پرسش :
آیا خضوع، خشوع و توسل به غیر خداوند با توجه توحیدی عبادی، نوعی شرک به خدا نیست؟ به چه دلیل؟
پاسخ :
یکی از مهم ترین وظایف انبیا، دعوت آدمیان به پرستش خدای یکتا و نفی پرستش هر موجود دیگری بوده است. توحید عبادی، یک نوع توحید عملی است و به معنای این است که پرستش فقط به حق تعالی اختصاص دارد و هیچ کس دیگری شایسته ی آن نیست؛ زیرا پرستش به معنای انجام عملی است در مقابل یک موجود، به قصد آن که آن موجود، الله، رب یا مستقل در تأثیر باشد؛ پس علی رغم آنچه که برخی تصور کرده اند، صرف خضوع و خشوع و متوسل شدن به غیر، عبادت نیست؛ زیرا در غیر این صورت، آن جا که حق تعالی پیامبر را به خضوع در برابر مؤمنان فرا می خواند، یا سایر انسان ها را به خضوع در مقابل پدر و مادر دعوت می کند و یا ذلول و نرم بودن را از ویژگی های مؤمنان می شمارد، ترغیب به شرک و بت پرستی محسوب می شود؛ در حالی که چنین نیست. آیات مربوط به توحید عبادی فراوان اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
(وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ)؛[1]
در میان هر امتی، پیامبری بر انگیختیم که خدا را بپرستید و از هر معبودی جز خدا بپرهیزید.
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُول إِلاَّ نُوحِی إِلَیْهِ أَ نَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ)؛[2]
پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم؛ مگر این که به او وحی کردیم که جز من معبودی نیست و مرا بپرستید.
(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَة سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً)؛[3]
بگو ای اهل کتاب، بیایید کلمه ای را که میان ما و شما یکسان است، بپذیرید؛ و آن این است که جز خدا را نپرستیم و برای او شریکی قرار ندهیم.
(أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لاَّ تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌ مُّبِینٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِی هذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ)؛[4]
ای بنی آدم، آیا من با شما عهد نکرده ام که شیطان را پرستش نکنید؛ زیرا او دشمن آشکار شماست و مرا بپرستید؟ این است صراط مستقیم.
(وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ)؛[5]
پروردگارت را عبادت کن تا یقین به تو برسد.
(وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاَةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ)؛[6] به آنها دستور داده نشده، مگر این که خدا را با کمال اخلاص عبادت کنند و نماز برپای دارند و زکات را ادا کنند. این دین استوار است.
(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ)؛[7]
ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من وسیع است، تنها مرا بپرستید.
بعد از بیان آیات الهی، توجه به نکات ذیل، به عنوان پیام های قرآنی، ضروری و لازم به نظر می رسد:
1. توحید عبادی، اصل مسلم میان همه ی فرق اسلامی است. هر چند گروهی از اشاعره و معتزله در باب توحید صفاتی و افعالی به بیراهه رفته اند، ولی در این باب احدی به مخالفت نپرداخته است.
2. شرک در عبادت به دو نوع خفی و جلی تقسیم می شود. پرستش غیر خداوند از جانب بت پرستان شرک آشکار است و انسان را از نظر کلامی مشرک می سازد و شرک خفی عبارت است از تملق ها، چاپلوسی ها و استمداد از دیگران، بدون توجه و عنایت به حق تعالی. این عمل کردها انسان را از نظر اخلاقی مشرک می سازد، نه از نظر کلامی؛ لذا احکام فقهی شرک بر او بار نمی شود.
3. راغب در مفردات می گوید: عبادت در لغت به معنای اظهارِ نهایت خضوع است و عبد نیز دارای سه معناست:
الف) بردگانی که خرید و فروش می شوند؛
ب) عبد به معنای خلق؛
ج) عبد به معنای کسانی که در مقام عبادت و خدمت باشند.
ولی در اصطلاح عبارت است از انجام عملی در مقابل یک موجود، که الله، رب و یا مستقل در تأثیر دانسته شود؛ یعنی عملی که از اعتقاد به الوهیت فرد سرچشمه می گیرد. این تعریف از آیات قرآن نیز استفاده می شود:
(یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِله غَیْرُهُ)؛[8] ای قوم من خدا را بپرستید. برای شما جز او خدایی نیست.
(إِنَّ اللّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذَا صِرَاطٌ مُستَقِیمٌ)؛[9] خداوند صاحب من و شماست؛ پس او را بپرستید. این است راه مستقیم.
از این آیات چنین بهره می بریم که عبادت، عملی است که برای موجودی، به قصد الوهیت یا ربوبیت او انجام می گیرد.
4. از تعریف مذکور چند نتیجه می توان به دست آورد: نخست آن که، بر خلاف آنچه وهابی ها گمان کرده اند، تمسک به اسباب طبیعی و غیر طبیعی شرک نیست؛ زیرا نظام آفرینش بر مبنای قانون علت و معلول استوار شده است و اگر کسی معلولی را بخواهد، به ناچار به علت آن روی می آورد؛ حق تعالی گرچه علت العلل و مدبّر و خالق تمام نظام آفرینش است. قرآن نیز به استعانت به صبر و صلوة تأکید نموده است: (وَ اسْتعینوُا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة). دوم آن که، توسل و استعاذه به غیر، نه تنها شرک و عبادت غیر خدا محسوب نمی شود، بلکه مصداقی از عبادت الهی است؛ حال، چه توسل به انسان های صالح در زمان حیات آنها باشد یا بعد از مرگ؛ اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز از آن حضرت طلب دعا می کردند و شفاعت می جستند. سرّ شرک نبودن این اعمال این است که این درخواست ها به قصد الوهیت و ربوبیت نیست؛ بلکه به دلیل شرافت این انسان ها و قرب و منزلت آنها نزد خداوند است.
خداوند می فرماید:
(وَکَم مِن مَلَک فِی السَّماوَاتِ لاَ تُغْنِی شَفَاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلاَّ مِن بَعْدِ أَن یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن یَشَاءُ وَیَرْضَی)؛[10]
چه بسیار فرشتگانی در آسمان ها هستند که شفاعت آنان چیزی را بی نیاز نمی کند، مگر آن گاه که خداوند درباره ی هر کس که بخواهد، اذن دهد و راضی گردد؛
پس شفاعت خواهی از غیر اگر به اذن الهی باشد، شرک نیست؛ زیرا خداوند به هیچ شرکی رضایت نمی دهد.
5. پیام اصلی تمام انبیا، توحید در عبادت و نفی هرگونه شرک بوده است؛ از این رو، توحید عبادی، اصل مشترک میان تمام ادیان آسمانی شمرده می شود.
6. از آیات 60 و 61 سوره ی مبارکه ی یس استفاده می شود که توحید عبادی یکی از امور فطری آدمیان به شمار می رود و خداوند یک عهد تکوینی فطری با تمام انسان ها انجام داده است، که شیطان را عبادت نکنند.
7. از آیه ی 5 سوره ی مبارکه ی بینة استفاده می شود که فقط عبادتِ خالصانه مورد رضایت الهی است؛ یعنی عبادتی که هیچ گونه آمیختگی با غیر نداشته باشد.
8. آیه ی 99 سوره ی مبارکه ی حجر نیز ثمره و فایده ی عبادت را برای انسان می داند؛ زیرا می فرماید: تا رسیدن به مرحله ی یقین خداوند را عبادت کن. این معنا را می توان دو گونه تفسیر نمود: نخست این که، یقین رابه مرگ و حَتّی یَأتِیَکَ را به غایت زمانی معنا کنیم، یعنی تا هنگامِ مرگ، عبادت خداوند واجب است. دوم این که، عبادت کن تا به مرحله ی یقین و شناخت یقینی نایل آیی؛ یعنی عبادت شما را به مقام یقین می رساند. از معنای دوم، فایده و فلسفه ی عبادت، به وضوح استفاده می شود.
9. در آیه ی 56 سوره ی عنکبوت، تأکید بیش تری بر عبادت الهی شده است؛ به گونه ای که اگر کسی نتواند در منطقه ی خود به عبادت خداوند بپردازد، باید هجرت کند و در زمین وسیع جایگاهی را برای عبادت حق تعالی پیدا کند.
10. وقتی خالقیت و ربوبیت الهی ثابت گردد، پس فقط اوست که شایسته ی پرستش است.
پی نوشتها:
[1]. نحل 36.
[2]. انبیا: 25.
[3]. آل عمران: 64.
[4]. یس: 61و62.
[5]. حجر: 99.
[6]. بیّنه: 5.
[7]. عنکبوت: 56.
[8]. اعراف: 59.
[9]. آل عمران: 51.
[10]. نجم: 26.
منبع: اندیشه قم
یکی از مهم ترین وظایف انبیا، دعوت آدمیان به پرستش خدای یکتا و نفی پرستش هر موجود دیگری بوده است. توحید عبادی، یک نوع توحید عملی است و به معنای این است که پرستش فقط به حق تعالی اختصاص دارد و هیچ کس دیگری شایسته ی آن نیست؛ زیرا پرستش به معنای انجام عملی است در مقابل یک موجود، به قصد آن که آن موجود، الله، رب یا مستقل در تأثیر باشد؛ پس علی رغم آنچه که برخی تصور کرده اند، صرف خضوع و خشوع و متوسل شدن به غیر، عبادت نیست؛ زیرا در غیر این صورت، آن جا که حق تعالی پیامبر را به خضوع در برابر مؤمنان فرا می خواند، یا سایر انسان ها را به خضوع در مقابل پدر و مادر دعوت می کند و یا ذلول و نرم بودن را از ویژگی های مؤمنان می شمارد، ترغیب به شرک و بت پرستی محسوب می شود؛ در حالی که چنین نیست. آیات مربوط به توحید عبادی فراوان اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
(وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ)؛[1]
در میان هر امتی، پیامبری بر انگیختیم که خدا را بپرستید و از هر معبودی جز خدا بپرهیزید.
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُول إِلاَّ نُوحِی إِلَیْهِ أَ نَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ)؛[2]
پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم؛ مگر این که به او وحی کردیم که جز من معبودی نیست و مرا بپرستید.
(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَة سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً)؛[3]
بگو ای اهل کتاب، بیایید کلمه ای را که میان ما و شما یکسان است، بپذیرید؛ و آن این است که جز خدا را نپرستیم و برای او شریکی قرار ندهیم.
(أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لاَّ تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌ مُّبِینٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِی هذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ)؛[4]
ای بنی آدم، آیا من با شما عهد نکرده ام که شیطان را پرستش نکنید؛ زیرا او دشمن آشکار شماست و مرا بپرستید؟ این است صراط مستقیم.
(وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ)؛[5]
پروردگارت را عبادت کن تا یقین به تو برسد.
(وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاَةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ)؛[6] به آنها دستور داده نشده، مگر این که خدا را با کمال اخلاص عبادت کنند و نماز برپای دارند و زکات را ادا کنند. این دین استوار است.
(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ)؛[7]
ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من وسیع است، تنها مرا بپرستید.
بعد از بیان آیات الهی، توجه به نکات ذیل، به عنوان پیام های قرآنی، ضروری و لازم به نظر می رسد:
1. توحید عبادی، اصل مسلم میان همه ی فرق اسلامی است. هر چند گروهی از اشاعره و معتزله در باب توحید صفاتی و افعالی به بیراهه رفته اند، ولی در این باب احدی به مخالفت نپرداخته است.
2. شرک در عبادت به دو نوع خفی و جلی تقسیم می شود. پرستش غیر خداوند از جانب بت پرستان شرک آشکار است و انسان را از نظر کلامی مشرک می سازد و شرک خفی عبارت است از تملق ها، چاپلوسی ها و استمداد از دیگران، بدون توجه و عنایت به حق تعالی. این عمل کردها انسان را از نظر اخلاقی مشرک می سازد، نه از نظر کلامی؛ لذا احکام فقهی شرک بر او بار نمی شود.
3. راغب در مفردات می گوید: عبادت در لغت به معنای اظهارِ نهایت خضوع است و عبد نیز دارای سه معناست:
الف) بردگانی که خرید و فروش می شوند؛
ب) عبد به معنای خلق؛
ج) عبد به معنای کسانی که در مقام عبادت و خدمت باشند.
ولی در اصطلاح عبارت است از انجام عملی در مقابل یک موجود، که الله، رب و یا مستقل در تأثیر دانسته شود؛ یعنی عملی که از اعتقاد به الوهیت فرد سرچشمه می گیرد. این تعریف از آیات قرآن نیز استفاده می شود:
(یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِله غَیْرُهُ)؛[8] ای قوم من خدا را بپرستید. برای شما جز او خدایی نیست.
(إِنَّ اللّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذَا صِرَاطٌ مُستَقِیمٌ)؛[9] خداوند صاحب من و شماست؛ پس او را بپرستید. این است راه مستقیم.
از این آیات چنین بهره می بریم که عبادت، عملی است که برای موجودی، به قصد الوهیت یا ربوبیت او انجام می گیرد.
4. از تعریف مذکور چند نتیجه می توان به دست آورد: نخست آن که، بر خلاف آنچه وهابی ها گمان کرده اند، تمسک به اسباب طبیعی و غیر طبیعی شرک نیست؛ زیرا نظام آفرینش بر مبنای قانون علت و معلول استوار شده است و اگر کسی معلولی را بخواهد، به ناچار به علت آن روی می آورد؛ حق تعالی گرچه علت العلل و مدبّر و خالق تمام نظام آفرینش است. قرآن نیز به استعانت به صبر و صلوة تأکید نموده است: (وَ اسْتعینوُا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة). دوم آن که، توسل و استعاذه به غیر، نه تنها شرک و عبادت غیر خدا محسوب نمی شود، بلکه مصداقی از عبادت الهی است؛ حال، چه توسل به انسان های صالح در زمان حیات آنها باشد یا بعد از مرگ؛ اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز از آن حضرت طلب دعا می کردند و شفاعت می جستند. سرّ شرک نبودن این اعمال این است که این درخواست ها به قصد الوهیت و ربوبیت نیست؛ بلکه به دلیل شرافت این انسان ها و قرب و منزلت آنها نزد خداوند است.
خداوند می فرماید:
(وَکَم مِن مَلَک فِی السَّماوَاتِ لاَ تُغْنِی شَفَاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلاَّ مِن بَعْدِ أَن یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن یَشَاءُ وَیَرْضَی)؛[10]
چه بسیار فرشتگانی در آسمان ها هستند که شفاعت آنان چیزی را بی نیاز نمی کند، مگر آن گاه که خداوند درباره ی هر کس که بخواهد، اذن دهد و راضی گردد؛
پس شفاعت خواهی از غیر اگر به اذن الهی باشد، شرک نیست؛ زیرا خداوند به هیچ شرکی رضایت نمی دهد.
5. پیام اصلی تمام انبیا، توحید در عبادت و نفی هرگونه شرک بوده است؛ از این رو، توحید عبادی، اصل مشترک میان تمام ادیان آسمانی شمرده می شود.
6. از آیات 60 و 61 سوره ی مبارکه ی یس استفاده می شود که توحید عبادی یکی از امور فطری آدمیان به شمار می رود و خداوند یک عهد تکوینی فطری با تمام انسان ها انجام داده است، که شیطان را عبادت نکنند.
7. از آیه ی 5 سوره ی مبارکه ی بینة استفاده می شود که فقط عبادتِ خالصانه مورد رضایت الهی است؛ یعنی عبادتی که هیچ گونه آمیختگی با غیر نداشته باشد.
8. آیه ی 99 سوره ی مبارکه ی حجر نیز ثمره و فایده ی عبادت را برای انسان می داند؛ زیرا می فرماید: تا رسیدن به مرحله ی یقین خداوند را عبادت کن. این معنا را می توان دو گونه تفسیر نمود: نخست این که، یقین رابه مرگ و حَتّی یَأتِیَکَ را به غایت زمانی معنا کنیم، یعنی تا هنگامِ مرگ، عبادت خداوند واجب است. دوم این که، عبادت کن تا به مرحله ی یقین و شناخت یقینی نایل آیی؛ یعنی عبادت شما را به مقام یقین می رساند. از معنای دوم، فایده و فلسفه ی عبادت، به وضوح استفاده می شود.
9. در آیه ی 56 سوره ی عنکبوت، تأکید بیش تری بر عبادت الهی شده است؛ به گونه ای که اگر کسی نتواند در منطقه ی خود به عبادت خداوند بپردازد، باید هجرت کند و در زمین وسیع جایگاهی را برای عبادت حق تعالی پیدا کند.
10. وقتی خالقیت و ربوبیت الهی ثابت گردد، پس فقط اوست که شایسته ی پرستش است.
پی نوشتها:
[1]. نحل 36.
[2]. انبیا: 25.
[3]. آل عمران: 64.
[4]. یس: 61و62.
[5]. حجر: 99.
[6]. بیّنه: 5.
[7]. عنکبوت: 56.
[8]. اعراف: 59.
[9]. آل عمران: 51.
[10]. نجم: 26.
منبع: اندیشه قم
