پرسش :

مراقبه و محاسبه در تربیت اسلامى چه نقشى دارند؟

پاسخ :
مسئله اى است که در تعلیم و تربیت هاى دینى و مذهبى وجود دارد و در تعلیم و تربیت هاى غیرمذهبى وجود ندارد و نمى تواند هم وجود داشته باشد، مطلبى را که علماى اخلاق مى گویند و عرفا فوق العاده روى آن تکیه دارند و در متون اسلامى توجه زیادى بدان شده است، «مراقبه و محاسبه» است. در آموزش و پرورش هاى غیر مذهبى این گونه مفاهیم پیدا نمى شود، مراقبه و محاسبه اصلاً مفهوم ندارد و طرح نمى شود، ولى در تعلیم و تربیت دینى، چون اساس، مسئله خدا و پرستش حق است؛ قطعا این مسائل مطرح است.
در قرآن کریم آیه اى داریم: اى اهل ایمان! تقواى الهى داشته باشید. «وَلتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغدٍ».1 (منظورم در مراقبه و محاسبه، این کلمه است) و همانا قطعا و شدیدا [باید] هرکس دقت کند در آنچه که براى فردا پیش مى فرستد؛ یعنى تمام اعمال انسان در منطق قرآن، پیش فرست است. در این زمینه یک آیه و دو آیه هم نیست: «وَ ماتُقَدِّموا لِاَنفُسِکُم مِن خَیرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّه».2 سعدى هم این شعر را از همین جا گرفته:
برگ عیشى به گور خویش فرست
کس نیارد ز پس، تو پیش فرست
بار دیگر کلمه وَاتَّقوُا اللّه تکرار مى شود و آن گاه مى فرماید: «اِنَّ اللّه خَبیر بِما تَعمَلونَ». اول مى گوید شما خودتان دقت کنید(، بعد مى گوید: خدا به آن چه عمل مى کنید، آگاه است). گویى مى خواهد بگوید: اگر شما دقت نکنید، یک چشم بسیار دقیقى هست که مى بیند. یک وقت انسان یک چیزى را قبل از خودش مى فرستد. بعد مى گوید: خوب حالا هرچه شد، شد، کى مى آید نگاه کند؟! مى گوید: نه، مسئله این نیست. خدا به تمام آن چه شما عمل مى کنید، آگاه و خبیر است. اینجاست که علماى اخلاق، با الهام از این آیه، مسئله اى را مطرح مى کنند که مى گویند «اُمُّ المسائل» اخلاق است. مادر همه مسائل اخلاق است و آن مراقبة است. مراقبة؛ یعنى با خود مانند شریکى معامله بکن که به او اطمینان ندارى و همیشه باید مواظبش باشى، مثل بازرسى که در اداره است؛ یعنى خودت را به منزله یک اداره تلقى کن و خودت را به منزله بازرس این اداره (تلقى نما) که تمام جزئیات را باید بازرسى و مراقبت کنى. مراقبه چیزى است که همیشه باید همراه انسان باشد؛ یعنى همیشه حال انسان باید حال مراقبه باشد.
گفتیم یک دستور دیگرى هست که نام آن را محاسبه مى گذارند. این هم در متن اسلام آمده است. در نهج البلاغه است که مى فرماید: «حاسبوا اَنفُسَکُم قَبلَ اَن تُحاسَبوا وَ زِنوها قَبل اَن توزَنوا؛ پیش از آنکه از شما حساب بکشند ـ که در قیامت خواهند کشید ـ خودتان همین جا از خودتان حساب بکشید و خودتان را اینجا وزن کنید و بکشید پیش از اینکه آن جا شما را بکشند.
آن جا شما را به ترازو خواهند گذاشت و خواهند کشید. اینجا خودتان، خودتان را بکشید، ببینید سنگین اید یا سبک. اگر سبک هستید؛ یعنى هیچ چیز نیستید و اگر سنگین هستید؛ یعنى پر هستید. نگویید انسان ممکن است از گناه پر باشد. نه، مطابق قرآن، ترازویى که در قیامت هست، ترازویى است که فقط سبک و سنگینى خوب را مى سنجد. اگر خوب در آن هست، سنگین است و اگر نه، سبک است. کسى که میزان هایش سبک است: «اُمُّهُ هاویَة» (جایگاهش جهنم است). کسى که میزان هایش سنگین است: «فَهُوَ فى عیشَةٍ راضِیَةٍ»، (او در بهشت، زندگانى آسوده اى خواهد داشت). خودتان را اینجا وزن کنید، ببینید سبک اید یا سنگین. اینجا حضرت به طور کلّى دستور محاسبه مى دهد، ولى در روایات ما تفسیر بیشتر این مطلب این است که فرموده اند: «لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِب نَفسَهُ فى کُلِّ یَومٍ؛ هر کسى که شبانه روز یک بار به حساب خودش رسیدگى نکند از ما نیست».
1 . حشر، 18 و 19.
2 . بقره، 110. (و هرگونه نیکى که براى خویش از پیش فرستید، آن را نزد خدا باز خواهید یافت)
منبع: تعلیم و تربیت در اسلام، علامه شهید مرتضی مطهری(ره)، صص 370 ـ 375.