع) می فرمایند اگر کمتر از "اف" عبارتی وجود داشت خداوند از آن نهی می فرمودند.[6]
ب. تواضع در مقابل آنها
در ادامه آیه بالا می فرماید: "و بال های تواضع خویش را از روی رحمت و مهربانی در برابر پدر و مادر فرود آر".[7] تعبیر استعاری "فرود آوردن بال رحمت" در این آیه بر حد اعلای تواضع در برابر والدین دلالت می‌كند.
ج. اطاعت از آنها
در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: "فرزند سه وظیفه در قبال پدر و مادر دارد؛ شکر گذاری آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهی می کنند در غیر معصیت الاهی و خیر خواهی آنها در آشکار و خفا".[8]
د. دعا برای آنها
در همان آیات به دعا کردن برای پدر و مادر امر می فرماید: "... و بگو پروردگارا بر آنها [پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند".[9]
علاوه بر اینها به موارد جزئی تری نیز اشاره شده است؛ مثل روایتی از امام موسی بن جعفر (ع) که فرمودند از پیامبر (ص) در بارۀ حق والد بر فرزند سؤال کردند ایشان جواب داد كه فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود".[10] و در آیه ای نیز انفاق به والدین را مقدم بر هر انفاقی می کند و می فرماید: "از تو می‌پرسند كه چه انفاق كنند. بگو هر مالی كه می‌بخشید پس به والدین و نزدیكان و ... ببخشید".[11]
حد رعایت حقوق والدین
از مطالب گذشته ممکن است به نظر آید كه لازمۀ احترام به والدین اطاعت مطلق از ایشان در تمامی امور است، اما باید گفت كه از دیدگاه قرآن چنین روشی در برخورد با ایشان صحیح نیست. بنابر آیات قرآن احترام به پدر و مادر و اطاعت از ایشان تنها در جایی سفارش شده است كه به مخالفت فرزندان با دستورات واجب الاهی و خروج از عدالت و حق منتهی نشود. چنان كه در آیه ای افراد را به برپایی قسط (عدل و داد) و شهادت دادن به حقیقت و راستی امر می‌كند، حتی اگر بر ضد خود و یا والدین و نزدیكانشان تمام شود.[12]
افزون بر این، در جایی به صراحت انسان را از این كه در برابر تلاش والدینش در شرك ورزیدن او به خداوند عقب‌نشینی كند و به خدا مشرك شود نهی كرده است و می فرماید: "به انسان سفارش كردیم كه به والدینش نیكی كند و اگر آن دو سعی كردند كه چیزی را كه به آن علم نداری شریك من قرار دهی از آنها اطاعت نكن...".[13] و در نهایت قرآن در سوره لقمان به این نكته اشاره می‌كند كه عدم اطاعت فرزند از والدین در شرک به خدا مجوز بدرفتاری او با ایشان نیست و می فرماید: "با آنها در دنیا به خوبی مصاحبت و رفتار کن".[14]
در قرآن و روایات علاوه بر توصیه به رعایت حقوق والدین، دلیل این توصیه‌ها را نیز متذكر شده است كه همانا زحماتی است كه والدین به ویژه مادران در امر تربیت و نگه داری فرزندان متحمل می‌شوند.[15]،[16]
برای آگاهی بیشتر مراجعه کنید به:
اوامر والدین و تکلیف فرزندان، سؤال 522 (سایت: 584).
پی نوشتها:
[1] بقره، 83.
[2] "و قضی ربك ٲلّاتعبدوا الّا ايّاه و بالوالدين احسانا ..." و پروردگارت حكم كرد كه جز او را عبادت نكنيد و به پدر و مادر نيكی كنيد. اسراء، 23.
[3] "و بَرّا بوالديه و لم يكن جبارا عصيا" مریم، 14.
[4] شیخ طوسی، التهذیب، ج 6، ص 350، درا الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش.
[5] اسراء، 23.
[6] کلینی، کافی، ج 2، ص 349.
[7] اسراء، 24.
[8] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 75، ص 236، موسسة الوفاء، بیروت، لبنان، 1404 ق.
[9] اسراء، 24.
[10] کلینی، کافی، ج 2، ص158، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش.
[11] بقره، 215.
[12] "... كونوا قوامين بالقسط شهداء لله و لو علی انفسكم او الوالدين و الاقربين ..." نساء، 135.
[13] عنكبوت، 8.
[14] لقمان، 15.
[15] لقمان، 14؛ احقاف، 15؛ اسراء، 24.
[16] استفاده شده از مقاله سایت درگاه پاسخگویی به مسائل دینی.
http://farsi.islamquest.net
