پرسش :
چرا در مساله گرامیداشت برخی از ائمّه اطهار علیهم السّلام چون امام علی و امام حسین علیهما السلام نزد مردم از محبوبیّت بیشتری برخوردار بوده و برای دیگر امامان چنین نمی باشد؟
پاسخ :
بی شک وجود و شأن پیامبر مکرّم اسلام حضرت محمّد مصطفی ـ صلی الله علیه و آله ـ و عترت ایشان، از یگانه دخت ایشان فاطمه ـ سلام الله علیها ـ تا شوهر و یازده فرزند معصوم او در نزد مسلمین راستین (شیعیان اثناعشری) مطابق با سفارشات مکرّر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ همچون حدیث ثقلین[1] از جایگاه و منزلت و محبوبیّت مثال زدنی و ویژه برخوردار بوده و فرقی بین ایشان در مقام اطاعت و عمل قائل نبوده و با ایمان و اعتقاد راسخ به طور مساوی خطاب به این ذوات مقدسه بانک برمی آورد
«بأبی أَنتُم و أُمّی و نَفسی و أَهلی و مَالی»[2]
پدر و مادر و جان من و نیز خانواده و مال من به قربان شما.
بنابراین محبّت و مودّت به اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ محبّت به رسول خدا[3] و محبت به ایشان محبّت به خداست. «مَن أَحَبّکم فقد أَحبَّ اللهَ و مَنْ أَبغَضَکُم فَقَد أَبغَضَ الله»[4] زمخشری در کشاف احادیثی را مبنی بر ضرورت محبّت تمامی اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ بیان کرده که گویای تساوی محبوبیّت ایشان برای شیعیان است.[5] وانگهی ظهور تشریعی امامان معصوم به عنوان نور واحد در امر هدایت گری بشر (ولایت مطلقة ایشان) نیز علی السّویه می باشد. یعنی جوهرة هدایتی و ولایتی ایشان یک امر ثابت، و شکل هدایتی آنان به مقتضای شرائط موجود، یک امر متغیر است، به تعبیر دیگر آنجا که سؤال از هدف و حرکت است همه یک نور واحدند و آنجا که سؤال از چگونگی حرکت و هدایت است یک نوع تفاضل برقرار می باشد. به عنوان مثال هر کدام از ائمّه ـ علیهم السّلام ـ اگر در زمان امام حسین ـ علیه السلام ـ بودند (به عنوان ولیّ امر) همان کاری را می کردند که ابی عبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ انجام دادند و لکن هیچیک از ائمّه ـ علیهم السّلام ـ در موقعیت و جایگاه آن حضرت واقع نشدند. پس این تفاضل و برتری نسبی مخصوص امام حسین ـ علیه السلام ـ بوده و همة اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ و حتی از آدم تا خاتم به این جایگاه احترام ویژه ای می گذارند.
این تفاضل و برتری نسبی برخی از ائمّه، هیچگاه از فضایل و مقامات برخی دیگر نمی کاهد،مثلاً عدم کسوت امامت در وجود حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ نه تنها از شأن و مقام ایشان نمی کاهد که بنابر نقل های متعدد[6] فاطمه بر دیگر ائمّه و معصومین برتری دارد. با این رویکرد کلّی هیچ دلیلی، دالّ بر تفارق بین معصومین در نزد شیعیان مبنی بر شدّت و ضعف مقامات و محبوبیّت ها و... نمی باشد، الّا در مواردی که عقل و نقل بر تفاضل نسبی و یا مرتبه وجودی ایشان قائل است که ذیلاً به آن اشاره
می شود.شایان ذکر است که عرف مردم هیچ گاه ملاک ارزیابی در این مقال نمی باشد چه اینکه عرف تنها نقش قابلی داشته و در صورت خطا و اشتباه باید اعتقادات و اعمال خود را به منابع اصلی دین عرضه نماید.
عوامل توجه بیشتر مردم به امام علی ـ علیه السلام ـ و حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ و امام حسین ـ علیه السلام ـ :
1 . فرهنگ سازی توسط خود معصومین؛
وجود ده ها روایت از پیامبر مکرم اسلام و ائمّه معصومین ـ علیهم السّلام ـ مبنی بر محوریّت ولایت امام علی ـ علیه السلام ـ در عبادات و طاعات و نیز بیان جایگاه و منزلت شخصی و شخصیّتی آن حضرت، توسط پیامبر، از پشت پرده های شب معراج گرفته،تا سابقة جبهه و جهادِ مخلصانه و شجاعانه او و تا عبادات و بندگی روز و شب او، و تا معرّفی او در غدیر خم به عنوان رهبر و جانشین بر حق پیامبر و نیز برادر و جان پیامبر و ...[7] توجه شیعیان و مسلمین هر زمان را به خود معطوف نموده و حتی غیر مسلمین را به حیرت آورده است.[8] و همچنین وجود ده ها روایت در اهمیّت و عظمت کربلا، که آدم و عالم را مشغول خود نموده است، از نفس زیارت عاشورا به عنوان حدیث قدسی[9] گرفته، تا پذیرش توبة حضرت آدم با آن[10] و تا گریه های پیامبر و اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ و تشویق بر برپایی عزای حسینی و اجر و ثواب مترتّب بر آن[11] و تا گریستن زمین و آسمان[12] و ... توجه هر انسان آزاده ای را به خود جلب کرده است. این فرهنگ سازی توسط معصومین ـ علیهم السّلام ـ با گفتار و کردار خود،دالّ بر اهمیّت و تفاضل نسبی این امام همام از بین دیگر ائمّه ـ علیهم السّلام ـ است که شیعیان خصوصاً و مسلمین و غیرمسلمانان عموماً به زنده نگهداشتن آن اهتمام ویژه می ورزند. این فرهنگ سازی در خصوص صدّیقة طاهره ـ علیها السّلام ـ نیز به موجب ده ها روایت از لسان پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمّه معصومین ـ علیهم السّلام ـ به چشم می خورد که خود حاکی از اهمیت و محبوبیّت ویژة ایشان در نزد معصومین و شیعیان آنهاست.[13]
2 . عنصر مظلومیّت؛
گرچه اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ در زمان حیات خویش همگی، در مظلومیّت[14] به سر برده و مورد آزار و اذیت حکّام جور و بعضی از نابخردان واقع می شدندولکن نقطة شروع و اوج این مظلومیت. در عصر امام علی ـ علیه السلام ـ تاریخ را برجسته کرده است. اگر غصب ولایت و ظلم و ستم در حق امام علی ـ علیه السلام ـ و نیز فاطمه ـ سلام الله علیها ـ در آن زمان صورت نمی گرفت، نه تنها شاهد رهبری و حکومت دیگر ائمّه ـ علیهم السّلام ـ بدون تعرّض و ظلم و ستم می بودیم که سرنوشت جهان اسلام تاکنون به اسلام جهانی مبدّل و روزگار مناسبی پیش روی بشریت به تصویر می آمد. این تخم عداوت و دشمنی از یک سو و شروع مظلومیّت از سوی دیگر، مردم را در هر عصر و زمانی داغدار کرده و با ابراز احساسات پاک خود به افشاگری اوّل ظالمان و معرفی اول مظلومان در این عرصه با هر شیوه و روشی می پردازند در خصوص امام حسین ـ علیه السلام ـ عنصر مظلومیت به عنوان لقب آن امام در زیارتنامه ها و احادیث[15] یاد شده و تاریخ شاهد و گویای شدت و اوج آن است. تنهایی،بی سپاهی، غربت در میان دوست و دشمن، نحوة ظلم و ستم به خاندان او و نهایتاً چگونگی شهادت او و یارانش از یک سو و فراموشی و ذبح اسلام از سوی دیگر، اسلام خواهان و آزادمردان هر عصر و زمانی را جریحه دار کرده و با زنده نگه داشتن آن خاطرة تلخ از حریم انسان و اسلام حِراست
می کنند، این مهم، جایگاه و محبوبیّت نسبی این امام شهید را در نظر مردم ویژه کرده است.
3 . عنصر شهادت؛
اگرچه اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ به شهادت تاریخ در اثر ظلم و ستم یاغیان، همگی شهید شده اند، اما هیچ شهادتی به قباحت طریقه کشته شدن امام حسین ـ علیه السلام ـ نمی رسد[16] و اگرچه عنصر شهادت افتخار و آرزوی اولیاء الهی است ولکن امام کُشی قبیح و فجیع کُشی او اقبح است. امام حسین ـ علیه السلام ـ با فجیع ترین حالت ممکن (به دست مسلمین به ظاهر مسلمان) که حاکی از بغض و کینة آنان به ولایت و امامت ائمّه ـ علیهم السّلام ـ بوده است در نهایت جسارت به شهادت رسید.[17]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 . امام علی ـ علیه السلام ـ از نگاه اندیشمندان غیر شیعی؛ اکبراسد علیزاده، مؤسسه امام صادق ـ علیه السلام ـ ، قم.
2 .پرتوی از فضائل حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ میر علی محمدنژاد، نشر سنا، 1368.
پاورقی ها:
[1] . عیون اخبار الامام الرضا ـ علیه السلام ـ ج 1، ح/ 25. شیخ صدوق (305 ـ 381 ق) نشر جهان، 1378 ق.
[2] . مفاتیح الجنان، زیارت جامعة کبیره، شیخ عباس قمی.
[3] . ینابیع المودّه ص / 330، سلیمان بن ابراهیم قندوزی، مکتبه الحیدریه نجف، 1384 ق.
[4] . مفاتیح الجنان، زیارت جامعة کبیره، شیخ عباس قمی.
[5] . کشاف، زمخشری، ج 4، ص / 220، دارالفکر (1397).
[6] . علل الشرایع، شیخ صدوق (305 ـ 381 ق) ص / 85. نشر مکتبه الداوری، قم.
[7] . ر.ک: بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 7، ص / 186، مؤسسة الوفاء ، بیروت، ینابیع المودة، ص / 133 باب / 37، همان؛ میزان الاعتدال، ذهبی (748 ق) ج 3، ص / 118، شماره / 5802؛ کفایة الطالب، گنجی شافعی، ص / 247 باب / 62.
[8] . ر.ک: امام علی ـ علیه السلام ـ از نگاه اندیشمندان غیر شیعه، اکبر اسد علیزاده،مؤسسه امام صادق ـ علیه السلام ـ چاپ اول، 1381،اعتماد، قم.
[9] . بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 98 ص / 299، موسسه الوفاء بیروت، لبنان، (1404 ق).
[10] . معانی الأخبار، شیخ صدوق ، ص / 125، نشر جامعه مدرسین قم، 1361 هـ . ش.
[11] . احادیث ثواب و آثار گریه بر امام حسین ـ علیه السلام ـ را در بحار الانوار، ج 44 ص 279 تا 296 مطالعه کنید. و نیز کتاب آثار و برکات سیدالشهداء در دنیا و آخرت. علیرضارجائی تهرانی،انتشارات نبوغ، 1381.
[12] . ر.ک: شفاء الصدور، حاج میرزا ابوالفضل طهرانی، نشر مرتضوی، 1376. و نیز ینابیع الموده، غررالخصائص، کامل الزیارات.
[13] . ر.ک: پرتوی از فضایل حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ درکلام معصومین. نوشته میر علی محمدنژاد، نشر سَنا، 1378، چاپ سوره.
[14] . آیه «و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون» (شعراء / 225) به مظلومیت اهل بیت تأویل گشته است. تفسیر برهان، ج 3، سید هاشم حسینی بحرانی.
(1107 ق) نشر بنیاد بعثت، چاپ اول، (1415 ق).
[15] . امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمودند: «ان الحسین صاحب کربلا قتل مظلوماً مکروباً عطشاناً لهفاناً» کامل الزیارات ص / 168، نشر مرتضوین نجف / 1356. و نیز آیه «أَذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا» (حج، 36) نیز طبق روایات، درباره حسین بن علی ـ علیه السلام ـ است. تفسیر قمی،ذیل آیه و بحار ج 24، ص / 223.
[16] . کتب مقاتل از جمله مقتل «لهوف» سید بن طاووس را مطالعه کنید.
[17] . الصوارم المهرقه. قاضی نورالله شوشتری، ص / 198،نشر نهضت تهران، (1367هـ ).
منبع : اندیشه قم
بی شک وجود و شأن پیامبر مکرّم اسلام حضرت محمّد مصطفی ـ صلی الله علیه و آله ـ و عترت ایشان، از یگانه دخت ایشان فاطمه ـ سلام الله علیها ـ تا شوهر و یازده فرزند معصوم او در نزد مسلمین راستین (شیعیان اثناعشری) مطابق با سفارشات مکرّر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ همچون حدیث ثقلین[1] از جایگاه و منزلت و محبوبیّت مثال زدنی و ویژه برخوردار بوده و فرقی بین ایشان در مقام اطاعت و عمل قائل نبوده و با ایمان و اعتقاد راسخ به طور مساوی خطاب به این ذوات مقدسه بانک برمی آورد
«بأبی أَنتُم و أُمّی و نَفسی و أَهلی و مَالی»[2]
پدر و مادر و جان من و نیز خانواده و مال من به قربان شما.
بنابراین محبّت و مودّت به اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ محبّت به رسول خدا[3] و محبت به ایشان محبّت به خداست. «مَن أَحَبّکم فقد أَحبَّ اللهَ و مَنْ أَبغَضَکُم فَقَد أَبغَضَ الله»[4] زمخشری در کشاف احادیثی را مبنی بر ضرورت محبّت تمامی اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ بیان کرده که گویای تساوی محبوبیّت ایشان برای شیعیان است.[5] وانگهی ظهور تشریعی امامان معصوم به عنوان نور واحد در امر هدایت گری بشر (ولایت مطلقة ایشان) نیز علی السّویه می باشد. یعنی جوهرة هدایتی و ولایتی ایشان یک امر ثابت، و شکل هدایتی آنان به مقتضای شرائط موجود، یک امر متغیر است، به تعبیر دیگر آنجا که سؤال از هدف و حرکت است همه یک نور واحدند و آنجا که سؤال از چگونگی حرکت و هدایت است یک نوع تفاضل برقرار می باشد. به عنوان مثال هر کدام از ائمّه ـ علیهم السّلام ـ اگر در زمان امام حسین ـ علیه السلام ـ بودند (به عنوان ولیّ امر) همان کاری را می کردند که ابی عبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ انجام دادند و لکن هیچیک از ائمّه ـ علیهم السّلام ـ در موقعیت و جایگاه آن حضرت واقع نشدند. پس این تفاضل و برتری نسبی مخصوص امام حسین ـ علیه السلام ـ بوده و همة اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ و حتی از آدم تا خاتم به این جایگاه احترام ویژه ای می گذارند.
این تفاضل و برتری نسبی برخی از ائمّه، هیچگاه از فضایل و مقامات برخی دیگر نمی کاهد،مثلاً عدم کسوت امامت در وجود حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ نه تنها از شأن و مقام ایشان نمی کاهد که بنابر نقل های متعدد[6] فاطمه بر دیگر ائمّه و معصومین برتری دارد. با این رویکرد کلّی هیچ دلیلی، دالّ بر تفارق بین معصومین در نزد شیعیان مبنی بر شدّت و ضعف مقامات و محبوبیّت ها و... نمی باشد، الّا در مواردی که عقل و نقل بر تفاضل نسبی و یا مرتبه وجودی ایشان قائل است که ذیلاً به آن اشاره
می شود.شایان ذکر است که عرف مردم هیچ گاه ملاک ارزیابی در این مقال نمی باشد چه اینکه عرف تنها نقش قابلی داشته و در صورت خطا و اشتباه باید اعتقادات و اعمال خود را به منابع اصلی دین عرضه نماید.
عوامل توجه بیشتر مردم به امام علی ـ علیه السلام ـ و حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ و امام حسین ـ علیه السلام ـ :
1 . فرهنگ سازی توسط خود معصومین؛
وجود ده ها روایت از پیامبر مکرم اسلام و ائمّه معصومین ـ علیهم السّلام ـ مبنی بر محوریّت ولایت امام علی ـ علیه السلام ـ در عبادات و طاعات و نیز بیان جایگاه و منزلت شخصی و شخصیّتی آن حضرت، توسط پیامبر، از پشت پرده های شب معراج گرفته،تا سابقة جبهه و جهادِ مخلصانه و شجاعانه او و تا عبادات و بندگی روز و شب او، و تا معرّفی او در غدیر خم به عنوان رهبر و جانشین بر حق پیامبر و نیز برادر و جان پیامبر و ...[7] توجه شیعیان و مسلمین هر زمان را به خود معطوف نموده و حتی غیر مسلمین را به حیرت آورده است.[8] و همچنین وجود ده ها روایت در اهمیّت و عظمت کربلا، که آدم و عالم را مشغول خود نموده است، از نفس زیارت عاشورا به عنوان حدیث قدسی[9] گرفته، تا پذیرش توبة حضرت آدم با آن[10] و تا گریه های پیامبر و اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ و تشویق بر برپایی عزای حسینی و اجر و ثواب مترتّب بر آن[11] و تا گریستن زمین و آسمان[12] و ... توجه هر انسان آزاده ای را به خود جلب کرده است. این فرهنگ سازی توسط معصومین ـ علیهم السّلام ـ با گفتار و کردار خود،دالّ بر اهمیّت و تفاضل نسبی این امام همام از بین دیگر ائمّه ـ علیهم السّلام ـ است که شیعیان خصوصاً و مسلمین و غیرمسلمانان عموماً به زنده نگهداشتن آن اهتمام ویژه می ورزند. این فرهنگ سازی در خصوص صدّیقة طاهره ـ علیها السّلام ـ نیز به موجب ده ها روایت از لسان پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمّه معصومین ـ علیهم السّلام ـ به چشم می خورد که خود حاکی از اهمیت و محبوبیّت ویژة ایشان در نزد معصومین و شیعیان آنهاست.[13]
2 . عنصر مظلومیّت؛
گرچه اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ در زمان حیات خویش همگی، در مظلومیّت[14] به سر برده و مورد آزار و اذیت حکّام جور و بعضی از نابخردان واقع می شدندولکن نقطة شروع و اوج این مظلومیت. در عصر امام علی ـ علیه السلام ـ تاریخ را برجسته کرده است. اگر غصب ولایت و ظلم و ستم در حق امام علی ـ علیه السلام ـ و نیز فاطمه ـ سلام الله علیها ـ در آن زمان صورت نمی گرفت، نه تنها شاهد رهبری و حکومت دیگر ائمّه ـ علیهم السّلام ـ بدون تعرّض و ظلم و ستم می بودیم که سرنوشت جهان اسلام تاکنون به اسلام جهانی مبدّل و روزگار مناسبی پیش روی بشریت به تصویر می آمد. این تخم عداوت و دشمنی از یک سو و شروع مظلومیّت از سوی دیگر، مردم را در هر عصر و زمانی داغدار کرده و با ابراز احساسات پاک خود به افشاگری اوّل ظالمان و معرفی اول مظلومان در این عرصه با هر شیوه و روشی می پردازند در خصوص امام حسین ـ علیه السلام ـ عنصر مظلومیت به عنوان لقب آن امام در زیارتنامه ها و احادیث[15] یاد شده و تاریخ شاهد و گویای شدت و اوج آن است. تنهایی،بی سپاهی، غربت در میان دوست و دشمن، نحوة ظلم و ستم به خاندان او و نهایتاً چگونگی شهادت او و یارانش از یک سو و فراموشی و ذبح اسلام از سوی دیگر، اسلام خواهان و آزادمردان هر عصر و زمانی را جریحه دار کرده و با زنده نگه داشتن آن خاطرة تلخ از حریم انسان و اسلام حِراست
می کنند، این مهم، جایگاه و محبوبیّت نسبی این امام شهید را در نظر مردم ویژه کرده است.
3 . عنصر شهادت؛
اگرچه اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ به شهادت تاریخ در اثر ظلم و ستم یاغیان، همگی شهید شده اند، اما هیچ شهادتی به قباحت طریقه کشته شدن امام حسین ـ علیه السلام ـ نمی رسد[16] و اگرچه عنصر شهادت افتخار و آرزوی اولیاء الهی است ولکن امام کُشی قبیح و فجیع کُشی او اقبح است. امام حسین ـ علیه السلام ـ با فجیع ترین حالت ممکن (به دست مسلمین به ظاهر مسلمان) که حاکی از بغض و کینة آنان به ولایت و امامت ائمّه ـ علیهم السّلام ـ بوده است در نهایت جسارت به شهادت رسید.[17]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 . امام علی ـ علیه السلام ـ از نگاه اندیشمندان غیر شیعی؛ اکبراسد علیزاده، مؤسسه امام صادق ـ علیه السلام ـ ، قم.
2 .پرتوی از فضائل حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ میر علی محمدنژاد، نشر سنا، 1368.
پاورقی ها:
[1] . عیون اخبار الامام الرضا ـ علیه السلام ـ ج 1، ح/ 25. شیخ صدوق (305 ـ 381 ق) نشر جهان، 1378 ق.
[2] . مفاتیح الجنان، زیارت جامعة کبیره، شیخ عباس قمی.
[3] . ینابیع المودّه ص / 330، سلیمان بن ابراهیم قندوزی، مکتبه الحیدریه نجف، 1384 ق.
[4] . مفاتیح الجنان، زیارت جامعة کبیره، شیخ عباس قمی.
[5] . کشاف، زمخشری، ج 4، ص / 220، دارالفکر (1397).
[6] . علل الشرایع، شیخ صدوق (305 ـ 381 ق) ص / 85. نشر مکتبه الداوری، قم.
[7] . ر.ک: بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 7، ص / 186، مؤسسة الوفاء ، بیروت، ینابیع المودة، ص / 133 باب / 37، همان؛ میزان الاعتدال، ذهبی (748 ق) ج 3، ص / 118، شماره / 5802؛ کفایة الطالب، گنجی شافعی، ص / 247 باب / 62.
[8] . ر.ک: امام علی ـ علیه السلام ـ از نگاه اندیشمندان غیر شیعه، اکبر اسد علیزاده،مؤسسه امام صادق ـ علیه السلام ـ چاپ اول، 1381،اعتماد، قم.
[9] . بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 98 ص / 299، موسسه الوفاء بیروت، لبنان، (1404 ق).
[10] . معانی الأخبار، شیخ صدوق ، ص / 125، نشر جامعه مدرسین قم، 1361 هـ . ش.
[11] . احادیث ثواب و آثار گریه بر امام حسین ـ علیه السلام ـ را در بحار الانوار، ج 44 ص 279 تا 296 مطالعه کنید. و نیز کتاب آثار و برکات سیدالشهداء در دنیا و آخرت. علیرضارجائی تهرانی،انتشارات نبوغ، 1381.
[12] . ر.ک: شفاء الصدور، حاج میرزا ابوالفضل طهرانی، نشر مرتضوی، 1376. و نیز ینابیع الموده، غررالخصائص، کامل الزیارات.
[13] . ر.ک: پرتوی از فضایل حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ درکلام معصومین. نوشته میر علی محمدنژاد، نشر سَنا، 1378، چاپ سوره.
[14] . آیه «و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون» (شعراء / 225) به مظلومیت اهل بیت تأویل گشته است. تفسیر برهان، ج 3، سید هاشم حسینی بحرانی.
(1107 ق) نشر بنیاد بعثت، چاپ اول، (1415 ق).
[15] . امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمودند: «ان الحسین صاحب کربلا قتل مظلوماً مکروباً عطشاناً لهفاناً» کامل الزیارات ص / 168، نشر مرتضوین نجف / 1356. و نیز آیه «أَذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا» (حج، 36) نیز طبق روایات، درباره حسین بن علی ـ علیه السلام ـ است. تفسیر قمی،ذیل آیه و بحار ج 24، ص / 223.
[16] . کتب مقاتل از جمله مقتل «لهوف» سید بن طاووس را مطالعه کنید.
[17] . الصوارم المهرقه. قاضی نورالله شوشتری، ص / 198،نشر نهضت تهران، (1367هـ ).
منبع : اندیشه قم
