پرسش :
علت تعدّد عناوین و اوصاف قرآن چیست؟
پاسخ :
شرح پرسش:
خداوند می فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِی وَ القرآن الْعَظِیمَ»، «یس وَ القرآن الْحَکِیمِ»، «ق وَالقرآن الْمَجِیدِ» و «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ». سؤال این است که چرا در سورۀ یس، قرآن مقیّد شده به صفت حکیم و در مکان دیگر به عظیم موصوف شده است و در موضع دیگر متصف به مجید شده است؟ آیا این نوعی تفنّن در کلام است یا در هر مکان با توجه به مسائلی صفت خاصی آمده است که دیگر صفات در آنجا جایز نیست؟ (یا حداقل اولویت نداشته است).
پاسخ:
پاسخ از پرسش مزبور در بخش های زیر بیان می شود.
الف. تقسیم بندى محتوایى عناوین و اوصاف قرآن
عناوین و اوصاف یاد شده را به صورت کوتاه مى توان به چند دسته تقسیم کرد:
1. صفات کلى قرآن به صورت اشاره است و هیچ گونه دلالتى بر ویژگى ها یا اهداف نزول آن ندارد؛ مانند: کتاب،[1] حدیث،[2] قرآن.[3]
2. اوصافى که بر ویژگى قرآن از نظر نحوۀ بیان دلالت دارد؛ مانند: عربى،[4] مبین،[5] متشابه،[6] مثانى،[7] تفصیل.[8]
3. اوصاف ستایش آمیزى که اجمالاً بر اهمیت و فراوانى فواید و برکات آن دلالت دارد؛ مانند: «عظیم،[9] کریم،[10] مجید،[11] مبارک[12] و احسن الحدیث.[13]
صفت هاى «حکیم[14] و عزیز[15]» را نیز مى توان در شمار این دسته از اوصاف قرار دارد و مى توان آنها را به لحاظ نکته هاى خاصى که افاده مى کنند، دسته خاصى شمرد.
4. اوصافى که حال این کتاب را نسبت به سایر کتاب هاى آسمانى بیان مى کند؛ مانند: تصدیق،[16] مصدّق.[17]
5. عناوینى که بر نزول آن از طرف خداى متعال دلالت دارد؛ مانند: کلام اللّه،[18] آیات اللّه.[19]
6. عناوینى که بر صحت محتوا و اتقان و محکمی مضامین و روشنى مفاهیم آن دلالت دارد؛ مفاهیمى که قواى فکرى و عقلانى انسان را تغذیه و حق و باطل را از یکدیگر جدا مى سازد؛ مانند: برهان،[20] بیان،[21] بیّنات،[22] فرقان،[23] فصل،[24] غیر ذى عوج.[25]
7. عناوینى که بر نیروى بر انگیزنده قرآن دلالت دارند؛ نیرویى که انسان را براى حرکت تکاملى به فعالیت وا مى دارد؛ مانند بشرى[26] و نذیر[27].
8. عناوینى که دلالت دارند قرآن دل را بیدار، و از غفلت و ناهشیارى خارج و براى پذیرش حق آماده مىسازد؛ مانند: ذکرى،[28] ذى الذکر،[29] تذکره.[30]
9. عنوانى که بر رفع موانع و علاج امراض باطنى دلالت دارد؛ یعنى «شفاء».[31]
10. عناوینى مانند: نور،[32] بصائر،[33] هدى[34] و رحمت[35] که بر روشنگرى قرآن نسبت به همه مراحل کمال یا ابعاد انسان دلالت دارند؛ یعنى هم فکر و عقل را در مرحله شناخت، هدایت کرده، بینش درست و یقینى به انسان مى بخشد، و هم به دل، روشنى و آگاهى داده، آن را براى گرایش و پذیرش حق مهیا مى سازد، و هم روح را گام به گام در سیر صعودى، همراهى و راهنمایى مى کند تا درجات عالى کمال را یکى پس از دیگرى بپیماید و به هدف نهایى برسد.[36]
ب. علت و انتخاب اوصاف و اسامی قرآن کریم
دربارۀ علت و انتخاب اوصاف و اسامی قرآن کریم، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. «حَرالی» یکی از دانشمندان بزرگ علوم قرآنی، کتابی در این باره نوشته و در آن، 90 (نود) اسم یا وصف برای قرآن ذکر کرده است.[37]
هر کدام از اسم ها و صفات قرآن،[38] به ابعاد ویژه ای از عظمت وجودی معجزۀ ابدی خاتم پیامبران دلالت دارد.
به عنوان نمونه به برخی از این اسما و اوصاف با توضیحی دربارۀ علت نام گذاری قرآن به آنها اشاره می شود:
1. حکیم: «وَ الْقُرْآنِ الْحَکیم»؛[39] خداى تعالى در این آیۀ شریفه به قرآن حکیم سوگند مى خورد بر این که رسول خدا(ص) از فرستادگان است. و اگر قرآن را به وصف حکیم توصیف کرد، براى این است که حکمت در آن جاى گرفته و مستقر شده، و حکمت عبارت است از معارف حقیقى و فروعات آن، از شرایع، عبرت ها و موعظه ها.[40]
همچنین در این که چرا به قرآن، حکیم گفته شده، احتمالاتی دیگری ذکر کرده اند؛ مانند نبود اختلاف و تناقض در میان آیات، محفوظ ماندن آن از هر گونه تغییر و تحریف،[41] محکم بودن حلال و حرام و امر و نهی آن.[42]
2. هُدی: یکى دیگر از اوصاف قرآن که بیانگر جنبه هدایتگرى آن است، «هُدى» است که به طور مکرر در قرآن آمده است؛ مانند «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ».[43] قرآن به این دلیل که وسیلۀ هدایت پرهیزگاران است؛ همان طور که هدایت برای عموم مردم است: «...هُدىً لِلنَّاس»؛[44] و هیچ گونه گمراهی در آن راه ندارد، به «هدی» نام گذاری شده است.
3. مجید: «وَ الْقُرْآنِ الْمَجیدِ»؛[45] قرآن مجید چون نسبت به دیگر کتاب های آسمانى در پیشگاه خدای بزرگ از مجد و عظمت ویژهاى برخوردار است؛[46] همچنین دارای برکات و خیر فراوانی است،[47] به مجموعه آیات و معارف پر برکت آن مجید گفته شده است.
4. عظیم: «... وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ»؛[48] علت این که قرآن را به صفت عظمت یاد کرده، این است که همۀ امور دین را به نحو اختصار، با بهترین نظم و تمام ترین معنا، در بردارد.[49]
گفتنی است که برخی از مفسّران، صفت مجید –مانند در ذیل آیۀ «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِید»-[50] را به معنای عظیم الشأن؛[51] یعنی دارای قدر و منزلت ویژه و بزرگ، دانسته اند. طبق این تفسیر، میان مجید و عظمت از جهت معنایی فرق آنچنانی وجود ندارد.
بنابراین، هر یک از نام ها و صفاتی که قرآن مجید بدان نامیده شده بدون جهت و بدون تناسب نبوده، بلکه هر یک بنابر مناسبتى و به لحاظ خصوصیتى از خصوصیات قرآن نام گذارى شده است. به دیگر سخن؛ قرآن یگانه حقیقتى است داراى مراتب بسیار، و این نام ها و وصف هاى گوناگون به مراتب مختلف قرآن دلالت مى کنند و در تنافی و تضاد با یکدیگر نیستند. [52]
با این همه، نمی توان ادعا کرد که برای اختلاف تعبیر، تقدّم و تأخّر، مفرد و جمع آمدن برخی از واژه ها، و دیگر موارد در همۀ آیات قرآن کریم علت خاصّی دارد، بلکه ممکن است علّتی داشته و به دست ما نرسیده باشد؛ هر چند در مواردی اشارات، نکته ها و فرق هایی را بیان کرده اند، اما دست کم می توان گفت تفاوت در تعبیر برخی از آیات، به جهت ایجاد راه هاى مختلف براى رساندن معانى و یا گسترش شیوه هاى فصاحت و بلاغت و تفنّن در عبارت و زیبایی کلام باشد.
پی نوشت:
[1]. نساء، 136؛ انعام، 89.
[2]. جاثیه، 6.
[3]. مائده، 101؛ انعام، 19؛ یونس، 37.
[4]. نحل، 103.
[5]. شعراء، 195.
[6]. آل عمران، 7.
[7]. حجر، 87؛ زمر، 23.
[8]. یونس، 37.
[9]. حجر، 87.
[10]. واقعه، 77.
[11]. بروج، 21.
[12]. ص، 29.
[13]. زمر، 23.
[14]. یونس، 1؛ لقمان، 2.
[15]. فصلت، 41.
[16]. یونس، 37.
[17]. انعام، 92.
[18]. بقره، 75؛ فتح، 15.
[19]. بقره، 252؛ آل عمران، 101.
[20]. نساء، 174.
[21]. آل عمران، 138.
[22]. بقره، 99.
[23]. بقره، 185.
[24]. طارق، 13.
[25]. زمر، 28.
[26]. نمل، 2.
[27]. نجم، 56.
[28]. اعراف، 2؛ عنکبوت، 51.
[29]. ص، 1.
[30]. طه، 3.
[31]. یونس، 57.
[32]. مائده، 15.
[33]. انعام، 104.
[34]. بقره، 159.
[35]. انعام، 157.
[36]. مصباح یزدى، محمد تقى، قرآن شناسى، ج 1، ص 61 و 62، (با اندکی تلخیص و ویرایش)، مؤسسه آموزشى وپژوهشى امام خمینى، قم، چاپ دوم، 1380ش.
[37]. به نقل از: معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص۵۰، چاپ سوم، نشر یاران، قم، ۱۳۸۵ش.
[38]. از جمله این اسماء و اوصاف: فصل، قَیِّم، تصدیق، مصدّق، متشابه، مَثانی، ثقیل، مبارک، عظیم، علیّ، وحی، رحمت، بشیر، بُشری، نذیر، عزیز، تذکره، ذکری، بصائر، تفصیل، بلاغ، حکمت، بیّنه، تبیان، علم، صدق، حقّ، حقّ الیقین، آیات، تنزیل، کلام اللّه، قول، حدیث، صُحف، مبین، حَبْل، عدل، امر، عُروة الوثقی، مرفوعة مطهّره، بیان، و....
[39]. یس، 2.
[40]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 17، ص 62، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[41]. حقى بروسوى، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج 7، ص 366، دارالفکر، بیروت، بى تا.
[42]. سمرقندى، نصر بن محمد بن احمد، بحرالعلوم، ج 3، 115، بی نا، بی جا، بی تا.
[43]. بقره، 2.
[44]. بقره، 185.
[45]. ق، 1.
[46]. طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 161 و 162، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377ش.
[47]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه بلاغی، محمد جواد، ج 9، ص 21، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[48]. حجر، 87.
[49]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 531.
[50]. بروج، 21.
[51]. شیخ طوسى، التبیان فى تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آقابزرگ تهرانى، تحقیق: قصیر عاملی، احمد، ج 9، ص 357، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بی تا؛ ملاحویش آل غازى، عبدالقادر، بیان المعانى، ج 1، ص 229، مطبعة الترقى، دمشق، چاپ اول، 1382ق؛ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، ج 8، ص 366، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلى بیضون، بیروت، چاپ اول، 1419ق.
[52]. ر.ک: رادمنش، سید محمد، آشنایى با علوم قرآنى، ص 226، نشر علوم نوین، جامى، تهران، چاپ چهارم، 1374ش؛ مهدوى راد، محمد على، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتى در تفسیر پژوهى، ص 173 و 174، هستى نما، تهران، چاپ اوّل، 1382ش.
منبع:islamquest.net
شرح پرسش:
خداوند می فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِی وَ القرآن الْعَظِیمَ»، «یس وَ القرآن الْحَکِیمِ»، «ق وَالقرآن الْمَجِیدِ» و «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ». سؤال این است که چرا در سورۀ یس، قرآن مقیّد شده به صفت حکیم و در مکان دیگر به عظیم موصوف شده است و در موضع دیگر متصف به مجید شده است؟ آیا این نوعی تفنّن در کلام است یا در هر مکان با توجه به مسائلی صفت خاصی آمده است که دیگر صفات در آنجا جایز نیست؟ (یا حداقل اولویت نداشته است).
پاسخ:
پاسخ از پرسش مزبور در بخش های زیر بیان می شود.
الف. تقسیم بندى محتوایى عناوین و اوصاف قرآن
عناوین و اوصاف یاد شده را به صورت کوتاه مى توان به چند دسته تقسیم کرد:
1. صفات کلى قرآن به صورت اشاره است و هیچ گونه دلالتى بر ویژگى ها یا اهداف نزول آن ندارد؛ مانند: کتاب،[1] حدیث،[2] قرآن.[3]
2. اوصافى که بر ویژگى قرآن از نظر نحوۀ بیان دلالت دارد؛ مانند: عربى،[4] مبین،[5] متشابه،[6] مثانى،[7] تفصیل.[8]
3. اوصاف ستایش آمیزى که اجمالاً بر اهمیت و فراوانى فواید و برکات آن دلالت دارد؛ مانند: «عظیم،[9] کریم،[10] مجید،[11] مبارک[12] و احسن الحدیث.[13]
صفت هاى «حکیم[14] و عزیز[15]» را نیز مى توان در شمار این دسته از اوصاف قرار دارد و مى توان آنها را به لحاظ نکته هاى خاصى که افاده مى کنند، دسته خاصى شمرد.
4. اوصافى که حال این کتاب را نسبت به سایر کتاب هاى آسمانى بیان مى کند؛ مانند: تصدیق،[16] مصدّق.[17]
5. عناوینى که بر نزول آن از طرف خداى متعال دلالت دارد؛ مانند: کلام اللّه،[18] آیات اللّه.[19]
6. عناوینى که بر صحت محتوا و اتقان و محکمی مضامین و روشنى مفاهیم آن دلالت دارد؛ مفاهیمى که قواى فکرى و عقلانى انسان را تغذیه و حق و باطل را از یکدیگر جدا مى سازد؛ مانند: برهان،[20] بیان،[21] بیّنات،[22] فرقان،[23] فصل،[24] غیر ذى عوج.[25]
7. عناوینى که بر نیروى بر انگیزنده قرآن دلالت دارند؛ نیرویى که انسان را براى حرکت تکاملى به فعالیت وا مى دارد؛ مانند بشرى[26] و نذیر[27].
8. عناوینى که دلالت دارند قرآن دل را بیدار، و از غفلت و ناهشیارى خارج و براى پذیرش حق آماده مىسازد؛ مانند: ذکرى،[28] ذى الذکر،[29] تذکره.[30]
9. عنوانى که بر رفع موانع و علاج امراض باطنى دلالت دارد؛ یعنى «شفاء».[31]
10. عناوینى مانند: نور،[32] بصائر،[33] هدى[34] و رحمت[35] که بر روشنگرى قرآن نسبت به همه مراحل کمال یا ابعاد انسان دلالت دارند؛ یعنى هم فکر و عقل را در مرحله شناخت، هدایت کرده، بینش درست و یقینى به انسان مى بخشد، و هم به دل، روشنى و آگاهى داده، آن را براى گرایش و پذیرش حق مهیا مى سازد، و هم روح را گام به گام در سیر صعودى، همراهى و راهنمایى مى کند تا درجات عالى کمال را یکى پس از دیگرى بپیماید و به هدف نهایى برسد.[36]
ب. علت و انتخاب اوصاف و اسامی قرآن کریم
دربارۀ علت و انتخاب اوصاف و اسامی قرآن کریم، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. «حَرالی» یکی از دانشمندان بزرگ علوم قرآنی، کتابی در این باره نوشته و در آن، 90 (نود) اسم یا وصف برای قرآن ذکر کرده است.[37]
هر کدام از اسم ها و صفات قرآن،[38] به ابعاد ویژه ای از عظمت وجودی معجزۀ ابدی خاتم پیامبران دلالت دارد.
به عنوان نمونه به برخی از این اسما و اوصاف با توضیحی دربارۀ علت نام گذاری قرآن به آنها اشاره می شود:
1. حکیم: «وَ الْقُرْآنِ الْحَکیم»؛[39] خداى تعالى در این آیۀ شریفه به قرآن حکیم سوگند مى خورد بر این که رسول خدا(ص) از فرستادگان است. و اگر قرآن را به وصف حکیم توصیف کرد، براى این است که حکمت در آن جاى گرفته و مستقر شده، و حکمت عبارت است از معارف حقیقى و فروعات آن، از شرایع، عبرت ها و موعظه ها.[40]
همچنین در این که چرا به قرآن، حکیم گفته شده، احتمالاتی دیگری ذکر کرده اند؛ مانند نبود اختلاف و تناقض در میان آیات، محفوظ ماندن آن از هر گونه تغییر و تحریف،[41] محکم بودن حلال و حرام و امر و نهی آن.[42]
2. هُدی: یکى دیگر از اوصاف قرآن که بیانگر جنبه هدایتگرى آن است، «هُدى» است که به طور مکرر در قرآن آمده است؛ مانند «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ».[43] قرآن به این دلیل که وسیلۀ هدایت پرهیزگاران است؛ همان طور که هدایت برای عموم مردم است: «...هُدىً لِلنَّاس»؛[44] و هیچ گونه گمراهی در آن راه ندارد، به «هدی» نام گذاری شده است.
3. مجید: «وَ الْقُرْآنِ الْمَجیدِ»؛[45] قرآن مجید چون نسبت به دیگر کتاب های آسمانى در پیشگاه خدای بزرگ از مجد و عظمت ویژهاى برخوردار است؛[46] همچنین دارای برکات و خیر فراوانی است،[47] به مجموعه آیات و معارف پر برکت آن مجید گفته شده است.
4. عظیم: «... وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ»؛[48] علت این که قرآن را به صفت عظمت یاد کرده، این است که همۀ امور دین را به نحو اختصار، با بهترین نظم و تمام ترین معنا، در بردارد.[49]
گفتنی است که برخی از مفسّران، صفت مجید –مانند در ذیل آیۀ «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِید»-[50] را به معنای عظیم الشأن؛[51] یعنی دارای قدر و منزلت ویژه و بزرگ، دانسته اند. طبق این تفسیر، میان مجید و عظمت از جهت معنایی فرق آنچنانی وجود ندارد.
بنابراین، هر یک از نام ها و صفاتی که قرآن مجید بدان نامیده شده بدون جهت و بدون تناسب نبوده، بلکه هر یک بنابر مناسبتى و به لحاظ خصوصیتى از خصوصیات قرآن نام گذارى شده است. به دیگر سخن؛ قرآن یگانه حقیقتى است داراى مراتب بسیار، و این نام ها و وصف هاى گوناگون به مراتب مختلف قرآن دلالت مى کنند و در تنافی و تضاد با یکدیگر نیستند. [52]
با این همه، نمی توان ادعا کرد که برای اختلاف تعبیر، تقدّم و تأخّر، مفرد و جمع آمدن برخی از واژه ها، و دیگر موارد در همۀ آیات قرآن کریم علت خاصّی دارد، بلکه ممکن است علّتی داشته و به دست ما نرسیده باشد؛ هر چند در مواردی اشارات، نکته ها و فرق هایی را بیان کرده اند، اما دست کم می توان گفت تفاوت در تعبیر برخی از آیات، به جهت ایجاد راه هاى مختلف براى رساندن معانى و یا گسترش شیوه هاى فصاحت و بلاغت و تفنّن در عبارت و زیبایی کلام باشد.
پی نوشت:
[1]. نساء، 136؛ انعام، 89.
[2]. جاثیه، 6.
[3]. مائده، 101؛ انعام، 19؛ یونس، 37.
[4]. نحل، 103.
[5]. شعراء، 195.
[6]. آل عمران، 7.
[7]. حجر، 87؛ زمر، 23.
[8]. یونس، 37.
[9]. حجر، 87.
[10]. واقعه، 77.
[11]. بروج، 21.
[12]. ص، 29.
[13]. زمر، 23.
[14]. یونس، 1؛ لقمان، 2.
[15]. فصلت، 41.
[16]. یونس، 37.
[17]. انعام، 92.
[18]. بقره، 75؛ فتح، 15.
[19]. بقره، 252؛ آل عمران، 101.
[20]. نساء، 174.
[21]. آل عمران، 138.
[22]. بقره، 99.
[23]. بقره، 185.
[24]. طارق، 13.
[25]. زمر، 28.
[26]. نمل، 2.
[27]. نجم، 56.
[28]. اعراف، 2؛ عنکبوت، 51.
[29]. ص، 1.
[30]. طه، 3.
[31]. یونس، 57.
[32]. مائده، 15.
[33]. انعام، 104.
[34]. بقره، 159.
[35]. انعام، 157.
[36]. مصباح یزدى، محمد تقى، قرآن شناسى، ج 1، ص 61 و 62، (با اندکی تلخیص و ویرایش)، مؤسسه آموزشى وپژوهشى امام خمینى، قم، چاپ دوم، 1380ش.
[37]. به نقل از: معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص۵۰، چاپ سوم، نشر یاران، قم، ۱۳۸۵ش.
[38]. از جمله این اسماء و اوصاف: فصل، قَیِّم، تصدیق، مصدّق، متشابه، مَثانی، ثقیل، مبارک، عظیم، علیّ، وحی، رحمت، بشیر، بُشری، نذیر، عزیز، تذکره، ذکری، بصائر، تفصیل، بلاغ، حکمت، بیّنه، تبیان، علم، صدق، حقّ، حقّ الیقین، آیات، تنزیل، کلام اللّه، قول، حدیث، صُحف، مبین، حَبْل، عدل، امر، عُروة الوثقی، مرفوعة مطهّره، بیان، و....
[39]. یس، 2.
[40]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 17، ص 62، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[41]. حقى بروسوى، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج 7، ص 366، دارالفکر، بیروت، بى تا.
[42]. سمرقندى، نصر بن محمد بن احمد، بحرالعلوم، ج 3، 115، بی نا، بی جا، بی تا.
[43]. بقره، 2.
[44]. بقره، 185.
[45]. ق، 1.
[46]. طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 161 و 162، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377ش.
[47]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه بلاغی، محمد جواد، ج 9، ص 21، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[48]. حجر، 87.
[49]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 531.
[50]. بروج، 21.
[51]. شیخ طوسى، التبیان فى تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آقابزرگ تهرانى، تحقیق: قصیر عاملی، احمد، ج 9، ص 357، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بی تا؛ ملاحویش آل غازى، عبدالقادر، بیان المعانى، ج 1، ص 229، مطبعة الترقى، دمشق، چاپ اول، 1382ق؛ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، ج 8، ص 366، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلى بیضون، بیروت، چاپ اول، 1419ق.
[52]. ر.ک: رادمنش، سید محمد، آشنایى با علوم قرآنى، ص 226، نشر علوم نوین، جامى، تهران، چاپ چهارم، 1374ش؛ مهدوى راد، محمد على، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتى در تفسیر پژوهى، ص 173 و 174، هستى نما، تهران، چاپ اوّل، 1382ش.
منبع:islamquest.net
