پرسش :

نقل شده است که ام کلثوم در راه اسارت در شهر کوفه ، نان و خرمای مردم را از دست بچه ها می گرفت و پرتاب می کرد و می فرمود: صدقه بر ما خاندان حرام است مگر آنچه مردم می دادند صدقه واجب بوده است؟

پاسخ :
حادثه عاشورا از جانسوزترین و غمناک ترین حوادث تاریخ اسلام به شمار می رود که هم خود واقعه و هم وقایعی که بعد از شهادت امام حسین ـ علیه السلام ـ گریبانگیر خاندان رسالت شد، دل هر انسان آزاده را، به درد و رنج می آورد.
علامه مجلسی واقعه ای را از ورود اهل بیت امام حسین ـ علیه السلام ـ بعد از واقعه عاشورا به کوفه نقل می کند که در کتب قدیم تر از قبیل، مقتل های مختلف، لهوف سید بن طاووس، الارشاد شیخ مفید، مقتل خوارزمی و... چنین گزارشی یافت نمی شود . البته خود علامه مجلسی نیز اذعان دارد که این گزارشی که نقل می کند، مرسله است و ناقل آن فردی به نام مسلم جصاص (گچ کار) است. او گفته روزی ابن زیاد مرا برای مرمت دارالاماره کوفه طلبید و من مشغول تعمیر شدم ، ناگاه صدای شیون بسیار از اطراف کوفه شنیدم، پرسیدم این صداها چیست؟ غلامی گفت: کسی بر یزید خروج کرده بود و لشکر ابن زیاد به جنگ او رفته بودند. امروز سر او را داخل شهر می آورند. پرسیدم: آن که خروج کرده بود چه کسی بود؟ گفت: حسین بن علی، می گوید: بیرون رفتم تا به کناسه (از محله های قدیم کوفه) رسیدم، دیدم که مردم ایستاده اند و انتظار می کشند تا اینکه چهل کجاوه و محمل پیدا شد. گفتند حرم محترم سید الشهداء و فرزندان فاطمه زهرا در این محمل ها هستند.
اهل کوفه به اطفال و کودکان اهل بیت ترحم می کردند. ام کلثوم ناراحت شد و فرمود: ای اهل کوفه! تصدق بر ما اهل بیت رسالت حرام است ، و آنها را از دست و دهان بچه ها می گرفت و بر زمین می انداخت.[1]
با توجه به اینکه این گزارش هم مرسل است و در منابع کهن چنین نقلی وارد نشده نمی توان به آن اعتماد کرد. علاوه برآن چگونه می شود این گزارش را روایاتی که گفته اند صدقه واجبه برخاندان رسالت حرام است را جمع کرد. چنانچه برخی از علماء اقدام به چنین جمعی نمودند.
آیت الله خوئی (ره) در این باره می نویسند: دلیلی بر حرمت مطلق صدقات بر هاشمیان نیست و همانا صدقه خاصه که زکات مال و بدن است برآنها حرام است و بعید نیست که حرمت صدقه بر آنها حاکی از این باشد که صدقاتی که مردم برای دفع بلاء و رد قضاء می دهند نیز بر اهل بیت و هاشمیان حرام باشد. همانا در این نوع صدقه یک ذلت هست که با ذریه طاهره سازگاری ندارد و اینکه ام کلثوم در کوفه طعام را از اطفال می گرفت و به سوی مردم می انداخت و می گفت: وای بر شما ای اهل کوفه همانا صدقه بر ما حرام است. از این قبیل بوده است.[2]
برخی نیز می گویند: که صدقه مستحبی بر بنی هاشم حرام نیست. ولی از آنجا که مردم نذر می کردند تا به اسیران صدقه بدهند لذا این صدقه واجب می شد و به همین خاطر ام کلثوم مانع می شد که اطفال این نان و خرماها را بخورند چون صدقه واجب (نذری) می شد.[3]
آیت الله بهبهانی نیز می نویسد: حکایت، مشهور، مسلم و مقبول است، یعنی ایشان اصل خبر را می پذیرند، ممکن است گفته شود: صدقه مستحبی که در نهایت ذلت و خواری برای گیرنده آن باشد، مثل آنچه که به سائلین و متکدیان داده می شود، بر خاندان امام حسین ـ علیه السلام ـ حرام است. از این جهت که برای آنها ذلت و خواری به دنبال دارد.[4]
شیخ انصاری (ره) در این باره می نویسد: خلافی در این نیست که صدقه مستحبی حرام نیست و اخبار زیادی در این رابطه از معصومین ـ علیهم السلام ـ وارد شده است. الا اینکه در بعضی از اخبار آمده است که امام ـ علیه السلام ـ از آب مسجد نهی می کردند و علت نهی هم این بود که آن آب صدقه است.[5] همچنین امکان دارد این منع را بر کراهت حمل کنیم و اگر دادن چنین صدقه ای موجب وهن و خواری بنی هاشم شود بر حرمت حمل می شود.[6]
در ادامه می توان این را هم اضافه کرد که هدف از رد این صدقات ( خواه صدقه حرام باشد یا مکروه) این است که به مردم بفهماند و مردم را آگاه سازد که این کودکان، کودکان عادی و مثل سایر مردم نیستند؛ بلکه اینها آل رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله وسلّم ـ می باشند که خداوند دوستی و تبعیت از آنها را واجب کرده است. می خواستند ، مردم را به جنایتی که در حق اهل بیت صورت گرفته آگاه سازند.
بنابراین نتیجه می گیریم علی رغم اینکه این گزارش در منابع متقدم نیامده ولی علمای فقه در این باره تفسیر های متعددی ارائه داده اند که عمدتا به این مطلب اشاره داشت که در چنین وضعی که اهل بیت قرار داشتند، گرفتن صدقه موجب ذلت و خواری بود و منع ام کلثوم دلالت بر کراهت دارد. نیز اگر مردم برای نذر دفع بلا و قضا صدقه بدهند آن صدقه واجب است و بر بنی هاشم حرام می شود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ مکاسب (کتاب الزکاة) شیخ انصاری.
2ـ مع الرکب الحسینی من المدینه الی المدینه، ج5، محمد جعفر طبسی.
3ـ تاریخ امام حسین ـ علیه السلام ـ ج5، آموزش و پرورش.
4ـ در کربلا چه گذشت، شیخ عباس قمی.
پاورقی ها:
[1]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1403ق، ج45، ص114 و بهبهانی، محمد باقر، الدمعة الساکبه، بیروت، موسسه اعلمی، 1409ق، ج5، ص44 ـ 45؛ طریحی، المنتخب، قم، کتابخانه ارومیه، بی تا، ج2، 477 ـ 478.
[2]. خوئی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، بی جا، وجدانی، 1371ش، ج1، ص524.
[3]. محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد، قم، انتشارات ناصر، 1374ش، ص417.
[4]. وحید بهبهانی، محمد باقر، مصابیح الظلام، قم، موسسه علامه بهبهانی، 1424ق، ج10، ص496.
[5]. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، قم: آل البیت ـ علیهم السلام ـ ، 1412ق، ج9، ص272، باب 31، ص2.
[6]. انصاری، مرتضی، مکاسب (کتاب الزکاة)، قم ، موسسه کلام، 1415ق، ج10، ص352.
منبع: اندیشه قم