پرسش :
آيا توسعه‌اي كه جامعه‌ي غرب ارائه كرده، مورد قبول اسلام است، يا بايد تعريف ديگري از توسعه، به خصوص،توسعه‌ي اقتصادي، براي جامعه‌ي اسلامي در نظر بگيريم؟
پاسخ :
توسعه به معناي جامع، به عنوان فرايند پيچيده‌اي كه رشد كمّي و كيفي توليدات و خدمات، همراه با بهبود سطح زندگي، تعديل درآمد و زدودن فقر و محروميّت و بي‌كاري، تأمين رفاه همگاني و رشد علمي را در يك جامعه مدّ نظر دارد، براي همه‌ي جوامع امري مطلوب است كه براي رسيدن به آن، برنامه‌ريزي و تلاش مي‌نمايند.
توسعه‌ي مورد نظر و تأييد اسلام، گرچه وجوه مشتركي با فرآيند توسعه در جهان غرب دارد، ولي از جهت انگيزه و هدف نهايي، بر يكديگر منطبق نيستند؛ زيرا از نظر اسلام، توسعه‌اي ارزشمند است كه در آن همه‌ي امكانات جامعه در جهت احياي ارزش‌هاي پذيرفته شده به كار گرفته شود؛ به طوري كه افراد جامعه بتوانند با اراده و اختيار خود و بهره‌گيري از نيروهاي دروني و امكانات موجود، در جهت تكامل و اعتلاي مادي و معنوي جامعه حركت نمايند.
در حال حاضر، پديده‌ي توسعه يافتگي در كشورهاي پيش‌رفته گرچه پيامدهاي مثبت و آثار ارزنده‌اي در جهت رفاه و آسايش انسان به ارمغان آورده است، ولي ملاحظه مي‌گردد كه در كشورهاي مذكور، نرخ فساد، فحشا و جرايم، روز به روز در حال افزايش است، بيمارستان‌هاي زيادي از بيماران رواني پر شده‌اند؛ به طوري كه اكنون در امريكا، پردرآمدترين پزشكان، متخصصين اعصاب و روان‌اند و داروهاي مربوطه از پرمصرف‌ترين داروهاست و در برخي مناطق، دانش‌آموزان براي رفتن به مدرسه، امنيّت ندارند و پليس بايد از آنها مواظبت نمايد.
بديهي است در چنين وضعيّتي، هر چند شاخص‌هاي توسعه در حد بالا و ايده‌آلي باشد؛ ولي نمي‌توان ادعا كرد كه توسعه به معناي جامع و واقعي، در اين جوامع تحقق يافته و آنها در زندگي مادي خود، صددرصد خوش‌بخت و سعادتمند هستند؛ بنابراين، توسعه با مدل غربي را نمي‌توان بدون تأمل در نقاط ضعف و قوّت، شرايط متفاوت جوامع مختلف و امكانات موجود هر جامعه پذيرفت و به تقليد كوركورانه از آن پرداخت. با عنايت به جنبه‌هاي انساني توسعه بايد پيش‌رفت در زمينه‌ي مسائل اخلاقي و معنوي جامعه، كه مؤثرترين عامل ايجاد آرامش روح و روان بشر است، مدّ نظر قرار گيرد؛ اين مهم، تنها در سايه‌ي پاي‌بندي به دين، و شناخت صحيح آن امكان‌پذير است؛ يعني دستورها و معارف ديني كه بيانگر برنامه‌ي صحيح زندگي فردي و اجتماعي و تأمين كننده‌ي سعادت و خوشبختي دنيا و آخرت انسان است، به طور جامع و صحيح شناخته و به كار بسته شود. البته اگر كسي مسئله‌اي انحرافي و خرافي را جزء دين بداند، ممكن است در اين صورت تصور نمايد كه بين دين و توسعه، مغايرت و تعارض وجود دارد.
چند تعريف از توسعه:
فريدمن مي‌گويد: توسعه، يك روند خلاّق و نوآور در جهت ايجاد تغييرات زير بنايي، در سيستم اجتماعي است.[1]
مايكل تودارو مي‌گويد: توسعه، جرياني چند بعدي است كه مستلزم تغييرات اساسي در ساخت اجتماعي، طرز تلقي، باورهاي عامه‌ي مردم و نهادهاي ملّي و نيز تسريع رشد اقتصادي، كاهش نابرابري‌ها و ريشهكن كردن فقر مطلق است.[2]
چارلز كيندل برگر مي‌گويد: توسعه‌ي اقتصادي بر مبناي توليد بيش‌تر و پديد آمدن تحول در چگونگي توليد و بر تجديدنظر در تخصيص منابع و نيروي كار به شعبه‌هاي مختلف توليد استوار است.[3]
تعريف ديگر: توسعه، فرايندي است كه توليد با استفاده از ابزارهاي پيش‌رفته‌ي جديد، از وضعيّت سنّتي به روش نوين، متحول گرديده، انسان‌ها تخصّص و مهارت لازم و فرهنگ مناسب با توسعه را كسب كرده و روند انباشت و به كارگيري سرمايه در جامعه، همراه با مديريتي كارا و با ثبات تحقق يافته باشد.[4]
همان طور كه ملاحظه مي‌شود، اقتصاددانان، غالباً توسعه را بر اساس تأمين نيازهاي مادي بشر تعريف كرده‌اند كه به نظر مي‌رسد اين گونه تعاريف ناقص مي‌باشد.
تعريف نهايي و مورد نظر، از توسعه:
توسعه، فرايندي است كه زمينه‌ي شكوفايي استعدادهاي گوناگون انسان را فراهم مي‌سازد و در اين فرايند، با استفاده‌ي بهينه از منابع مختلف بستر مناسبي براي رشد توليدات ملي، هماهنگ با تأمين ديگر خواسته‌هاي اصيل انسان فراهم مي‌آيد و در نتيجه، افراد جامعه، در اين فرايند، مسير تكاملي شايسته‌ي خود را مي‌پيمايند.
ويژگي‌هاي مورد نظر:
1. توسعه، فراهم كننده‌ي زمينه‌ي شكوفايي استعدادهاي همه‌ي افراد جامعه مي‌باشد و بديهي است كه چنين زمينهاي بدون برقراري عدالت اجتماعي و ايجاد فرصتهاي برابر به وجود نميآيد؛
2. در اين فرايند، تأمين خواسته‌هاي مادي و معنوي (جسمي و روحي) انسان و رشد و تعالي فرد و جامعه در كنار يكديگر مطرح است؛
3. توسعه، فرايندي جهت‌دار است و هدف نهايي از آن، رسيدن انسان به كمال نهايي شايسته‌ي مقام اوست كه در جهان‌بيني و فرهنگ اسلامي، كمال نهايي انسان، قرب الي الله به عنوان هستي‌بخش همه‌ي موجودات و سرچشمه‌ي تمام كمالات مي‌باشد و با شكوفا شدن و به فعليّت رسيدن كليه‌ي استعدادهاي دروني انسان، تحقق مي‌يابد.
تعريف نهايي و مورد نظر از توسعه‌ي اقتصادي
توسعه‌ي اقتصادي به وضعيتي اطلاق مي‌گردد كه در آن انسان به گونه‌اي تربيت شود كه با تسلّط بر تكنولوژي مدرن و استفاده‌ي بهينه از منابع، توان برنامه‌ريزي جامع، جهت تأمين رفاه جامعه را داشته و زمينه‌ي مناسب براي نيل به كمالات انساني براي همگان فراهم باشد.
پی نوشتها:
[1]. مرتضي قره‌باغيان، اقتصاد رشد و توسعه، ج1، ص7.
[2]. مايكل تودارو، توسعه‌ي اقتصادي در جهان سوم، ترجمه‌ي غلامعلي فرجادي، ج1، ص 135ـ136.
[3]. چارلز كيندل برگر، توسعه‌ي اقتصادي، ترجمه‌ي رضا صدقي، ج1، ص 70.
[4]. حسين عظيمي، مدارهاي توسعه نيافتني در اقتصاد ايران، ص 176ـ177.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
توسعه به معناي جامع، به عنوان فرايند پيچيده‌اي كه رشد كمّي و كيفي توليدات و خدمات، همراه با بهبود سطح زندگي، تعديل درآمد و زدودن فقر و محروميّت و بي‌كاري، تأمين رفاه همگاني و رشد علمي را در يك جامعه مدّ نظر دارد، براي همه‌ي جوامع امري مطلوب است كه براي رسيدن به آن، برنامه‌ريزي و تلاش مي‌نمايند.
توسعه‌ي مورد نظر و تأييد اسلام، گرچه وجوه مشتركي با فرآيند توسعه در جهان غرب دارد، ولي از جهت انگيزه و هدف نهايي، بر يكديگر منطبق نيستند؛ زيرا از نظر اسلام، توسعه‌اي ارزشمند است كه در آن همه‌ي امكانات جامعه در جهت احياي ارزش‌هاي پذيرفته شده به كار گرفته شود؛ به طوري كه افراد جامعه بتوانند با اراده و اختيار خود و بهره‌گيري از نيروهاي دروني و امكانات موجود، در جهت تكامل و اعتلاي مادي و معنوي جامعه حركت نمايند.
در حال حاضر، پديده‌ي توسعه يافتگي در كشورهاي پيش‌رفته گرچه پيامدهاي مثبت و آثار ارزنده‌اي در جهت رفاه و آسايش انسان به ارمغان آورده است، ولي ملاحظه مي‌گردد كه در كشورهاي مذكور، نرخ فساد، فحشا و جرايم، روز به روز در حال افزايش است، بيمارستان‌هاي زيادي از بيماران رواني پر شده‌اند؛ به طوري كه اكنون در امريكا، پردرآمدترين پزشكان، متخصصين اعصاب و روان‌اند و داروهاي مربوطه از پرمصرف‌ترين داروهاست و در برخي مناطق، دانش‌آموزان براي رفتن به مدرسه، امنيّت ندارند و پليس بايد از آنها مواظبت نمايد.
بديهي است در چنين وضعيّتي، هر چند شاخص‌هاي توسعه در حد بالا و ايده‌آلي باشد؛ ولي نمي‌توان ادعا كرد كه توسعه به معناي جامع و واقعي، در اين جوامع تحقق يافته و آنها در زندگي مادي خود، صددرصد خوش‌بخت و سعادتمند هستند؛ بنابراين، توسعه با مدل غربي را نمي‌توان بدون تأمل در نقاط ضعف و قوّت، شرايط متفاوت جوامع مختلف و امكانات موجود هر جامعه پذيرفت و به تقليد كوركورانه از آن پرداخت. با عنايت به جنبه‌هاي انساني توسعه بايد پيش‌رفت در زمينه‌ي مسائل اخلاقي و معنوي جامعه، كه مؤثرترين عامل ايجاد آرامش روح و روان بشر است، مدّ نظر قرار گيرد؛ اين مهم، تنها در سايه‌ي پاي‌بندي به دين، و شناخت صحيح آن امكان‌پذير است؛ يعني دستورها و معارف ديني كه بيانگر برنامه‌ي صحيح زندگي فردي و اجتماعي و تأمين كننده‌ي سعادت و خوشبختي دنيا و آخرت انسان است، به طور جامع و صحيح شناخته و به كار بسته شود. البته اگر كسي مسئله‌اي انحرافي و خرافي را جزء دين بداند، ممكن است در اين صورت تصور نمايد كه بين دين و توسعه، مغايرت و تعارض وجود دارد.
چند تعريف از توسعه:
فريدمن مي‌گويد: توسعه، يك روند خلاّق و نوآور در جهت ايجاد تغييرات زير بنايي، در سيستم اجتماعي است.[1]
مايكل تودارو مي‌گويد: توسعه، جرياني چند بعدي است كه مستلزم تغييرات اساسي در ساخت اجتماعي، طرز تلقي، باورهاي عامه‌ي مردم و نهادهاي ملّي و نيز تسريع رشد اقتصادي، كاهش نابرابري‌ها و ريشهكن كردن فقر مطلق است.[2]
چارلز كيندل برگر مي‌گويد: توسعه‌ي اقتصادي بر مبناي توليد بيش‌تر و پديد آمدن تحول در چگونگي توليد و بر تجديدنظر در تخصيص منابع و نيروي كار به شعبه‌هاي مختلف توليد استوار است.[3]
تعريف ديگر: توسعه، فرايندي است كه توليد با استفاده از ابزارهاي پيش‌رفته‌ي جديد، از وضعيّت سنّتي به روش نوين، متحول گرديده، انسان‌ها تخصّص و مهارت لازم و فرهنگ مناسب با توسعه را كسب كرده و روند انباشت و به كارگيري سرمايه در جامعه، همراه با مديريتي كارا و با ثبات تحقق يافته باشد.[4]
همان طور كه ملاحظه مي‌شود، اقتصاددانان، غالباً توسعه را بر اساس تأمين نيازهاي مادي بشر تعريف كرده‌اند كه به نظر مي‌رسد اين گونه تعاريف ناقص مي‌باشد.
تعريف نهايي و مورد نظر، از توسعه:
توسعه، فرايندي است كه زمينه‌ي شكوفايي استعدادهاي گوناگون انسان را فراهم مي‌سازد و در اين فرايند، با استفاده‌ي بهينه از منابع مختلف بستر مناسبي براي رشد توليدات ملي، هماهنگ با تأمين ديگر خواسته‌هاي اصيل انسان فراهم مي‌آيد و در نتيجه، افراد جامعه، در اين فرايند، مسير تكاملي شايسته‌ي خود را مي‌پيمايند.
ويژگي‌هاي مورد نظر:
1. توسعه، فراهم كننده‌ي زمينه‌ي شكوفايي استعدادهاي همه‌ي افراد جامعه مي‌باشد و بديهي است كه چنين زمينهاي بدون برقراري عدالت اجتماعي و ايجاد فرصتهاي برابر به وجود نميآيد؛
2. در اين فرايند، تأمين خواسته‌هاي مادي و معنوي (جسمي و روحي) انسان و رشد و تعالي فرد و جامعه در كنار يكديگر مطرح است؛
3. توسعه، فرايندي جهت‌دار است و هدف نهايي از آن، رسيدن انسان به كمال نهايي شايسته‌ي مقام اوست كه در جهان‌بيني و فرهنگ اسلامي، كمال نهايي انسان، قرب الي الله به عنوان هستي‌بخش همه‌ي موجودات و سرچشمه‌ي تمام كمالات مي‌باشد و با شكوفا شدن و به فعليّت رسيدن كليه‌ي استعدادهاي دروني انسان، تحقق مي‌يابد.
تعريف نهايي و مورد نظر از توسعه‌ي اقتصادي
توسعه‌ي اقتصادي به وضعيتي اطلاق مي‌گردد كه در آن انسان به گونه‌اي تربيت شود كه با تسلّط بر تكنولوژي مدرن و استفاده‌ي بهينه از منابع، توان برنامه‌ريزي جامع، جهت تأمين رفاه جامعه را داشته و زمينه‌ي مناسب براي نيل به كمالات انساني براي همگان فراهم باشد.
پی نوشتها:
[1]. مرتضي قره‌باغيان، اقتصاد رشد و توسعه، ج1، ص7.
[2]. مايكل تودارو، توسعه‌ي اقتصادي در جهان سوم، ترجمه‌ي غلامعلي فرجادي، ج1، ص 135ـ136.
[3]. چارلز كيندل برگر، توسعه‌ي اقتصادي، ترجمه‌ي رضا صدقي، ج1، ص 70.
[4]. حسين عظيمي، مدارهاي توسعه نيافتني در اقتصاد ايران، ص 176ـ177.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
